Morgunblaðið - 07.11.1981, Blaðsíða 12

12 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. NÓVEMBER 1981
Máttur skynseminnar
og mannleg fræði
Bókmenntír
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Inga Huld Hákonardóttir:
Hélstu að líflð væri svona?
Viðtól við verkakonur.
lltg. Iðunn 1981.
Inga Huld Hákonardóttir hefur
um árabil skrifað viðtöl við allra
handa fólk, ég minnist þó sér-
staklega margra góðra samtala
sem hún skrifaði í Sunnudagsblað
Tímans (hið fyrra) sem var þá
undir stjórn Jóns heitins Helga-
sonar. Nú sendir hún frá sér sína
fyrstu bók, það eru viðtöl við tíu
verkakonur, þar sem þær segja frá
harðri lífsbaráttu sinni, sem hefur
Er lífíð
þó ald. ei fært þeim annað en strit
og heilsuleysi í aðra hönd. Auk
þess er þarna grein um Félag
starfsfólks í veitingahúsum og á
sá kafli út af fyrir sig ekki sjáan-
legt erindi í þessa bók, öllu nær
hefði verið að hún hefði fundið
einn viðmælanda til viðbótar.
Höfundur skrifpr inngangsorð.
Fyrsta samtalið lofar góðu, það er
við 35 ára gamla saumakonu í sjó-
klæðagerð, þrjú börn hefur hún á
framfæri sínu og segir: „Nú eiga
allar konur að vera píslarvottar,
svo það þýðir ekkert fyrir þig að
tala við mig, mér finnst svo gam-
an að lifa!“ Hressileg byrjun og
það gefur góð fyrirheit. Raunar er
það aðalsmerki þessara kvenna
sem Inga Huld ræðir við, að þær
eru fjarskalega jákvæðar og taka
basli sínu og erfiði af hugprýði og
jafnvel með ákveðnum húmor. Það
er þó víðs fjarri, að hér sé nokkuð
verið að spauga með efnið, því að
lesanda er Ijóst, að þessar konur
mæla af alvöru og mikilli reynslu.
Að mínum dómi hefði það aukið
gildi bókar á borð við þessa, ef
Inga Huld Hákonardóttir
svona ?
viðtölin hefðu verið ítarlegri,
stundum fær maður á tilfinning-
una, að yfirborðið hafi rétt verið
gárað og það hefði mátt kafa
dýpra. Sömuleiðis finnur lesandi,
að minnsta kosti ef hann telur sig
reyndan blaðamann eins og undir-
rituð, að Inga Huld nær misjöfn-
um tökum á konunum sínum og er
ekki óeðlilegt, það þekkja allir sem
fást við að tala við fólk til að birta
á prenti það sem eftir því er haft.
En á stundum hefur höfundi og
viðmælanda bersýnilega fallið svo
vel saman að það hefði verið feng-
ur að því að fylla meira út í þessar
myndir. Baráttuþrek og dugnaður
þessara kvenna, sem margar eða
flestar hafa staðið einar uppi með
börn, ellegar í bezta falli sitja uppi
með drykkjumenn, sem þær eiga
erfitt með að slíta tengsl við, hlýt-
ur að vekja aðdáun. I sljóu og
mettuðu velferðarþjóðfélagi okkar
er fengur að slíkri bók, og vonandi
Inga Huld skrifi fleiri bækur þar
sem efni á borð við þetta eru gerð
skil. En mætti að skaðlausu, kafa
dýpra, sem sagt.
Það er eflaust ekki augljóst,
hvað átt er við með mannlegum
fræðum, og eðlilegast væri að
skilja orðin þannig, að það væru
öll fræði, sem fjölluðu um mann-
inn. En svo er ekki. Hér er
einungis átt við þau fræði, sem
stundum eru kölluð húmanísk.
Þær fræðigreinar skiljast frá
náttúruvísindum og stærðfræði
annars vegar og félagsvísindum
hins vegar. Mannleg fræði teljast
því vera saga, bókmenntafræði,
textafræði, ritskýring og heim-
speki. Það getur orkað tvímælis að
fella guðfræði í þennan flokk, en
það er beinlinis gert í þessari bók.
