Morgunblaðið - 18.09.1983, Blaðsíða 36

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
Fjodor
Dostoevsky
var ekki
aðeins mikið
skáld, heldur
einnig
magnaður
elskhugi.
Sálkönnudurinn, skáldiö og elskhuginn, Fjodor Dostoevsky (1821—1881).
”Þú kemur
til mín
í draumi
á hverri nóttu”
Fjodor Dostoevsky
(1821-1881) var einn af
risum rússneskra bók-
mennta 19. aldarinnar. Skáld-
sögur hans öfluðu honum
frægðar um allar jarðir með-
an hann lifði og gera hann
hjartfólginn lesendum enn
þann dag í dag vegna sál-
rænnar innsýni og heimspeki-
legrar dýptar. Sögur hans
voru fullar af furðulegum
persónum, einkennilegri at-
burðarás. Þær könnuðu
dimmustu afkima mannssál-
arinnar og glímdu við afbrigði
hugar og holds. En ekkert
verka hans er eins furðulegt,
rómantískt og ástríðuþrungið
og ævi hans. - Hér verður
ekki rakin ævi þessa manns,
heldur stiklað á stóru um
þrjár helstu ástir í lífi hans,
konurnar sem höfðu örlaga-
ríkustu áhrifin á manninn
Dostoevsky og líf hans.
36
María
1843 lauk Dostoevsky prófi
sem 2. fl. liðsforingi, en liðsfor-
ingjaferill hans varð þó stuttur.
Honum fannst starf sitt í teikni-
stofu verkfræðideildarinnar
óþolandi; hann vildi heldur vera
rithöfundur. Þegar hann hafði
sagt af sér og var févana, reit
hann Mikail bróður sínum:
„Hvers vegna á maður að glata
bestu árum ævinnar? Ég finn
einhverja leið til að vinna mér
fyrir brauðskorpu. Ég ætla að
vinna eins og djöfullinn sjálfur.
Nú er ég frjáls rnaður."
1845 reit hann „Fátæklingana"
og bókin lauk upp fyrir honum
dyrum menntamanna í Péturs-
borg. Fjórum árum síðar var
hann handtekinn ásamt fleiri
mönnum fyrir að gera sér upp
„hneykslanlegar" hugmyndir, s.s.
borgaraleg réttindi, lausn bænda
úr átthagafjötrum. Petrasévist-
arnir, eins og þeir voru kallaðir,
voru dæmdir til dauða, en síðar
dæmdir í nokkurra ára þrælkun-
arvinnu (1849—1854).
Þegar Dostoevsky kom til
Semipalatinsk 1854 var hann
fullþroska maður, 33 ára. Fám
mánuðum síðar kynntist hann
Alexander Isaev og konu hans
Maríu. Alexander sá um sölu
áfengis á staðnum og var því
Stutt fyrir hann og marga þegar
þorstinn sagði til sín. María, sem
þá var 28 ára, var „frekar lagleg,
ljóshærð, í meðallagi há, grönn,
ástríðufull og háspennt að eðlis-
fari“, eins og Wrangel, vinur
Dostoevskys lýsti henni. Sam-
runi hins barnalega og kvenlega í
fari hennar, sem alltaf orkaði svo
sterkt á Dostoevsky hinn áhrifa-
gjarna, vakti að þessu sinni einn-
ig með honum flóknar tilfinn-
ingar, sem hann hvorki gat né
vildi skýra.
Þegar hann tók að heimsækja
Isaev-hjónin, fékk María samúð
með hinum sérvitra gesti þeirra.
Sem konu skildist henni að þessi
maður, sem gat setið stundum
saman án þess að mæla orð af
vörum, hafði orðið að þola meira
en nokkur maður, sem hún
þekkti. Henni fannst þægilegt að
finna leiftursnögg og þakklát
viðbrögð hans við hverju vinsam-
legu orði, — það kitlaði fordild
hennar. Auk þess þarfnaðist hún
sjálf stuðnings um þessar mund-
ir. Það er sennilegt að María hafi
strax fengið mætur á Dostoev-
sky, en hún var alls ekki ástfang-
in af honum, a.m.k. ekki í upp-
hafi. Hann var hins vegar gagn-
tekinn ást á henni. Hann var
næstum 34 ára, og enn hafði
hann ekki haft ástmey, konu,
sem hann gat unnað bæði af hug-
sjón og ástríðu. Hann leitaði —
þarfnaðist — ástar, og þegar til-
finningar hans tóku á sig
ákveðna mynd, var María tilvalið
skotmark.
