Morgunblaðið - 15.11.1980, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. NÓVEMBER 1980
33
Dr. Gunnlaugur Þórðarson hrl.:
Tilræði við almenn-
ing á Skólavörðuhæð
Það er engin ný speki, að
höfuðborg okkar er byggð upp af
húsum í einkaeign annars vegar,
aðallega íbúðarhúsum, og opinber-
um byggingum hins vegar. Því er
ekki heldur að neita, að hvorki er
unnt né sanngjarnt að gera sömu
kröfur til fyrr talinna húsa, sem
einstaklingar byggja, og þeirra,
sem byggð eru á vegum ríkis,
sveitarfélaga eða opinberra stofn-
ana, enda er það ekki nærri eins
alvarlegt, þótt misjafnlega takist
til um hús, sem einstaklingar
byggja, og þau, sem byggð eru
fyrir almannafé, jafnvel þótt mis-
tökin séu herfileg, eins og of oft
vill koma fyrir hjá okkur. A sama
hátt má halda því fram, að svæði
eða hverfi í höfuðborginni séu
misjafnlega þýðingarmikil frá
arkitektónisku eða skipulagslegu
sjónarmiði. Engum dylst, að það
er hvað mikilvægast að vel takist
um byggingar t.d. við Lækjartorg,
Tjarnarsvæðið, Skólavörðuholtið,
Landakotshæðina, Háskólahverfið
eða Hlemmtorg og víðar t.d. á
Landsspítalalóðinni.
Flestir þessir staðir hafa næst-
um því mótast af sjálfu sér ef svo
má orða það, þ.e.a.s. byggingar við
þá hafa verið reistar án þess að
fyrir fram hafi verið skipulagt,
handahóf og einkaframtak hafa
ráðið þar mestu hvernig til hefur
tekist og því miður oftar verr en
vel.
Það er aðal listamanna á hvaða
sviði sem er að virða verk annarra
í listinni og á þetta ekki síst við
um arkitekta, þar sem byggingar
sem fyrir eru gera kröfu til þess
að tekið sé mið af þeim og reynt að
spilla ekki heildarútliti með ein-
hverjum skringilegheitum í arki-
tektúr eða oflátungshætti. Engu
er líkara en að sumum af arkitekt-
um okkar gangi illa að skilja þetta
lögmál, hinu má ekki heldur
gleyma að sérhver ný bygging á
hverjum stað verður hluti af
heildinni og að aðalatriði er að vel
takist í því efni. Ekki má skilja
orð mín svo að byggingar reistar í
dag eigi að vera bein eftirmynd
þeirra, sem fyrir eru heldur er átt
við hitt að tengja megi nýtt verk
því eða þeim, sem fyrir eru. í
þessu sambandi er rétt að íhuga
hvernig tekist hefur til á nokkrum
helstu svæðum höfuðborgarinnar.
Þýðingarmestu svæði höfuð-
borgarinnar eru Austurvöllur og
Lækjartorg. Meginmistökin við
Austurvöll eru þau, að á sínum
tíma var leyft að byggja að nýju
upp hús á milli Austurvallar og
Austurstrætis, en þar réðu einka-
hagsmunir úrslitum; allgóður
heildarblær er hins vegar yfir
austur og suður hlið Austurvallar.
Alþingihús, Dómkirkja, Hótel
Borg og Reykjvíkurapótek eru all
samræmdar hyggingar, hins vegar
eru hinar hliðarnar ekki eins vel
heppnaðar frá fagurfræðilegu
sjónarmiði, t.d. er einhver bak-
húsablær á húsum milli Austur-
vallar og Austurstrætis.
Lækjartorg er og verður aðal
fundar- og útisamkomustaður
höfuðborgarinnar, enda þótt það
sé nú síður til þess fallið eftir að
hin illa staðsetta nýbygging
(Teiknistofa Ármúla 6, Gísli Hall-
dórsson arkitekt o.fl.) var reist
þar sem Smjörhúsið og Hótel
Hekla stóðu áður.
Réttara hefði verið að velja
byggingu sem þeirri stað handan
Hafnarstrætis og þá hefði torgið
stækkað og skjól myndast fyrir
norðanáttinni, sem er ekki þýð-
ingarminnst hér. Spurning er
hvort ekki gæti verið lausn á
þessum málum að stalla Arnarhól
og skapa þar svæði fyrir áhorf-
endur og fundarmenn með vísi að
hringleikahúsi.
Hins vegar má segja að vel hafi
tekist að virða hús það er fyrir
var, er byggt var ofan á og við
Utvegsbankann, þannig að heild-
arblær og gamla íslandsbanka-
húsið njóta sín, (arkitektar Eirík-
ur Einarsson og Hörður Björns-
son) svo og að tenging við gamla
pósthúsið hafa lukkast vel, (arki-
tekt Bárður Daníelsson).
