Morgunblaðið - 18.09.1983, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
{ rannsókn sem þeir Stefán og
Blumenberg framkvæmdu á þessu
ári, kom í ljós, að sama kattastofn
er að finna í Boston í Bandaríkj-
unum og í sveitum á íslandi, en
landssvæðið í kringum Boston
kemur mjög vel heim við lýsingár
í sögu Leifs heppna á Vínlandi. Er
því vel hugsanlegt að þessi „ís-
lenzki" kattastofn í Ameríku sé
leifar af landnámi Leifs heppna
þar en hingað til hafa engar menj-
ar fundist um landnám norrænna
manna í Ameríku.
Stefán Aðalsteinsson hefur
starfað á Rannsóknastofnun land-
búnaðarins frá stofnun 1965, en
starfaði áður hjá Búnaðardeild at-
vinnudeildar Háskóla íslands frá
1955. Hann hefur aðallega fengist
við ýmsar erfðafræðirannsóknir
varðandi sauðfé, þ.á m. litaerfðir í
sauðfé, en einnig litaerfðir í hross-
um. Þess má geta að þær reglur
um litaerfðir í sauðfé, sem Stefán
hefur fundið og sett fram, eru nú
almennt kenndar við háskóla vfða
um lönd.
Vegna hinnar óvæntu niður-
stöðu rannsóknar þeirra Stefáns
Fyrir skömmu birtist grein
í þýzka tímaritinu
„Zeitschrift fiir Tier-
ziichtung und Ziicht-
ungsbiologie“ eftir dr.
Stefán Aðalsteinsson og Bennett
Blumenberg. I greininni, sem ber
nafnið „Possible norse origin for two
Northeastern United States cat popu-
lations“ (Hugsanlegur fornnorrænn
uppruni tveggja kattastofna á norð-
austurströnd Bandaríkjanna), er
greint frá rannsóknum á erfðavísum
heimiliskatta á íslandi, Norðurlönd-
um, Bretlandi og norðausturströnd
Ameríku. Fyrri rannsóknir á heimil-
isköttum hafa leitt í Ijós að sami katta-
stofn finnst alls staðar á landnáms-
svæðum víkinga til forna, og er víðast
hvar tiltölulega lítið blandaður.
Staðfestir
kattastofninn í Boston
landnám
Leifs heppna?
og Blumenbergs, sem leiddi í ljós
að fornnorrænan kattastofn virð-
ist vera að finna á hugsanlegu
landnámssvæði Leifs heppna í
Ameríku, fór blm. Mbl. fram á við-
tal við Stefán um þetta efni.
Ég byrjaði á því að spyrja hann
hvað hefði orðið til þess að ráðist
var í þessar rannsóknir og sam-
anburð á íslenzkum og amerískum
köttum.
Aðdragandi rann-
sóknarinnar
„Það var fyrir einum sjö árum
síðan að sérfræðingur í erfðafræði
katta hafði samband við mig —
það var dr. Neil Todd, erfða-
fræðingur, sem búsettur er í Bost-
on,“ sagði Stefán. „Hann hafði
áhuga á að koma á sambandi milli
áhugamanna um húsdýraflutn-
inga á víkingatímanum og spurð-
ist fyrir um hvort ég hefði áhuga á
samstarfi. — Ég játaði því. Hann
hafði komið hingað til Islands og
kynnt sér liti á íslenzkum köttum
og kannað hve algengir einstakir
litir væru. Út frá þessum upplýs-
ingum gat hann síðan reiknað út
hver væri tíðnin á þeim erfðavís-
um er liggja að baki einstökum
litaafbrigðum í íslenzkum köttum.
Neil Todd og samstarfsmenn
hans höfðu þá þegar tekið saman
mjög miklar upplýsingar um það,
hve algengir einstakir litaerfða-
vísar í köttum væru, víðs vegar
um heim.
Það er auðvelt að dæma um,
hvaða litaerfðavísar búa í köttum,
sem maður skoðar. Liturinn nægir
til að sjá, hvaða erfðavísar eru að
baki.“
— Gætirðu gefið nokkur dæmi
um þetta?
„Það er einfalt mál. Hvítur kött-
ur býr örugglega yfir einum erfða-
vísi, sem eyðir öllum lit úr hár-
unum og gerir köttinn hvítan.
