Morgunblaðið - 18.09.1983, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
47
Arthur hafði mikla spádóms-
gáfu til að bera, en að þessu sinni
brást hún honum. Eftir að bækur
hans The Sleepwalkers og The Act
of Creation komu út, var honum
boðið til Stanfordháskóla í Kali-
forníu, þar sem hann skyldi gerð-
ur að félaga í vísindastofnun at-
ferlissálfræðinga. Þetta hafði í för
með sér mikið vandamál. Hann
þurfti að búa í gestabústað há-
skólans, og siðavandir Banda-
ríkjamenn gátu með engu móti
látið viðgangast, að fólk lifði þar í
synd. Hins vegar hvarflaði ekki að
Arthur að fara án þess að Cynthia
kæmi með, og hann gat heldur
ekki hugsað sér, að hún þyrfti að
dveljast í öðrum bústað. Hann
stundi þungan og kvæntist
Cynthiu. Enginn úr vinahóp
þeirra frétti af þessari fyrirætlun.
þau settu auglýsingu í The
Observer, en hún var birt sem
frétt ásamt mynd. Á þann hátt
fréttu flestir vinir þeirra, að þau
hefðu gengið í hjónaband.
Á síðasta áratug varð breyting
á sambandi þeirra. Fyrstu merkin
um það voru algerir smámunir, en
þó urðu þau til þess að ég áttaði
mig á, að eitthvað var á seyði.
Arthur bar rangt fram orðið „co-
vert“. í ensku ritmáli var hann
óskeikull eins og alkunna er, en
stöku sinnum var framburður
hans ekki samkvæmt öllum kúnst-
arinnar reglum. Að þessu sinni
skellti Cynthia upp úr. Hún
endurtók framburðarskekkjuna
hvað eftir annað, eins og þetta
væri bezti brandarinn, sem hún
hefði nokkru sinni heyrt. Arthur
kærði sig kollóttan í fyrstu, en
þegar hún hafði hlegið að þessu
góða stund, sagði hann: En elskan
mín, þetta er ekki svona fyndið.
En Cynthiu þótti þetta svona
fyndið. Hlátur hennar varð nánast
móðursýkislegur, en að lokum
baðst hún afsökunar og þurrkaði
tárin, sem höfðu komið fram í
augu henni við allan þennan hlát-
ur.
Nokkrum árum áður hefði húm
alls ekki þorað að hlæja að Arthur
upp í opið geðið á honum. Þetta
atvik færði mér heim sanninn um,
að nýtt skeið hafði runnið upp í
samlífi þeirra. Arthur missti
smám saman stjórnartaumana og
lét það gott heita. Fyrir bragðið
varð hann stöðugt háðari Cynthiu,
en það jók sjálfstraust hennar.
Fangi Cynthiu
Árið 1978 kom í ljós, að Arthur
var kominn með Parkinsonsveiki.
Eftir það varð hann fangi
Cynthiu. Þegar hvítblæðis varð
vart í ofanálag, varð ástandið
sýnu verra. Cynthia var skiln-
ingsríkur fangavörður — ljúf og
elskuleg, en Arthur leið eins og
fanga. Hann hafði raunar hneigzt
til þunglyndis í blóma lífs síns.
Hann reyndi ekki að rísa gegn ör-
lögum sínum, heldur sætti sig við
þau. Hjá honum örlaði ekki á
beizkju — og þau Cynthia færðust
stöðugt nær hvort öðru. En smám
saman náði Cynthia undirtökun-
um í sambúð þeirra. Aðstæður
höfðu breytzt og henni jókst
sjálfstraust. Hún stríddi Arthur,
hlýlega og ástúðlega, en slíkt hefði
henni ekki komið í hug nokkrum
árum áður. Þegar henni mistókst
matreiðslan kvartaði Arthur eins
og fyrrum, en notaði þó annað orð-
bragð. Hún bað hann afsökunar,
en það var kæruleysishreimur í
rödd hennar, eins og þetta skipti
hana sáralitlu máli. Nú réði hún
ferðinni. Arthur gat varla hreyft
sig án þess að hún fylgdist með
vökulu auga. Hún vék varla frá
honum síðustu árin utan þess sem
hún skauzt stundum í búðir í
næsta nágrenni. Á vissan hátt
hafði Arthur orðið undir og hann
gerði sér það ljóst.
