Morgunblaðið - 29.05.1983, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. MAÍ 1983
Höfundurinn fékk ekkert
nema tvo frímiða á frumsýninguna
Afmælishátíð Folketeatret teygir sig til íslands
Frumuppfærslan á „Nöddebo præstegárd“, 1888. Elith Reumert er lengst til
vinstri.
Á síðastliönu hausti varð Folke-
teatret í Kaupmannahöfn 125 ára og
var auðvitað haldið upp á afmælið
með pomp og prakt. Þessi afmelis-
hátíð teygir sig alla leið hingað til
íslands í næstu viku, því þá kemur
leikhópur frá Folketeatret og sýnir f
Þjóðleikhúsinu 3. og 4. júní kabar-
ettsýningu sem gengið hefur fyrir
fullu húsi í allan vetur. Sýninguna
nefna þeir Lille du — hvad nu? Af
þessu tilefni er ekki úr vegi að rifja
upp sitthvað úr merkilegri sögu
þessa gamla og jafnframt síunga
leikhúss sem ýmsir ísiendingar hafa
starfað við.
Folketeatret var vígt 18. sept-
ember 1857. Það stendur við
Nörregade 38 í Kaupmannahöfn i
gömlu og merkilegu húsi sem þá
þegar hafði orðið að endurbyggja
tvisvar sinnum — fyrst eftir brun-
ann mikla 1728 og síðan eftir
sprengjur Englendinga 1807. Þar
var áður brugghús, en 1846 keypti
hlutafélagið Kjöbenhavns Hippo-
drom húsið og rak þar reiðskóla,
hestaleigu og hélt hestasýningar.
Hlutafélagið leigði húsið einnig til
margvíslegra nota og voru þar t.d.
haldnir tónleikar og almennir
stjórnmálafundir. En árið 1855
neyddist stjórn félagsins til að
viðurkenna að áhugi Kaupmanna-
hafnarbúa á hestum og reiðlist
væri takmarkaður og félagið söðl-
aði um. Var húsinu breytt í sirkus,
en það gekk ekki nógu vel heldur
og í maí 1857 keypti leik-
húsáhugamaðurinn H.W. Lange
eignina og breytti í leikhús. Lange
varð þar með til þess að Kaup-
mannahafnarbúar eignuðust sitt
annað leikhús, en fram til þess
tíma var Konunglega leikhúsið
eina stofnunin af þvl taginu. Hið
nýja leikhús var stórt og rúmaði
um 1.500 áhorfendur og var það
síst of mikið, slík var aðsóknin á
þessum árum. En árið 1881 eftir
hrikalegan leikhúsbruna í Vínar-
borg þar sem margir fórust, var
allt brunaeftirlit hert víða um
Evrópu og neyddist þá Folketeatr-
et til að fækka um tæp 300 sæti og
hætta að selja aðgang í stæði.
í upphafi þessa nýja leikhúss
var lögð öll áhersla á alþýðlega
gamanleiki með söngvum og var
fyrsta verkefnið En lille Hex,
heimatilbúin leikgerð á vinsælli
sögu eftir George Sand. Raunar
var það svo að flest verkefnin voru
smíð manna sem störfuðu við
leikhúsið, leikstjóra og leikara, og
mest voru það leikgerðir af
skáldsögum sem nutu almennrar
hylli. Þó var einnig nokkuð um
staðfærslur á erlendum leikverk-
um eftir menn eins og Offenbach,
Dumas, Labiche, Sardou og fleiri.
Afkastamestur við leikgerðirnar
var Adolph Recke.
Þó Folketeatret næði strax
miklum vinsældum meðal al-
mennings, var það þó ekki jafn vel
séð alls staðar. Konunglega leik-
húsið var t.d. lítt hrifið af þessum
nýja keppinaut og fyrstu áratug-
ina voru iðulega heiftúðugar deil-
ur og illindi milli þessara tveggja
leikhúsa. Johan Ludvig Heiberg
(1791—1860) leikskáld, útgefandi,
heimspekingur, gagnrýnandi og
leikhússtjóri Konunglega leik-
hússins frá 1847—54 var sá sem
helst gagnrýndi Folketeatret
opinberlega og áttu Lange og
leikhúsið í eilífum útistöðum við
hann og Frú Heiberg, leikkonuna
frægu. Deilurnar snerust satt að
segja um flest milli himins og
jarðar, en undirrótin var vísast
hrein og bein öfund. Heiberg sak-
aði Folketeatret æ og aftur um
uppskafningshátt, skort á list-
rænni getu og hugmyndaleysi, en
skrif hans höfðu lítil áhrif og
Folketeatret hélt áfram að hala
inn áhorfendur og sanna tilveru-
rétt sinn, þó verkefnin væru af
léttasta taginu. Lange hafði líka
lag á að laða til sín óánægt
hæfileikafólk frá Konunglega
leikhúsinu og voru þar á meðal
menn eins og Otto Zinck og „upp-
áhaldsóvinur" Frú Heiberg, hinn
snjalli leikstjóri Frederik Höedt.
