Morgunblaðið - 18.09.1983, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
Arthur Koestler rithöfundur og Cynthia eiginkona hans fyrirfóru sér í marzmán-
uði síðastliðnum og vakti það heimsathygli. í eftirfarandi grein freistar George
Mikes þess að svara ýmsum spurningum varðandi dauðdaga þeirra hjóna, en hann og
Koestler voru nánir vinir í þrjá áratugi. Greinin er útdráttur úr bók, sem Mikes hefur
skrifað og ber heitið: „Arthur Koestler: Saga vináttu“. Bókin kemur út um næstu
mánaðamót.
Cynthia Paterson var í fyrstu
ritari Arthurs Koestlers. Síðar
varð hún ástkona hans, eiginkona,
hjúkrunarkona, ráðskona, elda-
buska hans og jafnframt móðir
hans, dóttir og óaðskiljanlegur fé-
lagi. Eitt sinni sagði ég henni, að
ég hefði kynnzt Arthur árið 1952,
en minntist þess ekki að hafa orð-
ið hennar var fyrr en allra síðustu
árin. — En ég var nú samt býsna
mikið á bak við tjöldin — svaraði
hún og brosti dálítið feimnislega.
Þetta var ein opinskáasta athuga-
semdin um samband þeirra ATrth-
urs, sem ég heyrði nokkru sinni
frá henni. Ekki svo að skilja, að
hún hafi verið leyndardómsfull
kona. Öðru nær. Hún var gáfuð,
hjartahrein, góðgjörn, bráðlagleg
og gjörsneydd illkvittni. Hún tal-
aði aldrei um sjálfa sig, vegna
þess að henni þótti það umræðu-
efni lítilfjörlegt og óspennandi.
Hún var hluti af Arthur og það
var hennar hlutverk í lífinu, sam-
kvæmt því sem hún sagði sjálf.
Hún var ánægð með það hlutverk.
Árið 1975 varð Arthur sjötugur
og að því tilefni var gefið út sér-
stakt hátíðarrit. Cynthia skrifaði
eina grein í ritið og nefndist hún
Ritstörf í 25 ár. Vitaskuld er þar
átt við ritstörf Arthurs, en ekki
um hennar hlut í samstarfi þeirra.
Þó er hún í þessari grein óvenju-
opinská um það, hvernig fundum
þeirra Arthurs bar saman.
Það sem gerðist var þetta.
Cynthia ákvað á uppvaxtarárum
sínum í Suður-Afriku, að hún ætl-
aði að verða ritari fyrir einhvern
rithöfund. Þetta var takmark
hennar í lífinu frá unga aldri. Á
síðari hluta fimmta áratugarins
dvaldist hún í París og sá þar
auglýsingu í Evrópuútgáfu New
York Herald Tribune frá rithöf-
undi, sem vantaði ritara í hluta-
starf. Hún sendi svar við auglýs-
ingunni, og þannig komst hún í
kynni við Koestler. Hann bjó þá
ásamt annarri eiginkonu sinni,
Mamaine, skammt frá Fontain-
ebleau. Vikulega fór hún frá París
til Fontaine le Port við Signu til
að vélrita síðari hluta bókarinnar
The Age of Longing. Um þetta
skrifar hún: — Ég gat varla beðið
eftir næsta kafla. Þetta minnti
mig á bernsku mína, þegar faðir
minn kom heim á fimmtudögum
með eftirlætis grínblöðin mín —
Tiger Tim, Bubble and Puck. Ég
var enga stund að lesa þau og
þurfti svo að bíða í heila viku til
að fá að vita hvað gerðist næst. Ég
velti því stöðugt fyrir mér, hvað
verða myndi um Fedya, söguhetj-
una í The Age of Longing og um
aðalkvenhetjuna, Hydie.
I þessum fáu málsgreinum felst
það eina sem Cynthia lætur upp-
skátt um bernskuminningar sínar
— og raunar um alla ævi sína. Allt
annað í greininni fjallar um Arth-
ur. Frásögnin er að vísu í fyrstu
persónu eintölu, en hún fjallar
einvörðungu um samvinnuna við
Arthur að síðari verkum hans.
Harold Harris var vinur Arthur
Koestlers og útgefandi. Hann
skýrði mér frá því, að hann hefði
fundið meðal annarra ritverka
upphafið að sjálfsævisögu
Cynthiu. Svo virðist sem hún hafi
lokið við nokkra kafla, en síðan
hafi þau Koestler fjallað um
verkið og ákveðið að vinna í sam-
einingu að sjálfsævisögu, þannig
að hún skrifaði einn kafla, hann
síðan annan og þannig koll af
kolli. Þau höfðu lokið við um það
bil 6 kafla, en síðan hætt við
verkið. Harold skýrði mér frá því,
að Cynthia hafi skrifað eftirfar-
andi um uppvöxt sinn: — Ég fædd-
ist í Suður-Afríku. Þaðan fór ég,
þegar ég var 21 árs að aldri.