Þessir erfðavísir er ríkjandi, þ.e.
hann ræður litnum og gerir það þó
að hann komi aðeins frá öðru for-
eldrinu. Stundum eru hvítir kettir
fæddir heyrnarlausir. Hvítar læð-
ur eru mjög oft arfblendnar og
hafa þá aðeins einn erfðavísi fyrir
hvítum lit. Ef þær eignast kettl-
inga með mislitum högnum, skipt-
ist gotið nokkurn veginn í tvo
jafna hluta, annars vegar hvfta og
hins vegar mislita kettlinga.
Rætt við
dr. Stefán
Aðalsteinsson
erfðafræðing
um rannsókn sem
leiddi í ljós
náinn skyldleika
kattastofna
á Islandi og
í Norður-Ameríku
Bröndóttur litur er villiliturinn
á köttum, en aðra liti er hægt að
líta á sem frávik frá honum.
Svartur litur kemur t.d. þannig
fram að víkjandi erfðavísir kemur
í kettling úr báðum foreldrum og
eyðir ljósu röndunum í bröndótta
litnum, þannig að kettlingurinn
verður svartur. Annar víkjandi
erfðavísir er til, sem deyfir svarta
litinn og breytir svörtum ketti í
bláan. Það er til saga um það frá
síðustu öld, að bláir kettir fæddust
suður í Höfnum, en þar voru engir
bláir kettir fyrir. Menn héldu að
þetta væru afkvæmi tófu og katt-
ar, en raunverulega skýringin var
sú að foreldrarnir höfðu báðir
gengið með dulinn erfðavísi fyrir
bláum lit, og þegar hann kemur
frá báðum foreldrum verður af-
kvæmið blátt. — Þessi dæmi ættu
að nægja til að skýra hvernig litur
á ketti sýnir, hvaða erfðavísum
hann býr yfir.“
Dr. Stefán Aðalsteinsson
Rannsókn á íslenzkum
köttum
— Hvernig fór rannsóknin á ís-
lenzka kattastofninum fram?
„Rannsóknir á kattastofnum á
mismunandi stöðum á íslandi var
talinn bjóða upp á mikla mögu-
leika, þegar hafist var handa um
að leita að dæmum um þann
kattastofn, sem hefði verið til í
Norðvestur-Evrópu á tímum vík-
ingaferða. Todd og félagar hans
höfðu kannað kattaliti hér á landi
og birt um það grein árið 1975. Ég
skoðaði svo ketti hér á landi
sumarið 1977 og fékk mér tii að-
stoðar Guðmund Jónsson á Kóps-
vatni í Hrunamannahreppi, og
Þórð Sigurjónsson, sem þá var
ráðunautur í Stykkishólmi.
Allar upplýsingar sem safnað
var um ketti hér á landi voru síð-
an notaðar til að fá heildarmynd
af því hversu algengir einstakir
litaerfðavísar væru í íslenzkum
köttum. Alls voru 412 kettir rann-
sakir eða litgreindir. Rannsökuð
voru sex erfðavísasæti fyrir litum
— þessi sæti eru kennd við litina
gult, svart, skellubröndótt, blátt,
flekkótt og hvítt. Auk þess voru
notaðar upplýsingar um það hvort
aukatær kæmu fyrir eða ekki. Þær
koma fyrir í sumum kattastofnum
erlendis en hafa verið óþekktar
hér á landi hingað til. Einn ríkj-
andi erfðavísir veldur aukatám.
í fyrstu atrennu var gögnunum
um íslenzku kettina skipt í tvennt
— ketti í Reykjavík og nágrenni
annars vegar og hins vegar ketti
úti á landi. Það kom I ljós að á
þessum tveimur hópum var veru-
legur munur. Þá kom fram að
kettir í Stykkishólmi (48 að tölu),
voru ólíkir öllum öðrum köttum á
landinu og var þeim þvi sleppt úr
frekara uppgjöri. Þeir hafa líklega
verið komnir af mjög fáum for-
feðrum.
Næsta stigið var það að bera
Reykjavíkurkettina og sveitakett-
ina saman við kattastofna í ná-
grenni við okkur. Þá kom í ljós að
sveitakettir a Islandi eru nauða-
líkir köttum á Hjaltlandseyjum, á
Skáni í Svíþjóð og í Færeyjum.
Þeir eru hins vegar mjög ólíkir
köttum á Bretlandseyjum.
Kettir í Reykjavík reyndust
svolítið líkari brezkum köttum en
sveitakettirnir. Þetta bendir til að
kettir í Reykjavík hafi orðið fyrir
einhverri blöndun erlendis frá á
seinni öldum, en sveitakettirnir
séu mjög nærri því sem uppruna-
legur kattastofn var við landnám."