Þessi hópur fræðigreina er skilinn
frá félagsvísindum, vegna þess að
í mannlegum fræðum er ómögu-
legt að koma nokkrum tilraunum
við eða tölfræðilegri úrvinnslu,
svo að nokkru verulegu skipti, og
rannsóknir felast nánast einvörð-
ungu í að leggja réttan skilning i
ritaðar heimildir. En í félagsvís-
indum, sem eru skyldust mann-
legum fræðum, hefur verið reynt
að styðjast við tilraunir, eftir því
sem frekast er unnt.
Ritgerðarsafnið Mál og túlkun
ber undirtitilinn „Safn ritgerða
um mannleg fræði“, og fjalla
ritgerðirnar um þau fræðasvið,
sem þær greinar, sem áður eru
nefndar, hafa hefðbundið markað
sér. Þessar ritgerðir eru upphaf-
lega skrifaðar og fluttar sem
fyrirlestrar í heimspekilegum for-
spjallsvísindum við Háskóla Is-
lands, í fílunni, sem svo er nefnd.
Fyrirkomulaginu á kennslunni i
heimspekilegum forspjallsvísind-
um hefur veriþ breytt á allra
síðustu árum. Aður voru þau
þrískipt: Sálarfræði, heimspeki-
saga og svolítil rökfræði. Nú velja
Guömund Heiöar Frímannsson
menn sér efni í fílunni, sem
tengist þeirri grein, sem þeir
leggja stund á. Því eru fengnir
fyrirlesarar úr hverri grein til að
kynna viðfangsefni sín. Af þessari
nýbreytni í kennsluskipan Háskól-
ans eru þessir fyrirlestrar
sprottnir.
Það er þrenns konar tilgangur
með fyrirlestrum af þessu tæi, ef
marka má þá, sem hér koma út í
bók. í fyrsta lagi kynna fyrirlesar-
ar efni greina sinna og hvaða
tökum þau eru tekin. I öðru lagi
gera þeir gjarnan grein fyrir
tengslum sinnar fræðigreinar við
aðra. í þriðja lagi fjalla þeir um
heimspeki hverrar greinar og
spyrja spurninga eins og: Af
hverju er þessum tegundum skýr-
inga beitt í fræðigreininni en ekki
öðrum? Að sjálfsögðu blandast
þessir þættir í fyrirlestrunum, og
sumir þeirra þjóna einungis ein-
um tilgangi en ekki öðrum. Ein
undantekning er þó frá þessari
lýsingu. Það er fyrirlestur Hall-
dórs Halldórssonar um málvönd-
un.
í þessari bók birtast sjö fyrir-
lestrar. Sá fyrsti er eftir Jakob
Benediktsson og lýsir viðfangsefn-
um og sögu textafræði (fílólógíu)
og hvernig til að mynda er fund-
inn upprunalegur texti bók-
menntaverks. Ingi Sigurðsson á
hér fyrirlestur, sem nefnist
„Sagnfræði og söguspeki". Hann
fjallar um löggengi sögunnar,
hvernig beri að skýra einstök
atvik eða rás atvika í sögunni og
tengsl sagfnræði við aðrar grein-
ar. Gunnar Karlsson gerir grein
fyrir orsakaskýringum í sagn-
fræði. Fyrirlesturinn skiptist í
tvennt. í fyrri hlutanum skýrir
höfundur á hverju orsakaskýr:
ingar í sagnfræði eru reistar. I
seinni hlutanum rekur hann,
hvernig sagnfræðingar velja
orsakir atburða. Vésteinn Ólason
á fyrirlestur, sem nefnist „Bók-
menntir og bókmenntatúlkun" og
rekur þar tengsl bókmenntafræði
við aðrar fræðigreinar og hvernig
hún er saman sett. Gunnar Krist-
jánsson talar um viðfangsefni
ritskýringar Biblíunnar og viðhorf
tveggja guðfræðinga til slíkra
skýringa. Páll Skúlason skýrir
hugtakið túlkunarfræði, hvaða
máli þessi grein skiptir fyrir aðrar
greinar mannlegra fræða og hver
er helzti vandi allrar túlkunar. Að
síðustu er fyrirlestur Halldórs
Halldórssonar, sem ber heitið
„Um málvöndun". Halldór leiðir
glögg rök að því, af hverju okkur
ber að stunda málvöndun og hver
eru megin viðfangsefni málvönd-
unar.
