Morgunblaðið - 21.06.1981, Qupperneq 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. JÚNÍ 1981
Rökræður í brezku
Lávarðadeildinni
um verðbólgu
Þessi mynd birtist fyrir tveimur árum i TIME og sýnir hagfrseðinRa
fella Keynes af staili.
I,ord Harris: The End of Govern-
ment. Institute of Economic Af-
fairs 1980. 76 bls.
Bretar hafa þann sið að veita
fræðimönnum, sem hafa getið sér
orð, nafnbót lávarðar, en hún felur
í sér setu- og atkvæðisrétt í
Lávarðadeildinni. Aldraður brezk-
ur hagfræðingur, Nicholas Kaldor,
sem hlotið hefur þessa nafnbót,
hélt fyrirlestur í þoði Viðskipta-
deildar Háskóla Islands 18. júní,
en hann hefur gagnrýnt pen-
ingamagnskenningu Milton Fried-
mans og stefnu ríkisstjórnar
Margrétar Thatchers af miklum
móð síðustu árin og varið kenn-
ingar John Maynard Keyness, sem
lengi voru viðteknar með hagfræð-
ingum, en hafa eins og margar
aðrar kenningar orðið reynslunni
að bráð. Ég ætla af þessu tilefni að
geta rits eftir annan brezkan
hagfræðing, sem einnig hefur
hlotið nafnbót lávarðar, Ralph
Harris, yfirmann Institute of Rco-
nomic Affairs. I þessu riti, The
End of Government, eru m.a.
nokkrar ræður hans í skoðana-
skiptum við Kaldor í Lávarða-
deildinni um verðbólgu, pen-
ingamagnskenninguna og stefnu
brezku stjórnarinnar.
Segja verður í örfáum orðum
forsögu þessara skoðanaskipta.
Kaldor lávarður er í hópi svo-
nefndra Cambridge-hagfræðinga,
en annar kunnur hagfræðingur úr
honum er Joan Robinson. Cam-
bridge-hópurinn eru lærisveinar
Keyness, en hann lagði það til, að
ríkisstjórnir tækju það að sér að
jafna sveiflur í atvinnulífinu.
Þetta lagði hann til í kreppunni
miklu, þegar svo virtist sem at-
vinnulífið gæti ekki komizt í
jafnvægi af sjálfu sér. Hugmynd
hans er einföld: Ríkisstjórnir eiga
að eyða miklu, þegar kreppa er í
atvinnulífinu, og örva það þannig,
en spara, þegar þensla er í því.
Hugmyndin var að sjálfsögðu ekki
ný (Jón Þorláksson fjármálaráð-
herra kom t.d. orðum að henni í
fjárlagaræðum sínum á þriðja
áratugnum), en Keynes var fyrst-
ur til að færa fræðileg rök fyrir
henni.
Hugsuðir geta ekki valið sér
lærisveina, og Keynes var ekki
mjög heppinn í því efni. Friedrich
Hayek sagði mér það, að þeir
Keynes hefðu rætt saman
skömmu fyrir lát Keynes og hann
hefði sagt sér, að hann teldi suma
lærisveina sína misskilja eða
rangfæra kenningar sínar. Hayek
kærði sig ekki um, að þeir væru
nafngreindir, og er því iesandan-
um látið eftir að geta sér til um,
hverjir þeir hafi verið. Cam-
bridge-hópurinn hefur notað
kenningar Keyness til að réttlæta
rikisafskipti — bæði ríkisafskipti
til að jafna sveiflur og til að berja
í markaðsbresti (market failures),
en „markaðsbrest" má kalla það,
er markaðurinn getur ekki veitt
tiltekna þjónustu, sem þó er nauð-
synleg að einhverra mati, og ríkið
verður því að veita hana. Þessi
hópur hefur aðhyllzt miklu víð-
tækari ríkisafskipti en Keynes, og
óhætt er að telja Kaldor og
Robinson samhyggjumenn (sósíal-
ista).