Því miður hafa borgaryfirvöld
ekki verið á verði sem skyldi gegn
því að spillt yrði umhverfi Lækj-
artorgs og víðar og er bensínstöð
og áðurgreind nýbygging á Lækj-
artorgi hörmulegt dæmi um and-
varaleysi þeirra.
Háskólalóðin er eitt af fáum
svæðum á höfuðborgarsvæðinu,
sem hefur verið skipulagt fyrir
fram áður en ráðist var af fullum
krafti í byggingaframkvæmdir
þar og má segja að hugmynd
Guðjóns Samúelssonar hafi verið
látlaus með staðsetningu bygg-
inga í kringum skeifu í líkingu við
Ásbyrgi, en þörf hefði verið á
skjóli og hefði mátt ná því með
tengingu húsa á norð-austur
helmingi lóðarinnar. Sennilegt er,
að slík tenging hafi verið ætlun
Jóns Haraldssonar arkitekts, er
hann teiknaði Félagsstofnun stúd-
enta, en því miður tekst sú tenging
miður en skyldi. Byggingin er í
hrópandi ósamræmi við þau hús,
sem fyrir eru og því miður gerð af
fullkomnu tillitsleysi við umhverfi
sitt. Verst er þó, að veitingastað-
urinn þar er svo gjörsneyddur
þeirri hlýju og þeim menningar-
blæ, sem hæft hefði slíkum stað,
mun of mikil lofthæð veitingasal-
arins eiga sinn þátt í hve óvistleg-
ur hann er. Aðrar nýbyggingar á
háskólalóðinni, Árnagarður og
„Löggarður" (Lögberg er bæði
óviðeigandi og full yfirlætislegt
nafn) eru sviplitlar byggingar og
all „lummulegar". (Arkitektar,
Húsameistarar ríkisins Hörður
Bjarnason og Garðar Halldórs-
son). — Hefði verið einhver til-
gangur með hvolfþökum í bragga-
stíl á hjónagarði (arkitekt
Hrafnkell Thorlacius) þá hefði sú
lausn verið afsakanleg.
Greinarhöfundur hefur áður
gert Landsspítalalóðina að um-
talsefni í útvarpi og benti á öll þau
mörgu mistök þar, bæði klastur og
kák, þar sem sama sagan endur-
tekur sig að ekkert tillit hefur
verið tekið til þeirra bygginga sem
fyrir eru og er þetta sennilega
heimsmet á sviði arkitektúrs á
ekki stærra svæði. Guðjón Samú-
elsson gerði drög að skipulagi
Landspítalalóðarinnar á sínum
tíma og er mér tjáð að hugmynd
hans hafi verið að tengja saman
Landspítalalóðina og Skólavörðu-
holtið; en þá stóð til að Háskólinn
yrði þar og hafi þetta verið
athyglisverð hugmynd, en síðar
virt að vettugi með byggingum
staðsettum af handahófi og við-
byggingum. Nú á að bæta gráu
ofan á svart með þeim byggingar-
framkvæmdum, sem hafnar eru
sunnan Hringbrautar og hinn
svokallaði „Tanngarður" er fyrsti
vísir að og lofar ekki góðu að því
er útlitið gefur til kynna, en
bygging sú er aðeins hluti af
fyrirhuguðu byggingabákni eða
völundarhúsi, sem þar skal reisa
og tengjast Landsspítalanum í
framtíð, þegar Hringbraut hefur
verið lögð niður sem akbraut
(arkitektar; Hörður Bjarnason,
Garðar Halldórsson og fleiri arki-
tektar hjá húsameistara rikisins,
en að baki þeim mun vera breskur
arkitekt, sem kemur við og við til
landsins og gefur línuna og munu
þau strik kosta sitt.
Hér er greinilega framhald á
fyrri braut hringlandaháttar og
ringulreiðar og ekkert til sparað.
Það skal játað, að erfitt kann að
vera að átta sig á þessu bygg-
ingarbákni af uppdr. og þeim
hluta (Tanngarði), sem þegar hef-
ur verið reistur, en útlitið lofar
ekki góðu, en skal ekki gert frekar
að umtalsefni hér. Stílhreinasta
húsið á lóðinni er Grænaborg,
dagvistunarheimili, sem Barna-
vinafélagið Sumargjöf reisti á
sínum tíma (arkitekt ókunnur).
Sunnan Hringbrautar nærri Al-
aska er mjög velheppnað dagvist-
unarheimili fyrir börn starfsfólks
á Landspítalanum. Innflutt ein-
ingahús (arkitekt ókunnur). Þar
væri mögulegt að reisa fleiri
barnaheimili.
