Morgunblaðið - 16.10.1980, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. OKTÓBER 1980
SÍÐARI HLUTI
12. gr. jarOalaKa
Það verður að segjast eins og er,
að afstaða jarðanefndar í upphafi,
sem nefndin síðar féll þó frá, og
afstaða Landnáms ríkisins og
landbúnaðarráðuneytisins, þ.e.a.s.
skrifstofustjóra þess, kom sam-
tökunum mjög á óvart. Með því að
segja þessa hokurjörð í lífstíðar-
ábúð, þótt ba;rinn væri ónýtur og
byggja þyrfti þar af leiðandi
nýjan bæ, sem nú er í smíðum, þá
hefði ákvæðum 12. gr. laganna
verið fullnægt, enda eru samtökin
ekki að skerða landbúnaðarnot
jarðarinnar þótt þau ætli sér smá
skika utan túna jarðarinnar. Bú-
setuskilyrði verða betri en áður
með tilkomu hins nýja bæjar og
eina breytingin sú, að við túnjað-
arinn verða reistir fimm sumar-
bústaðir, sem gert er í fullu
samkomulagi við bóndann sem
fékk ábúðina með því skilyrði.
Samtökin benda sérstaklega á
það, að túlkun Landnámsins og
Jónas Haraldsson skrifstofustjórí LIU:
Deilumar rnp Jbyggingu sum-
arbústaða LIÚ að Hellnum
landbúnaðarráðuneytisins á 12.
gr. jarðalaganna er röng og lögin
skýrð alltof rúmt, eins og sést
bezt, þegar lögin og greinagerð
þeirra eru skoðuð.
1. gr. jarðalaganna er svohljóð-
andi:
„Tilgangur laga þessara er að
tryggja, að nýting lands utan
skipulagðra þéttbýlissvæða sé
eðlileg og hagkvæm frá þjóðhags-
legu sjónarmiði og að eignarráð á
landi og búseta á jörðum sé í
samræmi við hagsmuni sveitarfé-
laga og þeirra, sem landbúnað
stunda."
Mcð 1. gr. fylgir eftirfarandi
greinargerð:
„A undanförnum árum hefur
eftirspurn eftir landi til annarra
nota en landbúnaðar farið stór-
vaxandi. Einkum hafa jarðir verið
keyptar háu verði, þar sem góð
aðstaða er til að setja niður
sumarbústaði, eða eftirsóknarverð
hlunnindi fylgja, svo sem veiði.
Verð slíkra jarða er þegar orðið
svo hátt, að sjaldnast er viðráðan-
legt fyrir bændur að kaupa þær,
og reynist oft fullerfitt fyrir
sveitarfélög, þrátt fyrir að þau
eigi lögboðinn forkaupsrétt.
Afleiðingin er því sú, að margar
vildisbújarðir hafa verið skákaðar
niður, en það hefur torveldað
eðlilegan búrekstur, og á mörgum
hefur föst búseta lagst niður,
vegna jarðarkaupa félagasamtaka
eða manna, sem ekki hyggja á
búskap.
Rétt verður að teljast að gefa
þéttbýlisbúum og öðrum, sem eftir
sækjast, kost á landspildum til
ræktunar og útivistar og til að
reisa sumardvalarhús.
Reynslan sýnir hins vegar nú
þegar, að brýn þörf er á að
fylgjast með slíkum ráðstöfunum
lands og hafa áhrif á hvar og
hvernig landi er ráðstafað á þann
hátt. Að öðrum kosti vofir yfir
stórfelld röskun á búsetuaðstöðu
fólks á dreifbýlissvæðum umfram
það, sem þegar er orðið, og
óeðlileg verðhækkun lands.
Lögum þessum er m.a. ætlað að
veita byggðarlögum meira
áhrifavald í þessu efni, styrkja
aðstöðu bænda, bændaefna og
sveitarfélaga til jarðakaupa,
skapa aðstöðu til að fylgjast með
öllum ráðstöfunum fasteigna og
fasteignaréttinda, utan skipu-
lagðra þéttbýlissvæða og hafa
áhrif á verðlag þeirra.
