Morgunblaðið - 01.10.1983, Síða 12

12 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. OKTÓBER 1983
Úr tónlistarlffmu
MARGRÉTT HEINREKSDÓTTIR
Á fyrstu hljómleikum Sinfóníuhljómsveitar íslands á starfsárinu,
sem nú er að hefjast, verður frumfluttur nýr cellókonsert eftir Jón
Nordal. Er hann saminn fyrir dansk-íslenzka cellósnillinginn Erling
Blöndal Bengtson, sem leikur hann undir stjórn Jean-Pierre Jacquil-
lat. Það er jafnan viðburður, þegar íslenzkum tónbókmenntum
bætist nýtt listaverk, ekki sízt, þegar höfundurinn er Jón Nordal,
slíkur fengur, sem er í hverju verki frá hans hendi.
Jón Nordal er, eilns og þeir vita, sem til þekkja, maður mjög hógvær
og lítt fyrir það gefinn að hafa sig í frammi í fjölmiðlum. J»ó féllst
hann á, af þessu sérstaka tilefni, að setjast að spjalli dag einn í
vikunni og segja lesendum svolítið frá sjálfum sér og tónsmíðum
sínum um árin.
Það var fagurt um að litast frá
húsi Jóns við Skeljatangann þenn-
an dag; dimmblár Skerjafjörður-
inn framundan og Álftanesið og
stálblá suðurfjöllin böðuð síðdeg-
issól. Leiðin þangað hafði kippt
mér á svipstundu aftur í tímann
til bernskuáranna á þessum slóð-
um, þegar þar voru þúfur einar
sem nú stendur þorri byggðarinn-
ar sunnan við Bauganes — og
minnt á vorið 1949, þegar Jón
Nordal hafði iokið burtfararprófi
frá Tónlistarskólanum í Reykja-
vík. Lokaprófsnemendur á hvaða
hljóðfæri sem var nutu óskoraðrar
aðdáunar og virðingar smápeð-
anna í skólanum, hvað þá sá, sem
líka var tónskáld.
Það vildi svo til, að þetta ár er
sjálfri mér sérstaklega minnis-
stætt og það var líka um svipað
leyti, sem mér hafði fyrst gefizt
kostur á að heyra Erling Blöndal
Bengtson leika, þá kornungan, en
ótvíræðan snilling á hljóðfæri sitt.
Samtalið og tilefni þess snerta
þannig ýmsa strengi og tengdi
mér fortíð og nútíð.
★ ★ ★
Að loknu námi hér heima hafði
Jón Nordal haldið til framhalds-
ekki verða af því að fara þangað
fyrr en þarna sumarið 1957, rétt
áður en ég fluttist endanlega
heim.
Sú tónlist og þær fagurfræði-
legu hugmyndir, sem ég kynntist
þarna, höfðu á mig mjög sterk
áhrif, þessi hreyfing var geysilega
öflug, en ég gat ekki beygt mig
undir hana og það tók mig tals-
verðan tíma að vinna úr þessum
áhrifum.
Stemmningin yfir þessu var dá-
lítið eins og geometríska abstrak-
tionin í málaralistinni á „bannár-
unum“, sem Sverrir Haraldsson
listmálari kallaði svo, þegar allir
urðu að mála abstrakt, hvort sem
það samræmdist þeirra eigin til-
finningu eða ekki.
— Það vekur manni stundum
furðu, hvernig listamenn, sem
ætla mætti að væru manna sjálf-
stæðastir, geta stundum ánetjast
stefnum og stíltegundum nánast
skilyrðislaust.
— Já, þetta kemur kannski til
af því, að menn langar að reyna
eitthvað svipað og aðrir eru að
gera en missa svo jarðsamband
við sjálfa sig. Nýjar stefnur opna
nýjr leiðir, en ég tel, að sá, sem vill
Rætt við Jón
Nordal, tón-
skáld.
sannfæra sjálfan sig um, að mað-
ur geti, ef svo má segja, staðið við
hverja nótu, sem sett er niður.