Reynsla síðustu áratuga sýnir,
að kenningar Keyness er ekki
fullnægjandi. Kreppa er á Vestur-
öndum, Jxitt hún sé miklu vægari
en heimskreppan mikla. Atvinnu-
leysi er víða, og ríkisstjórnum
Kaldor lávarður
hefur ekki tekizt að útvega fólki
atvinnu með eyðslu eða aukningu
verðbólgu. Verðbólgan hefur auk-
izt, en einnig atvinnuleysi. Þetta
er ekki auðskýrt í nokkrum setn-
ingum en ég ætla þó að reyna.
Keynes taldi á sínum tíma, að
miklu auðveldara væri, ef laun
yrðu að lækka í kreppu, að greiða
jafnmargar krónur í laun og áður
og fella krónurnar í verði heldur
en að lækka sjálf launin. Launa-
menn gætu betur sætt sig við
verðbóltu en launalækkun, þótt
þetta gilti í rauninni einu fyrir þá.
Þeir færu sælir og ánægðir heim
með launin sín, ef þeir fengju jafn
margar krónur og áður, þótt hver
króna hefði minna verðgildi. En á
þessu er einn galli. Launamenn
uppgötva það fyrr eða síðar, að
þeir fá færri vörur fyrir þessar
krónur en áður, ánægjan breytist í
óánægju og óánægjan í kröfur.
Samtök þeirra, verkalýðsfélögin,
áætla síðan verðfall krónanna, þ.e.
verðbólguna, þegar þau krefjast
launahækkana. Með öðrum orðum
sjá launamenn að lokum við verð-
bólgunni, hætta að láta blekkjast
af krónutölu launa, krefjast aukn-
ingar kaupmáttar eða vísitölu-
bindingar. Þannig verður til víta-
hringur, því að fella verður krón-
urnar enn í verði til þess að
fullnægja öllum hinum óraunhæfu
kröfum um fleiri krónur. Og
verðbólgan hrjáir svo atvinnulífið,
að það getur ekki fjölgað atvinnu-
tækifærunum, heldur verður jafn-
vel að fækka þeim.
Út úr þessum vítahring eru til
tvær leiðir. Önnur er launastefna
(incomes policy), þ.e. að ríkis-
stjórnir takmarki launahækkanir.
Henni hefur verið fylgt af flestum
ríkisstjórnum síðasta áratuginn,
en með litlum árangri. Hin er
aðhaldsstefna, þ.e. að ríkisstjórnir
hætti að reyna að örva atvinnulíf-
ið með eyðslu og láta undan
kröfum um fleiri krónur. Henni er
stjórn Thatchers að reyna að
fylgja í Bretlandi. Kaldor mælir
eins og margir aðrir keynes-
sinnar með fyrrnefndu leiðinni,
Harris með hinni síðarnefndu.
í ræðum sínum í The End oí
Government svarar Harris rökum
Kaldors gegn peningamagnskenn-
ingunni — en peningamagnskenn-
ingin er, að verðbólgan hljótist af
aukningu peninga umfram aukn-
ingu framleiðslu, þ.e. þegar krón-
unum fjölgi hraðar en vörunum,
sem nota á þær til að kaupa.
Kaldor flutti mikla ræðu gegn
Bókmenntlr
eftir HANNES H.
GISSURARSON
peningamagnskenningunni i Lá-
varðadeildinni 7. nóvember 1979.
Hann hafði kannað, hvert væri
samband peningamagns og verð-
bólgu í fjórum ríkjum, Bretlandi,
Þýzkalandi, Belgíu og Svisslandi,
á árunum 1973—1978. í öllum
fjórum ríkjunum jókst peninga-
magn að jafnaði á þessum tíma
um 10% á ári. En verðbólgan var á
þessum sama tíma mjög mismikil
í þeim, frá 4% til 15%. Af þessu
dró Kaldor þá ályktun, að sam-
band peningamagns og verðbólgu
væri ekki það, sem peninga-
magnssinnar héldu.