Þá er komið að Skólavörðuholti,
en fyrihuguð nýbygging Grænu-
borgar þar er mcgintilefni þessara
skrifa. Að ýmsu leyti hefu> tekist
sæmilega og vel um byggingar
þar, einkum Austurbæjarbarna-
skólann, (arkitekt Sigurður Guð-
mundsson) og Gagnfræðaskóla
Austurbæjar (arkitekt: Einar
Sveinsson) og Iðnskólann (arkit.
Þór Sandholt). Þessar byggingar
mynda sæmilega heild, þ.e.a.s.
áður en Iðnaskólabyggingin, í
samræmi við íslenska hefð, var
eyðilögð með sviplausri og lág-
kúrulegri viðbyggingu. Einnig má
segja að Hallgrímskirkja, svo gall-
aður arkitektúr sem hún er, sé af
arkitektsins hálfu látin taka nokk-
urt mið af umhverfi sínu, enda
þótt hin mörgu stílbrigði sem þar
ægir saman séu til lýta. Skemmti-
legt hefði verið ef Guðjón Samú-
elsson hefði látið hinn svokallaða
stuðlabergsstíl drottna í allri gerð
kirkjunnar, kirkjuskipið hefði ver-
ið sveigt til þess stíls og kórinn.
Þannig hefði myndast heillegri
blær yfir kirkjunni og ekki það
hropandi ósamræmi sem nú er
rnilli kirkjuskipsins og turnsins
með skötubörðunum svokölluðu.
Þau mistök, sem þarna hafa verið
fest í járn og steypu undir vernd
þjóðkirkjunnar og fást ekki leið-
rétt nú, verða til spillis fegurð-
arskyns borgarbúa um ókomna
tíma.
Manni gæti dottið í hug bygging
bindindisfélaganna við Eiríksgötu
(arkitektar Erlendur Helgason og
Hörður Bjarnason húsameistari)
hafi verið staðsett þarna eins og í
þeirri von að kirkjan myndi verka
skárri v-ið þann samanburð, svo
gjörsamlega hefur staðsetning
þess húss og gerð spillt umhverfi
sínu.
Hnitbjörg, listasafn Einars
Jónssonar, eru þarna alveg sér-
stæð og skylt er að virða gerð þess
og staðsetningu við byggingu
nýrra húsa á næstu lóð. Á sínum
tíma mun hafa verið gert ráð fyrir
að svokölluð biskupsstofa eða mið-
stöð kirkjulífs verði reist á öðrum
helming lóðar við hlið Listasafns
Einars Jónssonar og mun sú
ráðagerð vera óbreytt, nema hvað
nú hefur verið samþykkt að reisa
dagvistunarheimili þar í stað
Grænuborgar, sem eins og áður
segir verður rifin á næstunni.
Lóðin er lítil og síður til þeirrar
starfsemi fallinn en ella. Mikið er
í húfi að vel takist um byggingar
þar, sem svo öllum má vera ljóst.
Hin fyrirhugaða bygging, Nýja
Grænaborg, er gott dæmi um
hvernig sumir arkitektar virðast
hvorki vilja taka tillit til umhverf-
is né notagildis húss, en gera sér
far um að byggja eitthvert „monu-
mentalt“ verk, sem hvorki hæfir
tilgangi þess né gerð. í fáum
orðum sagt fær engum dulist, að
bygging þessi er í hrópandi ósam-
ræmi við umhverfi sitt, hlaðin
arkitektóniskum útúrdúrum, sem
ekki þjóna neinum öðrum tilgangi
en að gera bygginguna miklu
dýrari og flóknari.
Akritektarnir Ormar Þór Guð-
mundsson og Örnólfur Hall virð-
ast hafa fengið þau fyrirmæli að
láta húsið vera á einni hæð, sem
virðist all fráleitt með tilliti til
verðmætis lóðar og notagildi húss.
Vera má að arkitektarnir hafi
viljað teygja húsið upp til þess að
ná einhverri reisn á það og því sett
á bygginguna heljarmikið þar,
sem manni virðist sliga hana.
Segja má að byggingin líti næst-
um út eins og sæmilegur ofanjarð-
arkjallari með þaki. Á bygging-
unni eru mikill fjöldi mismunandi
stórra glugga, af öllum gerðum og
mun þurfa að gera skapalón til
glergerðar af flestum þeirra. Slík
gluggatilbrigði eru mjög til kostn-
aðarauka, en ekki að sama skapi
til fegurðarauka. Margir glugg-
anna með hallandi grunnlínu
(ekki láréttri), sem ekki virðist
þjóna neinum tilgangi þar sem
ekkert stigahús er í byggingunni,
en það eða aðrar ástæður gætu
leitt til slíkrar lausn.ir i einstaka
tilvikum. Arkitektar þessir virð-
ast hafa þessa hvimleiðu skálínu
sem kennimark margra bygginga
sem þeir hafa teiknað, fremur til
lýta en hitt, svo sem hið nýja
hornhús við neðanverða Óðinsgötu
og Skólavörðustíg er dæmi um.