Vegna alls þessa varð samband
þeirra hjartnæmara. Þau elskuðu
hvort annað innilegar en nokkru
sinni fyrr. Það fór ekki hjá því að
Arthur yrði snortinn af þeirri
takmarkalausu hollustu og tryggð
sem hún auðsýndi honum og átti
eftir að koma enn betur í ljós. En
hamingja Cynthiu var líka fólgin í
því að lifa og deyja fyrir Arthur.
Arthur hafði frábæra skipu-
lagshæfileika. Hann sagði oft með
raunalegu brosi að þessir hæfi-
leikar væru arfur frá tímabilinu,
er hann var virkur kommúnisti.
Líf sitt skipulagði hann þó ekki
alltaf eins og bezt varð á kosið, en
hann skipulagði dauða sinn —
dauða þeirra — með fullkomnum
hætti.
Hann sagði mér einu sinni eða
tvisvar (og endurtók eitthvað svip-
að í bréfi, sem hann skildi eftir
sig), að hann væri ekki hræddur
við að verða ekki lengur í tölu lif-
enda. Hins vegar væri hann
hræddur við að deyja. En annað
óttaðist hann þó sýnu meira og
það var að klúðra þeirri tilraun
sinni að stytta sér aldur. Það hlýt-
ur líka að vera hræðilegt að vera
vakinn aftur til lífsins eftir alvar-
lega tilraun til að stytta sér aldur.
Þá situr maður uppi með allar þær
þjáningar sem ollu því, að þessi
örlagaríka ákvörðun var tekin, en
við bætist alger niðurlæging. Hon-
um finnst góðvild fólks vera
blekking ein — hann hefur gert
sig að algeru fífli. í því tilviki sem
hér um ræðir kom enn eitt atriði
til skjalanna. Koestler hafði til að
bera stolt vísindamannsins. Hann
hefði ekki getað lifað af, ef þessi
alvarlega vísindalega tilraun hefði
mistekizt. (Með þessu er raunar
sagt að Koestler hefði ekki getað
lifað af að lifa af og hljómar það
mjög svo afkáralega. Afkáralegt
er það þó ekki.)
Sunnudaginn 27. febrúar var ég
boðinn til kvöldverðar hjá Arthur
og Cynthiu, en boðinu var frestað
því að Arthur var lasinn. Þriðju-
daginn 1. marz kom spænska hús-
hjálpin þeirra, Amelia Marino, til
að vinna sín verk eins og venju-
lega. Henni fannst Cynthia alveg
eins og hún átti að sér, en ekki sá
hún Arthur. Eftir að spænska
stúlkan fór, hélt Cynthia til dýra-
læknis með Davíð, hundinn þeirra,
og gaf fyrirmæli um að honum
yrði lógað.
Að kvöldi þessa dags styttu þau
Arthur og Cynthia ér aldur.
Spænska stúlkan kom til vinnu
sinnar að morgni fimmtudags og
þá var þar fyrir henni eftirfarandi
orðsending, sem Cynthia hafði
skrifað: — Þú skalt ekki fara upp.
Hringdu til lögreglunnar og biddu
hana að senda menn hingað. —
Amelia hringdi raunar í vinkonu
hjónanna, og það var hún sem
hafði samband við lögregluna.
David Thomas lögreglufulltrúi
kom á vettvang við annan mann
og þeir fóru inn í dagstofuna.
Arthur hafði gætt þess vel að fara
að öllu samkvæmt réttum reglum,
því að þá yrði dauðinn þeim
sársaukalaus „og líkin ekki viður-
styggileg á að líta“. Þau sátu í
stofunni og friður var yfir þeim.