Harris sagði í ræðu í Lávarða-
deildinni 13. febrúar 1980, að
þessar tölur virtust sýna, að pen-
ingamagnskenningin væri ekki
rétt. En Kaldor hefði því miður
orðið á tvær vondar villur. Önnur
væri sú, að hann hefði ekki tekið
með i reikninginn framleiðslu-
aukninguna í þessum löndum.
Samkvæmt peningamagnskenn-
ingunni veldur aukning pen-
ingamagns umfram aukningu
framleiðslu verðbólgunni, þannig
að framleiðsluaukningin skiptir
máli, þótt það muni ekki nema
2—3% í þessu dæmi. Hin villan
væri, að hann hefði ekki tekið með
í reikninginn tímann, sem líður,
frá því að peningamagn er aukið,
þangað til verðbólgu vegna þess
gætir. Venjulega væri miðað við
tvö ár í þessu sambandi. Og
reyndin væri, að aukning pen-
ingamagns í þessum fjórum ríkj-
um á árunum 1971—1976 væri
mjög nálægt verðbólgu í þeim á
árunum 1973—1978. í Bretlandi
hefði peningamagn t.d. aukizt um
17% á árunum 1971—1976 en
verðbólga verið að jafnaði um 16%
á árunum 1973—1978, og í Sviss-
landi væru sambærilegar tölur
6-7% og 4%.
Harris ræddi í annarri ræðu í
Lávarðadeildinni 11. júní 1980 um
þau orð Kaldors, að ríkisstjórn
Thatchers væri að reyna að „rjúfa
kaupmáttarmúrinn", sem verka-
lýðshreyfingin hefði hlaðið, og
„koma verkalýðnum á kné“. (Kald-
or hafði svipuð orð í viðtali við
íslenzka sjónvarpið 17. júní 1981.)
Harris sagði að einn kostur væri
annar tiltækur en aðhaldsstefna í
peningamálum og ríkisfjármálum.
Hann væri launastefna, þ.e. að
takmarka launahækkanir. En
hvað væri það annað en að „rjúfa
kaupmáttarmúrinn" eða „koma
verkalýðnum á kné“? Harris benti
síðan á, að alls staðar hefði
mistekizt að fylgja launastefnu
nema í skamman tíma.
Harris gerði að umtalsefni í
ræðu í Lávarðadeildinni 16. maí
1980 þá skoðun Kaldors, sem hann
deilir með Friedrich Hayek, að
„leiftursókn“ sé heppilegri en
„niðurtalning", ef sá kostur sé
valinn að fylgja aðhaldsstefnu, en
kunnasti talsmaður „niðurtaln-
ingar“ er Milton Friedman. Hann
sagði, að þessi skoðun Hayeks og
Friedmans kynni að vera rétt, en
til að fylgja henni þyrfti miklu
meiri stjórnmálastyrk og víðtæk-
ari einingu en fyrirfyndist í Bret-
landi. En þau rök hníga líka að
„niðurtalningu", að menn geta
miðað við verðhjöðnunina í áætl-
unum sínum um framtíðina, því
að þeir vita fyrir, hvað talið er
niður hverju sinni.
Fleiri ræður eru í þessu riti
Harris, þó að þessar séu fróðleg-
astar fyrir okkur, sem höfum
hlustað á Kaldor. I einni ræðunni
spjallar Harris um siðferði og
markað, en hann telur markaðs-
skipulagið hið eina, sem kristnir
menn geti sætt sig við. í nokkrum
ræðir hann um verkalýðsfélögin,
sem eiga ekki minnsta sökina á
því, hvernig komið er í Bretlandi,
því að þau hafa tafið tækninýj-
ungar og hagræðingu. Hann legg-
ur mikla áherzlu á það, að at-
vinnuieysi sé böl, en segir, að
nokkurt atvinnuleysi í skamman
tíma sé það gjald, sem Bretar
verði að greiða fyrir, að ekki hafi
fyrr verið ráðizt í nauðsynlegar
úrbætur í atvinnulífinu. Og við
orð Harris er því að bæta, að
verðbólgan er að hjaðna í Bret-
landi, er komin úr um 20% í um
10%. Það er ekki Kaldor og
skoðanabræðrum hans að þakka.