Hugsanlega gæti slík þakbygg-
ing farið sæmilega sem eins konar
„bungaló" í sveit, og húsbyggjandi
þyrfti hvorki að hugsa um um-
hverfið né kostnaðinn.
Ekki vil ég ætla arkitektunum
svo illt að þeir hafi viljað ná sem
mestri rúmmetrastærð út úr
byggingunni, því launin eru sum-
part við það miðuð, en því miður
gerist það allt of oft að opinberir
starfsmenn og aðrir skeyta lítt um
kostnað við verk, þegar það opin-
bera á að borga.
Bygging þessi er í fáum orðum
sagt ofhlaðin ýmsum arkitektón-
iskum duttlungum, ef svo má
segja, og þó á þetta aðeins að vera
dagvistunarheimili fyrir börn, þar
sem einfaldleiki forms og flata
þyrfti helzt að fá að njóta sín sem
mest.
Engum, sem skoðar uppdrætti
af þessari fyrirhuguðu byggingu á
einum viðkvæmasta bletti borgar-
innar getur dulist að hún verður
óhemju dýr í byggingu. Það mætti
segja mér að fyrir sömu fjárhæðir
og hún mun kosta fullkláruð hefði
mátt byggja þrjú dagvistunar-
heimili lík j)eim og áður getur og
eru hjá Alaska. Dagvistunarheim-
ili þar sem einfaldleikinn er sem
mest látinn njóta sín, en það er
einkenni flestra góðra listaverka.
Hversvegna er þetta hús ekki reist
þar?
Spurningin er líka sú hvort rétt
sé að slá því föstu í dag með hinu
„varhugaverða alkaliska sementi"
okkar, að þarna skuli vera til
frambúðar dagvistunarheimili í
járnbentri steypu. Væri ekki
hyggilegra að byggja þarna einfalt
hús úr timbri, sem hægt væri að
fjarlægja með einföldu móti, þeg-
ar það hefði þjónað tilgangi sín-
um.
Á sínum tíma var Reykjavíkur-
borg af mikilli rausn gefið dag-
vistunarheimilið að Steinahlíð inn
við mót Suðurlandsbrautar og
Elliðarvogar, þar eru byggingalóð-
ir fyrir a.m.k. önnur tvö dagvist-
unarheimili, sem væru einkar
kærkomin fólki í Breiðholti og
Árbæjarhverfi, því ekki að nota þá
lóð? Svona mætti lengi telja, því
staðsetning húss þessa og gerð er í
andstöðu við sjálft sig þarna á
Skólavörðuholti.
Bruðl með fjármuni og lóðir eru
alltaf til vansa.
Með þessari byggingu virðist
mér eiga að reisa minnismerki um
hið eilífa þakvandamál í íslenskri
byggingarlist og nú skuli rísa það
þak, sem af öllu ber að fáránleika.
Á sínum tíma voru flötu þökin
heilagur boðskapur og nú er verið
að klastra við þau mistok víða í
borginni með bárujárnþökum til
mikilla lýta, en hefði mátt leysa á
fegurri hátt og án eftirkaupa, ef
|>essi vanhugsaða, erlon.l . eftiröp-
un hefði ekki riðið húsum hér.
Síðar komu til þök með „ofvöxnu"
eða „ofb<'>lgnu“ þakskep >em eru
eins konar tískufyrirb eri og eru
að ofbjóða öllum góðum smekk, en
þar eru einstaklingar að verki,
sem vafalaust vilja tr-,ggja sig
gegn þakleka.
Hitt hlýtur að vera R. kvíking-
um umhugsunarefni h>. rétt sé
að bruðlað sé á þenna. i.átt og
hvort ekki sé kominn timi lil þess
að spyrna við fæti.
Spurningin hlýtur að vakna
hvaða börn eiga að njóta þeirra
forréttinda að vera í þe ari þak-
höll og hversu mörg. og hver
verður byggingarkostnaður á
hvert barn?
Mál þetta er orðið iengra en til
stóð og er illt að geta ekki birt
almenningi uppdrætti af bygging-
um og sérteikningar, þó talar ein
þeirra, sem grein þessari fylgir,
sínu máli.
Góður og gætinn Reykvíkingur
sagði við mig um daginn: „Þetta
fyrirhugaða dagvistunarheimili á
Skólavörðuhæð er tilræði við al-
menning." Vissulega er j>að rétt,
en það er líka tilræði við borgina
sjálfa og Listasafn Einars Jóns-
sonar, sem enginn getur látið sér í
léttu rúmi liggja.