Ást hans var fyrst endurgoldin
snemma árs 1855, en það var
stutt gaman, því Isaev-hjónin
fluttust til Kuznestk. En hálfu
ári síðar hrökk Alexander upp af,
og María stóð uppi slypp og
snauð. „Ekkert í heiminum er
æðra en hjúskaparhamingja,"
sagði Dostoevsky og bað Maríu
að giftast sér tafarlaust. En
María var kona kæn; Dostoevsky
var ekki fjáður en það var Verg-
unov kennari hinsvegar. Eftir
tveggja ára japl, jaml og fuður í
19. aldar funagaddi (Vergunov
átti ekki eins stórt peningaveski
og María hélt) var allt klappað
og klárt. Þau voru gefin saman 6.
febrúar 1857.
Eftir athöfnina óku hjónin til
Barnaul, þar sem þau áttu að
vera fyrstu nóttina saman. Þegar
þangað kom fékk Dostoevsky
hroðalegt flogaveikiskast og
missti rænu. María var skelfingu
lostin og álasaði Dostoevsky
fyrir að hafa leynt hana þessum
sjúkdómi.
Þau settust að í Semipalatinsk
í lítilli og fátæklega búinni íbúð.
Hjónin voru bæði taugaveikluð;
Dostoevsky var kvalinn af sekt-
arkennd, en trylltist þess á milli
af ástríðum, flogakenndum og
sjúklegum, — en viðbrögð Maríu
voru annaðhvort ótti eða kyn- ,
ferðislegur kuldi. Hefði maki
Dostoevskys verið óbrotin og ró-
lynd kona, hefði hún getað sefað
efasemdir hans, aukið honum
traust á getu sína og veitt honum
eðlilega útrás fyrir ofurmann-
lega kynorku sína, og jafnframt
greitt eitthvað úr sálarflækjum
hans, sem voru í senn barnalegar
og í ætt við sjálfspyntingarþörf.
Þegar Dostoevsky hafði komið
sér fyrir, fór mestur tími hans í
tilráunir til að afla fjár. Þegar
hann var léttur í lund, var María
döpur, en hann var ekki fyrr nið-
ursokkinn í hugsanir og skriftir
og bókmenntagrufl, en hún tók
Appollinaría Suslova, önnur stóra
ástin I IiTi skáldsins, sem hann
kynntist árið 1861.
að ónáða hann með „skemmti-
sögum" og slúðri. f hvert skipti
sem hann settist við skriftir,
álasaði hún honum fyrir að loka
hana inni. Hann gat ekki átt
neitt sameiginlegt með henni, því
hún hafði engan skilning á því,
sem hann taldi eftirsóknarvert í
trúmálum og stefndi að á sviði
bókmennta.
Eftir að Dostoevsky sneri heim
úr nokkurra mánaða ferðalagi
um Evrópu, lá María rúmföst og
upp frá því var hún sjúklingur.
Appollinaría
Þegar Dostoevsky sneri aftur
1860, sökkti hann sér ofan í störf.
Hann stofnaði mánaðarrit, Tím-
ann, ásamt bróður sínum Mikail.
lafnframt reit hann skáldverk
in afláts. Ríkisstjórnin hafði lát-
ð undan vaxandi kröfum al-
mennings og gengið var í garð
umbótatímabil. Dostoevsky
drakk í sig ást á frelsinu og hinar
bjartsýnu vonir kynslóðar sinn-
ar. Hann var einn hinn fyrstu
rithöfunda rússneskra, sem lifðu
á skriftum, og hann var hreykinn
af því, þótt hann væri síkvart-
andi yfir drepandi fátækt og
gæti ekki fágað verk sín nægi-
lega, því að skilafrestur væru
ekki nógu langur.