Þetta gerir verkin kannski erfið-
ari áheyrnar, en mér er í mun að
þau haldi utan um þann, sem á
annað borð hlustar; að hann finni,
að þau séu rökrétt frá upphafi til
enda. En þegar ég er kominn í
gang með að skrifa fellur oftast
hver hlutur á sinn stað og skriður-
inn getur orðið mjög hraður. Ég
skrifaði til dæmis cellókonsertinn
á einum mánuði í sumar, en að-
dragandinn hafði verið langur.
Það eru 3—4 ár frá því að Bengt-
son pantaði konsertinn og stóð til,
að hann væri fluttur í fyrra, en í
millitíðinni kom pöntunin frá
Mstslaw Rostropovich í tilefni
Scandinavia Today og það verk
varð að vera tilbúið á tilteknum
tíma, þar sem það átti að flytjast
á sérstökum hátíðarhljómleikum í
Kennedy Center í Washington.
★ ★ ★
Jón Nordal hefur lítið samið
fyrir söngrödd um árin, en þar á
meðal eru þó perlur á borð við
„Hvert örstutt spor“ og heilræða-
vísuna „Stundaðu á það, stúlkan
mín“. Ég spurði hann, hvort hann
hefði ekki skrifað ljóðasöngva
(Lieder). Hann kvað svo ekki vera
en sagði, að sig langaði til þess.
„Það er bara svo einkennilegt, að
þyki mér vænt um eitthvert ljóð
og finnist það stórkostlega fallegt,
Mér finnst ég þinfa a5 finna
verk inín gegnum merg og bein
náms í píanóleik og tónsmíðum er-
lendis; var í nokkur ár í Sviss, þar
sem hann „fékk góða mið-evr-
ópska þjálfun í tónsmíðatækni,
kontrapunkti og öðru handverki“,
eins og hann komst að orði, en
kennari hans þar var Willy
Burkhard. Síðan dvaldist Jón um
hríð með fjölskyldu sinni í Kaup-
mannahöfn, þar sem faðir hans,
Sigurður Nordal, var sendiherra;
ferðaðist síðan um Mið-Evrópu og
fór sumarið 1957 á tónsmíðanám-
skeið i Darmstadt í Vestur-
Þýzkalandi, þar sem þá var mið-
stöð hinna nýjustu strauma í evr-
ópskri músik.
Þessi námskeið höfðu hafizt
strax eftir lok heimsstyrjaldar-
innar síðari og voru sótt af fram-
úrstefnutónskáldum hvaðanæva.
„Sumarið, sem ég var þarna,"
sagði Jón, „voru allsráðandi þeir
Karlheinz Stockhausen, Luigi
Nono og Pierre Boulez, þá allir
postular hinnar njörvuðu rað-
tækni. Ég hafði sjálfur fyrst
kynnzt nýjum straumum í tónlist
síðustu tvö árin í Tónlistarskólan-
um hér heima, hjá Jóni Þórarins-
syni, sem þá var nýkominn heim
frá námi í Bandaríkjunum. Hann
hafði lært hjá Paul Hindemith,
sem hafði á sínum tíma þótt mjög
nýstárlegt tónskáld, en þegar hér
var komið, var honum algerlega
vísað á bug. Nú skyldu allir semja
„serialt".
„Ég hafði heyrt um Darmstadt-
námskeiðin á námsárum mínum í
Sviss, sem þá stóð enn utan við
þessar nýjustu hræringar — þar
voru menn varla komnir lengra en
að Bartók og Stravinsky — en lét
vera hreinskilinn við sjálfan sig
og í því, sem hann hefur að segja,
hljóti að verða að sveigja þær að
sínum eigin persónuleika. Það er
einfalt að apa eftir stefnum sé
maður sáttur við það eitt, en sá,
sem vill nota þær til að víkka
eitthvað í sjálfum sér, getur þurft
til þess langan tíma.
★ ★ ★
Jón Nordal var með fyrstu
tónskáldum, sem komu heim frá
námi á eftir Jóni Þórarinssyni; um
svipað leyti kom einnig Magnús
Blöndal Jóhannsson, síðan Fjölnir
Stefánsson, Jón Ásgeirsson, Leif-
ur Þórarinsson, Þorkell Sigur-
björnsson og Atlí Heimir, hver á
eftir öðrum, og fleiri mætti telja.