Lyftið
Handrit: Adam Kennedy sam-
kvæmt samnefndri bók Clive
Cussler.
Kvikmyndun: Matthew F. Leon-
etti.
Tónlist: John Barry.
Leikstjóri: Jerry Jameson.
Sýningarstaður: Hafnarbió
(Regnboginn)
Myndatexti: Forsíða New York
Times þegar Titanic fórst.
Clive Cussler datt aldeilis í
lukkupottinn er hann fékk út-
gefna bók sína „Raise the Titan-
ic“, ekki nóg með að hún varð
metsölubók heldur v*r hug-
myndin fest á filmu. En slíkt
virðist draumur „metnaðar-
gjarnra” höfunda í dag. Til
dæmis eru seinustu hasarsögur
Alistair MacLean skrifaðar sem
nokkurskonar kvikmyndahand-
rit. Sýnir þetta ekki hvert stefn-
ir með bókina? Að vísu er
Titanic
Kvlkmyndlr
eftir ÓLAF M.
JÓHANNESSON
lögmálið ekki algilt, hinn mikli
meistari njósnasögunnar John le
Carré, hefur þannig hina mestu
andúð á vitundariðnaðinum og
víkur hvergi frá hinni hreinu list
orðsins, sem sést best á því að
handritahöfundar Hollywood-
borgar hafa fyrir löngu gefist
upp á að læsa „The Honourable
Schoolboy" og „Tinker, Tailor,
Soldier, Spy“ í nothæft kvik-
myndahandrit. Það er nefnilega
ekki alltaf hægt að kvikmynda
skáldverk. Skáldverkið lýtur á
vissan hátt öðrum lögmálum en
kvikmyndin, mér er næst að
halda að það reyni á aðrar
heilastöðvar. (Þetta ættu þeir
sem leggja verk Laxness í einelti
að hafa í huga.)
„Raise the Titanic" er þannig
sem kvikmynd býsna rislág.
Minnir hún ótrúlega mikið á
venjulegan hasarþátt í amer-
ískri sjónvarpsdagskrá. Máski
vegna þess að maður þekkir
leikarana (Richard Jordan, Dav-
id Selby) úr vinsælum amerísk-
um sjónvarpsseríum. Það er svo
sem hægt að þola þessa leikara á
skjánum, en þegar þeir birtast í
3faldri stærð óskar maður þess
að komast heim. Eitt skraut-
blóm úr leikarastétt er þó að
finna í myndinni, sjálfan Alec
Guinness. Hef ég sjaldan eða
aldrei séð Guinnes betri en í
hlutverki John Biglows, aldraðs
sjómanns sem býr í afskekktu
þorpi á Cornwall-skaga. Er þátt-
urinn með Guinness svo frábær
að það er eins og hann sé
klipptur út úr annarri kvik-
mynd. Raunar er myndfegurð
þorpsins slík, þar sem það vex
utaní sjávarhömrunum, að
mann langar ósjálfrátt í heim-
sókn. Er þessi sena með Sir Alec
sú eina sem festist í minni eftir
að sýningu myndarinnar lauk.
Ég býst raunar ekki við að
framleiðendur hafi ætlast til
annars er þeir filmuðu bókina.
Er annars ekki komin hér
fram dæmigerð mynd 21. aldar:
unnin uppúr metsölubók, sýnd í
kvikmyndahúsum fyrst en síðan
skellt beint inná videomarkað-
inn með vinsælar sjónvarps-
stjörnur sem agn? Hver veit?
„Tæknin breytir heiminum en
ekki kenningin," sagði vís mað-
ur. Aðeins eitt að lokum. Hvers
vegna er ekki amast við drukkn-
um mönnum á kvikmyndasýn-
ingum? Þessir menn eru oft með
hávaða og kveikja sér jafnvel í
sígarettu meðan á sýningu
stendur. Hér ættu öll
kvikmyndahúsin að vera vel á
verði.