Ástalíf hans var sem berangur.
Hann hafði verið Maríu trúr, en
eftir ferðalagið 1860, var hann að
heiman bæði daga og nætur;
María átti ekki lengur hug hans.
Þegar Dostoevsky settist að í
Pétursborg, skildi ekki hin rót-
tæka æska þeirra daga breyting-
una, sem orðin var á stjórnmála-
skoðunum hans og leit enn á
hann sem fórnardýr keisara-
stjórnarinnar. Hann las upp
fyrir stúdenta 1861 og 1862 og
nutu upplestrar hans mikilla vin-
sælda. Ér hann hafði einu sinni
lokið fyrirlestri, gekk til hans
tíguleg stúlka. Hún hét Appollin-
aría Prókóflevna Suslova og var 22
ára. Dóttir Dostoevskys heldur
því fram að Appollinaría hafi
skrifað föður hennar skáldlegt
bréf, ástarjátningu. Dostoevsky
tók fyrst eftir þokka hennar,
æsku og fegurð, — hann laðaðist
alltaf að yngri konum. (Það er
ekki ólíklegt að Appollinaría hafi
haft frumkvæðið. I öllum löndum
og á öllum tímum hafa ungar
stúlkur orðið ástfangnar af fræg-
um rithöfundum og listamönn-
um.) Hvað um það, Dostoevsky
þekkti vel til þess sem Frakkar
nefna promesse de volupté, (kyn-
þokka) og hann tók þessari að-
dáun og holdlegu ástríðu ungu
konunnar fegins hendi.
Dostoevsky var fyrsti elskhugi
hennar. Hann var einnig fyrsti
maðurinn, sem hún tengdist
traustum böndum. En það er ein-
mitt í sambandi hans við Appoll-
inaríu sem tvöfeldni tilfinninga-
lífs hans kemur best í ljós: hann
unni einmitt þeim sem hann
hefði átt að hata (sem reyndust
honum verst), og allra nákomn-
astir honum voru byltingar-
mennirnir sem hann fletti ofan
af og lítilsvirti. Að öllujm líkind-
um hafa mök þeirra Dostoevskys
og Appollinaríu hafist eftir að
hann kom úr ferðalaginu haustið
1862. Hann (raunar allir) vissu
að hann var enginn Don Juan, en
það var ekki fegurð eða líkamleg-
ir töfrar sem Appollinaría leitaði
hjá honum. Hún sá í honum rit-
höfundinn, sem varð sífellt fræg-
ari. Hana grunaði, enda þótt hún
skildi aldrei til fullnustu hið
stórkostlega víðfeðmi verka
hans, og allur hinn byrgði hug-
sjónaeldur, öll rómantík níhílist-
ans, sem leyndi draumum sinum
bak við grímu kuldalegrar hag-
kvæmni, drægi hana af óviðráð-
anlegu afli að þessum sjúka,
ólaglega manni. Hún fann einnig
að hún hafði fundið óvenjulegan
elskhuga, sem var jafningi henn-
ar og það kitlaði fordild hennar,
að Dostoevsky skyldi elska hana.
Skáldinu tókst að leyna sam-
bandi sínu við Maríu sem var
rúmföst. En Appollinaríu
gramdist að hann færði enga
fórn fyrir hana; ekkert breyttist í
lífi hans þrátt fyrir náin kynni af
fyrsta flokks kvenmanni. Ekki
leikur vafi á, að í upphafi bar
Dostoevsky Appollinaríu ofur-
liði, bæði líkamlega, eins og
venja er þegar þroskaður maður
nær valdi á óreyndri ungri konu,
og siðferðilega, þar sem hann var
eldri og veraldarvanari. Hann
reyndi að koma fram við hana
sem herra hennar og húsbóndi en
þar mætti hann hörðustu mót-
spyrnu, því skapferli hennar var
frekar drottnarans en ambáttar-
innar. Þetta var orsök allra síð-
ari árekstra þeirra. Vorið 1863
var hann svo heillaður að hann
gat ekki lifað nokkurn dag án
hennar. En þegar Maríu elnaði