Brátt kom að því að Folketeatret
hafði yfir að ráða úrvals listafólki
á öllum sviðum og kom enda varla
fyrir að ekki væri setið í hverju
einasta sæti í áhorfendasalnum.
TöluverðdF" stuðningur hefur lík-
ast til verið að því, að á fyrstu
árum leikhússins var Konunglega
leikhúsið í upplausn og allt starf
þar einkenndist af stefnuleysi og
óvissu.
H.W. Lange var leikhússtjóri
Folketeatret til dauðadags í janú-
ar 1873. Áhrifa hans gætti víða og
lengi og hann lagði grunninn að
hefð sem enn lifir góðu lífi og hon-
um tókst auk þess að sannfæra
leikhúsgesti i Kaupmannahöfn um
að annað leikhús í höfuðborginni
þarf ekki að vera annarsflokks. —
Það var viðbúið að einhverjir erf-
iðleikar fylgdu í kjölfar fráfalls
Lange, sem hafði stýrt leikhúsinu
af mikilli útsjónarsemi um langt
árabil. Lange fékk viðurnefnið
„Den demokratiske tyran" og seg-
ir það sína sögu um ráðkænsku
hans. Við leikhússtjórastarfinu
tók Norðmaðurinn M.V. Brun sem
þá þegar átti að baki all ólánlegan
leikhússtjóraferil á Odense Teat-
er, Casino og Kristiania Teater, en
var um þetta leyti húsvörður og
umsjónarmaður á Folketeatret.
Brun hafði nokkru áður samið
vinsæla leikgerð sem heitir
Göngehövdingen og er enn í dag
eitt mest sótta leikrit leikhússins
og var á verkefnaskránni allt til
ársins 1903, en það var ekki þar
með sagt að hann yrði góður leik-
hússtjóri, þvi hann reyndist sér-
lega illa til þess fallinn að taka við
af Lange. Leið ekki á löngu áður
en leikhúsið logaði í illdeilum og
Brun bætti gráu ofan á svart með
því að fara í opinbert stríð við
pressuna eins og hún lagði sig.
Brun yfirgaf Folketeatret 1876,
eftir tæpra þriggja ára setu, og
var þá kominn nálægt því að
leggja leikhúsið í rúst. Brun var
samt ekki alveg búinn að gefast
upp við leikhússtjórn því hann
stofnaði strax Dagmarteatret,
sem enn lifir, og rak það í eitt ár.
Það kom í hlut hins unga heims-
manns Roberts Watt að endur-
reisa Folketeatret og vinna því
traust á ný. Watt tókst þetta með
nokkrum vel völdum gamanieikj-
um og dró auk þess fram Greifann
af Monte Christo, sem fyllti fjár-
hirslur leikhússins á ný. Folke-
teatret virtist nú aftur komið á
gamla rétta kjölinn, en Watt lét
sér þetta ekki nægja. Hann var vel
vitandi um þær hræringar í
heimsleiklistinni sem síðasti ára-
tugur aldarinnar einkenndist af
og nú fór krafa dagsins á Folke-
teatret að líkjast einkunnarorðum
Konunglega leikhússins: „Ej blot
til lyst.“ Watt fór að sýna
innihaldsríkari verk sem náðu
hylli þó þyngri væru en þau leikrit
sem einkennt höfðu verkefnaval
leikhússins til þess tíma. Ekki fór
þessi nýja stefna þó glæsilega af
Guðmundur Kamban var leikhús-
stjóri við Folketeatret um skeið og
starfaði þar einnig sem leikstjóri.
stað, því Leonarda, eftir Björn-
stjerne Björnson, stóðst ekki sam-
keppni við frumuppfærslu Kon-
unglega á Brúðuheimili Ibsens
sem gekk á sama tíma. Á frum-
sýningunni á verki Björnsons ætl-
aði allt um koll að keyra — ekki af
fagnaðarlátum, heldur af mót-
mælum, frammíköllum, blístri og
bauli, svo lögreglan varð að þagga
niður í áhorfendum. Georg Brand-
es furðaði sig á því í leikdómi að
Konunglega leikhúsið skyldi hafa
hafnað þessu leikriti, svo „eitt
ljóðrænasta verk Björnsons var
frumsýnt undir ólátum á óæðra
leikhúsi". En Watt gafst ekki upp,
því honum fannst ekki reynt til
þrautar með aðeins einu fall-
stykki. Og hann tryggði sér Dan-
merkurfrumsýninguna á Aftur-
göngum Ibsens og komst þar með í
áttina að jafnvægi í verkefna-
skránni milli alþýðlegra gaman-
leikja og alvarlegri verkefna.
Sumarið 1883 var leikhúsið
endurbyggt að hluta og í septem-
ber það ár var leikhúsið opnað á
ný með skrautlegri syrpu úr vins-
ælustu sýningum stofnunarinnar
fyrsta aldarfjórðunginn, syrpu
sem náði allt frá En lille Hex til
Afturgangna. Endurbygging
leikhússins var táknræn fyrir
leikhússtjóraferil Watts og af-
mælissyrpan þjónaði þeim tvö-
falda tilgangi að minna á fortíðina
og vísa veginn til framtíðarinnar.