„En aðalmarkmið málvöndunar
er skýrleiki í framsetningu. Þetta
boðorð bið ég menn að muna,“
(bls. 222) segir Halldór í lok
fyrirlesturs síns. í þessu ritgerða-
safni brennur það allt of oft við,
að höfundarnir hafa ekki þetta
boðorð í huga. A þessu eru þó
mjög heiðarlegar undantekningar.
Mig langar að víkja fáeinum
frekari orðum að tveimur ritgerð-
um í þessari bók. Það er ritgerð
Halldórs, af því að ég held, hún sé
í meginatriðum rétt, og að ritgerð
Gunnars Karlssonar af því ég held
hún hafi á röngu að standa um
Sungið fyrir fugla
Stefán Hörður Grímsson:
FARVEGIR.
Ijóð.
Bókarkápa: Þórður Hall.
Iðunn 1981.
Stefán Hörður Grímsson sendir
nú frá sér Ijóðakver eftir ellefu
ára hlé, en það er kannski órétt-
mætt að tala um hlé því að öðru
hverju hafa birst ljóð eftir Stefán
Hörð í tímaritum síðan Hliðin á
sléttunni kom út 1970. Afkasta-
mikill verður Stefán Hörður
naumast talinn, en þrjár fyrri
bækur hans sem gefnar voru út í
safnritinu Ljóðum, 1979, sýna að
þáttur hans í íslenskri nútíma-
ljóðlist er síður en svo lítill.
Farvegir eru eðlilegt framhald
ljóðanna í Hliðin á sléttunni.
Heimspekileg yrkisefni eru áber-
Bókmenntír
Jenna Jensdóttir
Ernest Nister:
Litlu ömmusögurnar
Góðu, gömlu sögurnar
Þýddar. Iðunn. 1981
Hvort tveggja eru þetta gamlar,
enskar sögur, sem líkast til hafa
komið út á íslensku fyrr á árum í
barnablöðum, að minnsta kosti
nokkrar þeirra.
En í sínu heimalandi Englandi
komu þær út 1890—1892. Litlu
ömmusögurnar (1890) skiptast í
fjórar sjálfstæðar sögur, sem hver
um sig er snotur, iítil bók, en síðan
eru þær allar í sarha hulstrinu,
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
andi eins og áður. íslensk náttúra
virðist skáldinu áleitin, auk þess
hefur glettni víða tekið við af
heldur myrkri lífssýn. Þetta ljær
Ijóðunum aukinn þokka og gæðir
þau mannlegri hlýju, en ekki er
hún ný af nálinni í skáldskap Stef-
áns Harðar.
Ljóðstíll Stefáns Harðar er
knappur. Það skiptir miklu að
finna rétt orð, ofhlaða ekki mynd:
irnar sem skáldið laðar fram. í
samræmi við þetta eru ljóðin stutt
í Farvegum, sum þeirra aðeins
nokkrar línur, jafnvel ekki fleiri
en tvær eða þrjár.
Jöklar er eitt þeirra ljóða í Far-
sem skreytt er myndum úr sögun-
um.
„Draumur Dísu“ er hugljúf saga
um telpuna Dísu og kisurnar
hennar. Dísu dreymir að hún sé
orðin ein af kettlingunum hennar
Snotru — og tekur þátt í daglegu
kattarlífi með Snotru og börnun-
um hennar. Mikið er Dísa fegin
þegar hún vaknar.
„Voffó listmálari" fjallar um
það er hundurinn Voffó segir
Snotru spennandi ævintýri meðan
hann málar mynd af henni.
„Litlu stúlkurnar þrjár". Þær
áttu heima í Indlandi en voru á
heimavistarskóla í London. Mikil
var gleði þeirra er amma Lillu,
sem er ein af þeim, býður þeim
öllum heim í Skógardal um jólin.
vegum sem koma upp í fangið á
lesandanum, þurfa ekki skýringa
við:
Á sumrin fagna jöklarnir heidríkjunni
skína j;laöb<*iUir heita .sólskin.sdaga
oy Ijúga ókkur full.
Á veturna segja |>eir satt
þá þurfa þeir ekki ad látast
þeir falla inn í tíðarfarið.
Jöklar minna á vel orta vísu.