Eins og ljóst ætti að vera við
les’ur greinargerðarinnar, þá eru
samtökin með kaupum sínum á
jörðinni hvorki að leggja niður
fasta búsetu á jörðinni, né skáka
niður vildisbújörð, né torvelda
eðlilegan búrekstur, né skapa
stórfellda röskun á búsetuaðstöðu
fólks á dreifbýlissvæði, þótt þau
ætli að reisa fimm sumarbústaði
utan túna jarðar á svæði, sem er
um 'k hektari.
Samtökin leggja áherzlu á það,
að Landnám ríkisins og landbún-
aðarráðuneytið hafa ekki þessi
sjónarmið í huga, þegar þau hafna
beiðni samtakanna um að fá neðra
svæðið til umráða, en sú ákvörðun
er reyndar runnin undan rifjum
nokkurra ábúenda að Hellnum, en
ekki hlutlaus ákvörðun þessara
stofnana að vel athuguðu máli. I
stað neðra svæðisins er samtökun-
um heimilað að byggja á efra
svæði, sem er um 20 sinnum
stærra, en bæði þessi svæði eiga
það sameiginlegt, að sauðfé geng-
ur þar á beit. Ekki eru það
sjónarmið varðandi landbúnað-
arnot, heldur grenndarsjónarmið.
Bústofn núverandi bónda sam-
anstendur af 85 kindum og sam-
kvæmt upplýsingum hans gefa
túnin af sér helmingi meira hey en
hann þarf til að fóðra kindur
þessar. Þyrfti bóndinn að nýta
neðra svæðið til heysláttu vegna
stærðar bústofns síns, þá væri
hægur vandi að bæta við tún
jarðarinnar, eins og samtökin
hafa marglýst yfir að þau væru
fús að gera, til þess að þessum
ástæðulausu og tilbúnu deilum
hvort verið væri að skerða land-
búnaðarafnot jarðarinnar eða
ekki, linntu.
Grennd
Eins og áður var getið, fjallar
deila ábúenda að Hellnum við
samtökin fyrst og fremst um
grennd (nágrannarétt), hvaða rétt
landeigandi, í þessu tilviki sam-
tökin sem eigendur Skjaldartrað-
ar, hafi til umráða og nýtingar á
jörðinni og hvaða rétt nágrannar,
ábúendur að Hellnum, hafi til að
þrengja eða takmarka umráðarétt
landeiganda.
Ábúendur þessir hafa komið því
til leiðar, að samtökin geti nýtt
hluta jarðarinnar til að reisa þar
sumarbústaði, þar sem þau hafa
kosið, á þeirri forsendu að vera
dvalargesta á staðnum valdi þeim
ónæði og röskun við búskap og
sjósókn, eins og áður gat.
Umferðarréttur ferðamanna,
bæði innlendra sem erlendra, sem
hafa haft ótruflaðan umferðarrétt
um plássið, hefur ekki verið vé-
fengur, þegar samtökunum sem
landeiganda á hinn bóginn, er
meinað að byggja á umdeildu
svæði, vegna umferðar um plássið,
sem skapaðist af veru gesta þeirra
þar. Þá má í þessu sambandi geta
þess, að ein viðbáran, að samtökin
fái ekki að byggja á neðra svæð-
inu, var sú, að sauðfé gengi um
neðra svæðið á haustin, haustbeit.
Með því átti að meina samtökun-
um afnot af neðra svæðinu, vegna
hugsanlegrar umferðar einhverra
kinda, sem kynnu hugsanlega að
ráfa þarna um. Engin áform hafa
þó verið um það af hálfu samtak-
anna, að girða svæðið að ofan eða
neðan til þess að hindra umferð
þessara kinda.
Vegna hugsanlegrar umferðar
sauðfjár á vissum árstíma á þessu
svæði, skulu landeiganda meinuð
afnot af hluta af jörð sinni, sem
var forsenda kaupanna á jörðinni.
Hér skal ekki gert lítið úr þýðingu
sauðkindarinnar fyrir íslenzkt
þjóðlíf, þótt ekki verði séð að
réttur hennar til umferðar sé svo
mikill, að það leiði til þess að
eignarrétturinn verði einskis virði
fyrir landeigandann.