Arthur sat í hægindastólnum eins
og venja hans var, og hann hafði
tómt koníaksglas í hendi. Cynthia
sat í sófanum vinstra megin við
mann sinn. Þau höfðu bæði verið
látin íg.
Varðandi þennan atburð er
þrem spurningum ósvarað: Sú
fyrsta er á þessa leið. — Hvers
vegna valdi Koestler þennan tíma
til að ráða sér bana? Eins og fyrr
frá greinir, voru báðir sjúkdóm-
arnir, sem hann þjáðist af, komnir
á alvarlegt stig í júní 1982, eða 9
mánuðum áður, og hann var
hræddur við að missa stjórn á eig-
in örlögum og reynast ófær um að
fyrirfara sér. En önnur ástæða
mun ekki síður hafa legið að baki
því, að hann valdi einmitt þennan
tíma, enda þótt hann láti þess ekki
getið í þeim orðsendingum, sem
hann skildi eftir. Læknirinn hans
hafði fundið bólgu í nára hans og
taldi hana benda til krabbameins
á frumstigi. Hann hafði hvatt
Arthur til að fara tafarlaust á
sjúkrahús, en það var nokkuð, sem
hann gat ekki hugsað sér. Hann
var staðráðinn í að deyja heima
hjá sér.
Önnur spurningin hljóðar svo:
— Var það siðferðilega rangt hjá
Arthur að taka sjálfur í taumana í
stað þess að lúta vilja guðs? — en
þetta hef ég heyrt ýmsa menn
segja sem ég met og virði. Einn
þeirra er framúrskarandi gáfu-
maður á borð við Arthur sjálfan,
og orð hans urðu til þess að ég
velti vöngum yfir þessum rökum í
stað þess að vísa þeim á bug. En
eftir gaumgæfilega íhugun vísa ég
þeim samt á bug. Þau gilda ekki,
ef maður trúir ekki á guð og Arth-
ur trúði ekki á guð. Arthur svaraði
þessari spurningu sjálfur. Einn
helgasti réttur sérhverrar mann-
veru er rétturinn til að lifa. Það á
augljóslega einnig við um réttinn
til að deyja. Arthur kallaði það
réttinn til friðsællar frelsunar. Að
nota þann rétt var síðasta ánægja
hans í lífinu. Það og koníaksglasið.
En dauðinn var ekki aðeins síð-
asta ánægja hans. Hann var einn-
ig síðasta baráttumál hans.
Sjálfsvíg Arthur Koestlers var
ekki aðeins persónuleg lausn hans
á alvarlegum persónulegum
vandamálum. Það var einnig at-
höfn í þágu þess málstaðar sem
hann barðist fyrir. Á 7. áratugn-
um barðist hann fyrir þeirri sann-
færingu sinni, að enginn maður
hefði rétt til að drepa annan mann
með köldu blóði. Áð þessu sinni
barðist hann fyrir þeirri sannfær-
ingu sinni, að sérhver maður hefði
rétt til að drepa sjálfan sig með
köldu blóði. Ég gat ekki fallizt á
sjónarmið hinna trúuðu. Sjálfsvíg
Arthurs var hetjuleg ot tilkomu-
mikil athöfn og ekki sízt veiga-
mikið atriði í mikilsverðu ágrein-
ingsmáli.
Þriðju spurningunni er sárast
að svara, en hún snertir Cynthiu.
Oftar en einu sinni hef ég heyrt
fólk segja þjösnalega: — Ég get
skilið, að hann skyldi hafa ráðið
sér bana, en það var mjög mikil
eigingirni að taka konuna með.
Enginn veit og enginn mun
nokkru sinni fá að vita, hvað
Arthur og Cynthiu fór á milli. En
allir, sem þekktu þau vel, hljóta að
sjá, að ákvörðun hennar var bæði
rökrétt og nánast óhjákvæmileg.