— En hvað um innfluttar
kattategundir, s.s. síamsketti og
angóraketti — ollu þeir ekki erfið-
leikum við þessa rannsókn?
„Nei, rannsóknin tók aðeins til
venjulegra katta sem oftast voru
skoðaðir úti við. Síamskettir og
Þrflit laða:
Svört og gul með hvíta flekki.
angórakettir þekkjast vel úr og
eru ekki teknir með. Það er orðin
mjög þunn blanda af þeim stofni,
ef liturinn er horfinn og er al-
mennt ekki talin trufla.
Samanburður á ís-
lenzkum og amerísk-
um köttum
Niðurstöður þessarar könnunar
lagði ég svo fram á ráðstefnu um
erfðafræði og vistfræði heimilis-
katta sem haldin var á Sikiley
sumarið 1978. Ég vil nota þetta
tækifæri til að þakka mennta-
málaráðuneytinu sérstaklega fyrir
styrk til þessarar ferðar, sem
veittur var á þeirri forsendu, að
hér væri um áhugaverðan efnivið
að ræða, er vert væri að gefa gaum
og gæti gefið vísbendingu um upp-
runa íslendinga."
— Hvað varð til þess að ráðist
var í að bera saman íslenzka
kattastofninn og kattastofna í
Ameríku?
„Þegar ég var að undirbúa er-
indið fyrir ráðstefnuna á Sikiley,
átti ég bréfaskipti við þá Neil
Todd og B. Blumenberg í Boston.
Blumenberg lagði til að ég bæri
íslenzku kettina saman við ein-
hverja kattastofna langt frá ís-
landi — t.d. bandaríska ketti. Ég
valdi mér kattastofna í Boston og
New York sem viðmiðunarhópa og
gerði samanburð á þeim og ís-
lenzku köttunum.
Þá komu þau ósköp í ljós, að
kettir í Boston voru ótrúlega líkir
íslenzkum sveitaköttum í litar-
hætti. Þessi niðurstaða var svo
óvænt og erfitt að skýra hana, að
ég lagði lítið upp úr henni framan-
af. — En árið 1980 kom ég til Bost-
on og þá fórum við Blumenberg að
velta þessu fyrirbæri nánar fyrir
okkur."
Þriggja flokka
greining
„Við fengum í lið með okkur
tölvumann frá Irlandi, Andrew
Lloyd að nafni, — en hann var við
framhaldsnám í Boston. Síðan
hófst mikið leynilögreglustarf. Við
mötuðum tölvuna á ítarlegum
upplýsingum um 26 kattastofna.
Þar af voru tveir íslenzkir, annar
úr Reykjavík og hinn úr sveitum,
12 stofnar úr Evrópu og 12 stofnar
af norðausturströnd Bandaríkj-
anna. Við gerðum margháttaðar
tölfræðilegar kannanir á efniviðn-
um.
Ein könnunin fólst í því að þess-
ir 26 kattastofnar voru flokkaðir í
þrennt á eftirfarandi hátt: I fyrsta
flokknum voru stofnar á Bret-
landseyjum, allt norður til aðal-
eyjunnar á Hjaltlandi. Þessi
flokkur var talinn brezkur að
stofni til en með ívafi frá vík-
ingatímanum.
Annar flokkurinn var talinn
vera á frumsvæði víkinga. — I
þennan flokk settum við I fyrsta
lagi ketti á eyjunni Yell á Hjalt-
landi. Þessi eyja er utan alfara-
leiðar og settum við hana í þennan
flokk á þeirri forsendu að Hjalt-
land var norskt land á víkingaöld
og næstu 400 árin. Því mátti
reikna með að þar eimdi mikið eft-
ir af norskum áhrifum. I þessum
flokki voru ennfremur stofnar frá
Skáni í Svíþjóð, Færeyjum og svo
íslenzkir kettir. Að lokum voru
settir í þennan flokk kettir í Bost-
on og New York, til að kanna
hvernig þeir féllu að víkingastofn-
inum.
I þriðja flokkinn voru settir 10
stofnar af norðausturströnd
Bandaríkjanna og Kanada.
Nú gerðum við aðgreiningar-
rannsókn (discriminant analysis)
og var henni ætlað að skera úr um
það hversu vel hefði tekist til með
flokkunina sem gerð hafði verið.
Þegar vel hefur tekist til með
flokkunina eru stofnar í hverjum
flokki tiltölulega líkir hver öðrum
og lítill munur finnst innan
flokksins sjálfs. Ef flokkunin er