Afskipti Náttúru-
verndarráðs
Þá má einnig í þessu sambandi
geta afskipta Náttúruverndarráðs
af máli þessu, eða öllu heldur
framkvæmdastjóra þess. Eftir
vettvangskönnun gerði hann þá
athugasemd, að hornið á efsta
húsinu yrði of nálægt lítilli fjár-
tóft, sem þar er. Vildi hann meina
að að óbreyttu yrði of þröngt fyrir
ferðamenn, sem vildu ganga milli
hússins og tóftarinnar og þar af
leiðandi yrði að færa húsið utar.
Hér virðist það skipta meira máli,
að einhverjir ferðamenn eigi
greiðan aðgang kringum húsin,
heldur en að samtökin fái að
staðsetja húsin á landi sínu, þar
sem þeim þykir fara bezt að hafa
þau.
Af þessu öllu virðist mega ráða,
að afnota- og umráðaréttur land-
eiganda og þar með umferðarrétt-
ur hans, verði að víkja fyrir
hugsanlegum umferðarrétti
sauðfjár og ferðamanna.
Hvað Náttúruverndarráð ís-
lands snertir, þá á Náttúruvernd-
arráð að gefa umsögn sína skv.
ákvæðum byggingarlaga, áður en
sumarbústaðabyggingar eru leyfð-
ar. Umsögn ráðsins var sú, að það
taldi ekki tímabært að gefa um-
sögn sína vegna afstöðu jarða-
nefndar og annarra málsaðila, þá
væntanlega Landnámsríkisins og
Landbúnaðarráðuneytisins vegna
12. gr. jarðalaga.
Þessi afstaða Náttúruverndar-
ráðs er gott dæmi um það, hvað
andstæðingar samtakanna að
Hellnum hafa haft greiðan aðgang
að ýmsum opinberum aðilum, sem
hafa verið umsagnaraðilar í mál-
inu. Að sjálfsögðu bar Náttúru-
verndarráði að gefa sjálfstæða
umsögn sína um það, hvort ráðið
teldi að bygging sumarbústaða á
neðra svæðinu ylli spjöllum á
umhverfi eða ekki út frá náttúru-
verndarsjónarmiðum. Ráðið varð-
aði ekkert um það, hvort og
hvernig aðrir umsagnaraðilar
höfðu eða myndu afgreiða málið
frá sínum bæjardyrum séð, t.d.
varðandi ágreining um grennd eða
landbúnaðarafnot af jarðarskika.
Árið 1977, eða ári áður en
samtökin keyptu Skjaldartröð, þá
höfðu þau hug á að byggja þrjá
sumarbústaði að Arnarstapa í
hraunbrekku sem þar er. Eftir að
framkvæmdastjóri Náttúruvernd-
arráðs hafði lýst því yfir eftir
vettvangskönnun, að sumarbú-
staðir þarna í brekkunni myndu
skyggja á fjallasýnina til jökuls-
ins, séð af Arnarstapabryggju, þá
gáfu samtökin þessa ætlun sína
upp á bátinn, enda mátti ætla að
Náttúruverndarráð yrði sama
sinnis og framkvæmdastjórinn.
Hér var þó gefið hreint svar, sem
ekki var mótað af afstöðu annarra
aðila, svo sem formanns land-
námsstjórnar.
Grenndarsjónarmið
Hvað grenndarsjónarmiðin
snertir, þá mun, þegar nágrannar
deila, vega mest, hvort byggjand-
inn, samtökin í þessu tilviki, var í
góðri trú eða ekki, hvort nágrann-
inn mátti búast við þeim óþægind-
um af byggjandanum, er hann ber
fyrir sig, hvort hann hefur sett
fram sínar kröfur vegna fyrirhug-
aðra bygginga strax í upphafi og
síðast en ekki sízt hvort fjárhags-
legir hagsmunir byggjandans eru
meiri heldur en nágrannanna að
byggingar fái að rísa.