Rúmu ári eftir 25 ára afmælið yf-
irgaf Watt leikhúsið og hafði þá
tekist að afla því vinsælda og virð-
ingar á ný og laða að því úrvals-
listamenn, þeirra á meðal Elith
Reumert, föður Poul Reumert.
Severin Abrahams tók við af
Watt. Abrahams nýtti sér þær
leiðir sem Watt hafði rutt, enda
tískan honum hliðholl við að auka
hlut hinna innihaldsríkari við-
fangsefna. Abrahams var leikari
sem hafði upphaflega komið til
Folketeatret vegna óánægju.
Stuttu áður en Watt lét af leikhús-
stjórn hugðist hann hverfa aftur
til Konunglega, en stjórn Kon-
unglega reyndist langrækin og
vildi ekki sjá þennan „tilgerðar-
lega og rassstóra gaur“ og hann
var því áfram hjá Folketeatret og
gerðist leikhússtjóri.
Eitt fyrsta verk Abrahams var
að brjóta á bak aftur einokun
Konunglega leikhússins á allri
klassík. Það byrjaði með þvi að
Folketeatret sýndi einþáttung
Holbergs, Julestuen, á 200 ára af-
mæli skáldsins 1884, fyrsta leikár
Abrahams. Sama leikár sýndi
leikhúsið síðan verk eftir Moliére
og Plautus og sameinaði þannig
klassík og aðgengilega gamanleiki.
Undrun þeirra á Konunglega var
mikil yfir þessari ósvífni að ráðast
jafn blygðunarlaust inn á þeirra
eigið yfirráðasvæði. Þeir voru
lengi að átta sig á staðreyndinni
og tók þá töluverðan tíma að
bregðast við. Upphófust heiftúð-
ugar deilur og verkefnaval leik-
húsanna tveggja fór að bera keim
af ögrun við andstæðinginn frem-
ur en kröfum um listræn gæði.
Þessu stríði lauk ekki fyrr en
þingið kom til hjálpar og sam-
þykkti að breyta leikhúslögunum
árið 1889 og var einokun Konung-
lega leikhússins á sígildum verk-
um endanlega afnumin þar með. Á
næstu árum sýndi Folketeatret
því verk eftir Aristofanes (Þing-
konurnar), Gogol (Eftirlitsmann-
inn) og Heinrich von Kleist auk
verka eftir Holger Drachman,
Gustav Wied, Strindberg og
Maurice Maeterlinck. Þá fékk
Abrahams til Folketeatret ýmsa
gestaleiki sem fengur var að og
tíðindum sættu í Kaupmanna-
höfn. M.a. heimsótti sú goðsagna-
kennda Eleanora Duse leikhúsið
1896 og hreif alla með mögnuðum
leik sínum, og árið 1899 stóðu
gagnrýnendur og áhorfendur með
öndina í hálsinum á gestaleik
franska stórleikarans Mounet-
Scully, er hann sýndi Hamlet og
Ödípús konung, tvö klassísk verk
sem voru órafjarri uppruna Folke-
teatret röskum 40 árum áður.
Sama ár náði leikhúsið listrænum
hátindi með uppfærslu á Over
Evne eftir Björnson.
Það var hinsvegar vorið 1888
sem Abrahams tók verkefnavals-
ákvörðun, sem enn þann dag í dag
litar sýningaskrá leikhússins. El-
ith Reumert var þá enn við leik-
húsið og Abrahams kallaði hann
inn á skrifstofuna sína til þess að
biðja hann að snúa vinsælli
skáldsögu eftir Henrik Scharling,
Nöddebo præstegárd, í leikrit.
Reumert leist vel á hugmyndina
og settist strax við að semja sviðs-
verk upp úr sólskinsbjartri
skemmtisögu Scharlings, kryddaði
með nokkrum Bellman-söngvum
og skeytti með atvikum og leik-
brotum héðan og þaðan. Æfingar
hófust í desember og jafnskjótt
breiddist glaðværðin og jóla-
stemmningin út um allt leikhúsið.
Frumsýnt var á annan í jólum og
Nöddebo præstegárd, gleðileikur í
fimm þáttum með forleik og
söngvum, smitaði alla áhorfendur
með glaðværðinni — alla nema
gagnrýnendur sem höfðu flest við
verkið að athuga. Gagnrýnandi
Aftenposten spáði um framtíð
verksins: „Noget kassestykke bliv-
er det aldrig." En uppfærslan mal-
aði gull, öllum nema höfundi
skáldsögunnar. Hann fékk ekkert í
sinn hlut nema tvo frímiða á
frumsýninguna, sem einhverjum
hugkvæmdist að senda honum á
síðustu stundu. Aðsóknin varð svo
mikil og eftirspurnin sömuleiðis,
að leikárið entist ekki til að anna
því. Þess vegna var þegar í ágúst
haustið eftir byrjað að sýna verkið
á ný — jólasýninguna. Og þetta
verk hefur síðan verið ómissandi
hluti af jólahaldinu á Folketeatret
— og reyndar öðrum leikhúsum
líka — en 1600. uppfærslan á
verkinu var á Folketeatret nú um
síðustu jól. Þannig hefur kynslóð