Næsta málsgrein fjallar um annað
tímabil í ævi hennar. — Ég giftist
manni að nafni Paterson. Hjóna-
bandið tókst ekki sem skyldi og
við slitum samvistum eftir nokkra
mánuði. — Ekki eyddi hún fleiri
orðum að þessari miklu lífs-
reynslu. En á bak við þetta er
samt engin dulúð. Það sem gerðist
snemma á ævi hennar, áður en
fundum þeirra Arthurs bar sam-
an, skipti hana engu máli. Hún
skýrir jafnvel ekki frá því, að hún
hafi verið mjög hænd að föður sín-
um, dr. Jefferies, en hann fyrirfór
sér er hún var 13 ára gömul.
Cynthia varð yfir sig hrifin af
heimili Koestlers í Frakklandi.
Þangað vöndu komur sínar frægir
og merkir gestir, sem henni þótti
gaman að hitta. Hún gerðist þar
mjög hagvön og komst I vinfengi
við hjónin Arthur og Mamaine.
Árið 1950 lauk hún við að vélrita
The Age of Longing og þá fluttust
Arthur og Mamaine til Bandaríkj-
anna. Cynthia fór til Lundúna.
Árið 1951 fékk Cynthia bréf frá
Arthur, þar sem hann bað hana að
koma til Bandaríkjanna og hefja
störf fyrir sig að nýju. Hún sagði
upp vinnu sinni og íbúð og 10 dög-
um eftir að hún fékk bréfið, var
hún lögð af stað til Pennsylvaníu.
Síðan vann hún fyrir Koestler með
höppum ogglöppum. Hann fluttist
til London ásamt konu sinni og
Cynthia varð ritari hans í hluta-
starfi enn á ný. Þvínæst fór hún
aftur til Bandaríkjanna og þar var
hún ritari fyrir Ely Culbertson
bridgemeistara. Árið 1955 fór
Cynthia snögga ferð til Lundúna
til að hitta fjölskyldu sína. Hún
fór i heimsókn til Arthurs, sem
bjó í húsi sínu við Montpellier
Square, en hjónaband hans og
Mamaine hafði beðið skipbrot.
Þessi heimsókn Cynthiu reyndist
lengri en áætlað var. Hún varð um
kyrrt hjá Arthur, þar til þau
fyrirfóru sér saman í marzmánuði
síðastliðnum.
Framkoma hennar í garð Arth-
urs einkenndist af tilbeiðslu og
fórnarlund, en endurgjaldið sem
hún hlaut var harla rýrt, a.m.k.
fyrstu árin. Mér fannst Arthur
koma andstyggilega fram við
Cynthiu og ekki var ég einn um þá
skoðun.
Hún var á vakt 24 klukkustund-
ir á sólarhring. Hún fór ekki fram
á að fá tfma aflögu fyrir sjálfa sig.
Arthur krafðist fullkomleika á öll-
um sviðum. Ef maturinn bragðað-
ist ekki sem skyldi, fékk hún orð í
eyra hjá Arthur, að vísu í kurteis-
legum tón, en orðalagið var sær-
andi. Þegar hún hafði hlotið slíkar
skammir frammi fyrir gestum,
roðnaði hún og stamaði, en náði
sér aftur eftir smástund og brosti.
Þar eð Arthur var ekki fullkom-
lega ánægður með eldamennskuna
hjá henni, brá hann á það ráð að
senda hana á matreiðslunámskeið,
en þótt það væri mjög strangt,
þurfti hún að inna af hendi öll sín
skyldustörf eftir sem áður.
Árið 1979 dvöldust þau í húsi
sem þau áttu í Suffolk, og þar fékk
Cynthia heiftarlegt botnlanga-
kast. Hún var í skyndingu flutt í
sjúkrahús. og skorin upp. Fyrir
tilviljun hitti ég síðar konu, sem
hafði legið með Cynthiu á spítal-
anum. Hún var mjög hneyksluð á
því, að Arthur hefði komið á spít-
alann tveimur dögum eftir að
Cynthia var skorin upp og lesið
henni fyrir. Ég held, að ekki hafi
verið ástæða til að hneykslast á
þessu. Cynthia gerði ekki kröfu til
að vera álitin sjálfstæð persóna.
Hún gerði sig ánægða með að vera
hluti af Arthur — botnlangi hans,
ef svo má að orði kveða — og hef-
ur líklega verið mjög óánægð með
þann usla sem botnlangi botn-
langans olli. Mér fannst vel til
fundið hjá Arthur að lesa henni
fyrir að þessu sinni. Með því móti
sýndi hann henni, að hann gat
ekki án hennar verið.
Skömmu eftir að sambúðin
hófst, keypti Koestler smáhýsi
handa Cynthiu í námunda við hús-
ið sitt í London. Þar bjó Cynthia
eða svaf öllu heldur, því að á dag-
inn var hún öllum stundum með
Arthur. Hann sagði eftirfarandi
við hana í minni áheyrn: — Ég
elska þig, engillinn minn, ég er þér
bundinn og ég skal gera hvað sem
er fyrir þig með einni undantekn-
ingu. Ég ætla aldrei að kvænast
þér. Ég er of mikið taugabúnt og
allsendis óhæfur eiginmaður. Ég
get jafnvel ekki sofið undir sama
þaki og einhver annar.