Henni hefði aldrei fallið gervi
hinnar ríku ekkju. Hún var ekki
sú manngerð, er hefði helgað sig
varðveizlu minningar eiginmanns
síns og lagalegra réttinda. Hún
var gáfuð og elskuleg kona, sem
lifði fyrir mann. Hún hafði líka
sterka persónugerð, því að einung-
is sterkur persónuleiki hefði getað
tekið þá ákvörðun sem hún tók og
framfylgt henni með þeim virðu-
leik og sjálfsaga sem hún sýndi.
Vinir þeirra hjóna höfðu oft orð á
því, að Arthur hefði orðið álger-
lega upp á Cynthiu kominn á síð-
ustu árum. En margir gáfu því
ekki gaum, að Cynthia varð á
sama hátt algerlega háð Arthur á
sama tíma. Cynthia lifði ekki sínu
eigin lífi. Hún lifði í gegnum
Arthur.
Arthur skrifaði orðsendingu
rétt fyrir dauða sinn. Cynthia
bætti nokkrum orðum við hana.
Þessar orðsendingar voru ekki
lesnar upphátt við rannsóknina,
sem gerð var eftir dauða þeirra.
Hins vegar hafði líkskoðarinn eft-
ir orð Cynthiu: „Án Arthurs get ég
ekki staðið andspænis lífinu."
Ekki er unnt að hugsa sér greini-
legri yfirlýsingu um að Arthur tók
hana ekki með sér, heldur breytti
hún samkvæmt eigin vilja.
Átta mánuðum áður en Arthur
stytti sér aldur, skrifaði hann orð-
sendingu, sem átti að lesast að
honum látnum. Þar segir: „Ástæð-
urnar, sem ég hef fyrir þeirri
ákvörðun minni að stytta mér ald-
ur, eru ljósar og knýjandi. —
Parkinsonsveikin og seigdrepandi
afbrigði af hvítblæði. Ástandið er
nú orðið mjög alvarlegt og ýmis-
legt bætist við, er stuðlar að því,
að ráðlegt er fyrir mig að leita
mér frelsunar, áður en ég verð
ófær um að gera nauðsynlegar
ráðstafanir.
Ég vil að vinir mínir viti að ég
hverf þeim í friðsælu hugar-
ástandi með örlitla von um óper-
sónulegt líf eftir dauðann — hand-
an tíma, rúms og þeirra takmarka,
er skilningi okkar er settur. Þessi
„víðfeðmiskennd“ hefur oftlega
veitt mér styrk á erfiðum stund-
um, og svo er nú, þegar ég rita
þetta.
Það sem gerir mér erfitt fyrir
að taka þetta lokaskref er að það
hlýtur að hafa í för með sér sárs-
auka fyrir eftirlifandi vini mína,
en umfram allt fyrir Cynthiu, eig-
inkonu mína. Henni á ég að þakka
þann frið og þá hamingju er ég
naut á síðasta skeiði ævi minnar,
— og aldrei fyrr en þá.“
ÓDYRT
íSLÁTRIÐ
Hefur þú
kynntþér
verðióá
O
GROHE
GROHE-gæðin þekkja allir, en færri átta sig á
því að GROHE tækin eru líka ódýrust.
Objekt-tækin frá GROHE eru ódýrustu
blöndunartækin á markaðnum.
Samt eru þetta alvörutæki frá GROHE!
GROHE NO: 31767
Kr.: 1.007.75

GROHE NO: 26293
Kr.: 723.70
GROHE NO: 21245
Kr.: 934.90
GROHE NO: 25355
Kr.: 1.126.30
Að auki býður GROHE 12 verðflokka fyrir
mismunandi blöndunartæki.
Berðu saman verðið á Objekt-tækjunum
og öðrum og hafðu GROHE-gæðin í huga!
BYGGINGAVÖRUVERSLUN KOPAVOGS SF.
SÍMI 41000 r\yj