Öllum þessum sjónarmiðum
fullnægja samtökin. Jörðin er
keypt og sett í ábúð á þessari
forsendu og í þeirri góðu trú, að
samtökin fái að byggja á neðra
svæðinu, sem öllum viðkomandi
var kunnugt um og vissu hvað
vakti fyrir samtökunum. Það er
ekki fyrr en eftir að samtökin
keyptu jörðina, að ábúendur að
Á myndinni sést eíri hluti
neðra svæðisins. Lækjar-
farvegurinn á efri hluta
myndarinnar skilur að
tún jarðarinnar og neðra
svæðið. Hraunnösin efst í
hægra horni myndarinnar
skilur að neðra og efra
svæðið. Neðst í hægra
horni myndarinnar er
uppspretta eða svonefnd
heilsulind Hellnabúa.
Hellnum fara þess á leit að
samtökin komi sér einhvers staðar
annars staðar fyrir, sbr. bréf dags.
25. október 1978 og áður var rakið.
Hvað hagsmunamatið snertir,
þá voru annarsvegar hagsmunir
samtakanna að fá að nýta brot af
landi jarðarinnar undir fimm
sumarbústaði, sem legið hafa und-
ir skemmdum í vöruskemmu L.Í.Ú
á annað ár. Hér er um að ræða
fjárfestingu að núvirði 'upp á
90—100 milljónir, sem samtökun-
um nýtist ekki og hafa ekkert
nema kostnað af. Hins vegar eru
hagsmunir nágrannanna, sem eiga
jarðir sem ekki liggja að umdeildu
svæði og sem ekki sjá einu sinni
það svæði frá bæjum sínum, að
meina landeiganda að nýta sér
þessar eignir, vegna þess að þeir
telja að landeigandinn og hans
fólk muni leggja byggðarlagið í
rúst, vegna átroðnings og ónæðis,
er af honum stafi.
Væri hér um að ræða ágreining
í þéttbýli út af grennd, er ljóst
hvernig sú niðurstaða yrði, en þar
sem um ágreining í strjálbýli er að
ræða virðist annað ætla að verða
upp á teningnum og allt aðrar
samskiptareglur og lög gildi þar
en í þéttbýli.
Eyðilegging undir-
staðanna
Hvað skemmdarverkin á undir-
stöðum sumarbústaðanna snertir,
þá mun L.Í.Ú gera kröfu um
skaðabætur fyrir beint og óbeint
tjón, sem þau urðu fyrir. Bein
útgjöld vegna undirstaðanna mun
vera um 5 milljónir króna, sem
væntanlega mun margfaldast
vegna hækkunar byggingarkostn-
aðar frá því verkið var unnið unz
dómur fellur í refsimáli því, sem
ákæruvaldið mun höfða á hendur
þeim sjö mönnum á Hellnum, er
eyðilögðu undirstöðurnar. Auk
þess mun verða gerð krafa um
bætur vegna óbeins tjóns, þegar
það er m.a. haft í huga að
framkvæmdirnar við að reisa
bústaðina mun tefjast í tæpt ár
vegna eyðileggingar undirstað-
anna.
Eyðilegging undirstaðanna var
með öllu óþörf og ekki til annars
en að spilla málstað þeirra Hellna-
manna sjálfra, þótt þeir hafi síðan
reynt að réttlæta gerðir sínar í
fréttatilkynningu, sem birtist í
fjölmiðlum um miðjan ágústmán-
uð, þar sem segir m.a.: „Fólkið á
Hellnum var mjög uggandi yfir
framgangi máls þessa og sá fram
á, að næsta skref L.I.Ú. manna
yrði að koma sumarbústöðunum
fyrir í skyndingu á undirstöðunum
með ólögmætum hætti án þess að
nokkur fengi spornað við yfir-
gangi þeirra. Fimmtudaginn 24.
júlí gripu Hellnamenn til þess
eina úrræðis sem þeim var tiltækt
til þess að stöðva frekari ólögmæt-
ar framkvæmdir þeirra L.Í.Ú-
manna sem framkvæma átti með
ósvífnum hætti í skjóli fjármagns
og yfirgangs."
Þessu til að svara, þá hafði
lögreglan í Stykkishólmi komið á
staðinn, í þann mund er fram-
kvæmdum við stöplana var að
ljúka og vinnuflokkurinn að yfir-
gefa staðinn.
Þótt L.Í.Ú hafi dregið í efa
heimild varabyggingarfulltrúans
að stöðva framkvæmdirnar með