Það hvarflar að lesanda hvort síð-
ustu línunni sé ekki ofaukið. En
það er líklega misskilningur. Allt
er þrauthugsað og yfirvegað í ljóð-
um Stefáns Harðar.
Eitt bjartsýnasta ljóðið í Far-
vegum heitir Mynd án veggs. Það
sýnir okkur hve ástin er lífseig í
skáldskap, einkum ef hún er orðuð
á nýjan og óvæntan hátt:
O í .sumar a'ltum Vað synda í hláaata valninu
á fslandi
Og þar gerist nú ýmislegt
skemmtilegt.
„Þrír vinir" er saga frá bænum
Sjávartúni sem „... stóð efst á há-
um hamri sem gnæfði yfir dimm
blátt hafið ...“. Þar á hún Magga
litla heima og bestu vinirnir henn-
ar eru hundurinn Snati og dúfan
Blíða.
Góðu, gömlu sögurnar eru einn-
ig sjálfstæðar sögur og þrjár litlar
bækur í myndskreyttu hulstrinu
(1892). „Kettlingarnir þrír“ er
saga um þrjár litlar systur, Maju,
Ósk og Dóru sem langar ákaft til
að fá litla kettlinga þótt þær eigi
nóg af öllu og umgangist mörg dýr
í þorpinu og jafnvel gamla, stóra
garðinum sem er umhverfis húsið
þeirra. Hún Sigga gamla sér um
Stefán Hörður Grímsson
og við skulum láta solina þurrka okkur
og úg á að horfa á þig
en þú átt að horfa á vatnið.
Mynd án veggs er búið sömu
kostum og Ef. Þar er hamingja
ástarinnar orðuð á hógværan hátt.
Konan en minnt á að lesi hún ein-
hvern tíma ljóðið megi hún ekki
gleyma „að þetta er ekki ljóð þú
að þær fái kettlingana og þá er nú
gaman.
„Eins og afi“ gerist á sveitabæn-
um hans afa. Þar er bókstaflega
allt til sem börnum þykir
skemmtilegt. Þar þótti Ellu og
systkinum hennar gott að vera. Og
best var að stutt var niður að bláa
hafinu. „Þar var gul sandfjara,
grænir klettar og rauðir sand-
steinshellar ...“.
„Ekki nema fuglar." Sagan fjall-
ar um samskipti fuglanna litlu og
barnanna sem gefa þeim brauð-
mylsnu í vetrarhörkum. Fuglarnir
tala saman um sig og sín vanda-
mál — og eru þakklátir góðum
börnum.
Allar eru þessar litiu sögur
sagðar með þeim hætti að börn í
nútímanum hljóta að hafa gaman
af þeim, ef þau hafa gaman af vel
sögðum sígildum sögum. Ekki er
þess getið hver þýðir nú þessar
ert stödd í / draumi um þig
sjálfa".
Stundum eru ljóðin rómantísk
eins og til dæmis Dögun þar sem
talað er um stúlku á bláum hesti
sem veifar við einstigið. Það er
galdur þjóðvísu og ljúflingsljóða
sem hér birtist.
Meiri alvara býr að baki ljóða
eins og Syngjum fyrir fugla, en
þar er minnt á að „hvað sem öðru
líður / þá sofum við ekki lengi
vært á þessu fjalli / brátt loga
svæflarnir". Syngjum fyrir fugla
er eitt eftirminnilegasta ljóðið í
Farvegum, vegsömun íslenskrar
náttúru og um leið aðvörunarorð.
Skáldið veit að ekki verður tjaldað
nema um hríð.
Farvegir eru að mínu mati
dýrgripur, viðkvæmur en ákaflega
heillandi. Þessi bók er tilvalinn
lestur þeim sem enn hafa ekki átt-
að sig á snilld Stefáns Harðar.
Hann er óneitanlega það skáld úr
hópi atómskáldanna sem einna
best hefur varðveitt ljóðræna
kennd og sífellt unnið á.
gömlu sögur — en að mínu mati
hefur sá vandað verk sitt.
Myndirnar bráðskemmtilegar
lifandi myndir úr fortíðinni. Eigi
er þess getið hver gerði þær. Og
um höfund þessara ágætu sagna
veit ég — því miður — ekki neitt.
Sígildar og skemmtilegar sögur