Þetta voru ár félagsins „Musica
Nova“, sem þeir Jón Nordal,
Magnús Blöndal og Fjölnir stofn-
uðu ásamt nokkrum ungum hljóð-
færaleikurum og var hugmynd
þeirra, að sögn Jóns, að halda fé-
laginu síungu með því, að „yngri
menn tækju jafnóðum við, þegar
þeir eldri færu að kalka", eins og
hann komst að orði. Jón kveðst oft
hafa spilað á tónleikum Musica
Nova en tónverk hans hafi aldrei
verið flutt þar. Reyndar liðu fram-
an af oft mörg ár á milli þess sem
hann sendi frá sér tónsmíðar.
„Ég hafði snemma fundið sterka
þörf fyrir að semja tónverk," sagði
hann, „strax og ég byrjaði að læra
á píanó fór ég að búa til lög, ekki
aðeins að leika mér að hljóðfærinu
og leika af fingrum fram, sem ég
þó líka gerði, heldur að semja iög í
föstu formi og spilaði þau síðan
ekki öðru vísi.
Á námsárunum í Tónlistarskól-
anum samdi ég í mjög hefðbundn-
um stíl og með sterkum þjóðlegum
áhrifum, an þess þó nokkru sinni
að nota þjóðlög, — það hef ég nær
aldrei gert. Jón Þórarinsson losaði
um stíl minn en þjóðlegu áhrifin
héldust. Þau voru mjög sterk í
fyrsta verkinu, sem flutt var
opinberlega, „Systur í Garðs-
horni", en komu síðar meir mis-
jafnlega mikið fram. Sem dæmi
má nefna tvö verk, sem ég samdi á
sama tíma, að loknum námsárun-
um í Sviss; annað er hljómsveitar-
verkið „Bjarkamál" (samið í til-
efni af komu Friðriks IX Dana-
konungs 1956), þar sem þjóðleg
áhrif eru mjög greinileg; hitt er
píanókonsertinn, þar sem þeirra
gætir alls ekkert.
Eftir heimkomuna lét ég ekkert
frá mér fara að ráði fyrr en árið
1962, verk, sem ég kallaði „Brota-
spil“. Þá var ég enn að vinna úr
þeim straumum, sem ég hafði
kynnzt að loknu námi og leita að
einhverri nýrri leið, sem mér
hentaði til að koma því til skila,
sem ég vildi segja. Þar fyrir utan
kenndi ég geysimikið á þessum ár-
um, bæði píanóleik og hljómfræði,
fór auk þess að byggja yfir okkur
og tók svo við skólastjórastarfinu í
Tónlistarskólanum árið 1959,
þannig að lítill tími gafst til
tónsmíða. Ég gerði þó alltaf til-
raunir með eitt og annað.
Hvort „Brotaspil" er nokkurs
virði veit ég ekki, en fyrir sjálfan
mig skipti máli að koma því frá
mér. Það var meira undir áhrifum
raðtækninnar en nokkuð, sem ég
hef samið fyrr eða síðar — og þó
að ég fyndi, að ég væri þar ekki á
réttri leið, þurfti ég yfir þennan
þröskuld.
Svo liðu enn nokkur ár án þess
að ég kæmi nokkru frá mér, sem
skipti máli, þar til ég skrifaði
„Adagio" fyrir flautu, hörpu, pí-
anó og strengi árið 1966. Þar
fannst mér ég loksins vera á réttri
leið, sem félli eðlilega að því, sem
ég vildi sagt hafa; að mér hefði
tekizt að fá fram vissan ávinning
af því, sem ég hafði verið að gera
tilraunir með, jafnframt því að
halda í sjálfan mig. Samt liðu enn
nokkur ár, þar til ég skrifaði
næsta verk. Það voru „Stiklur",
hljómsveitarverk, pantað í tilefni
tuttugu ára afmælis Sinfóníu-
hljómsveitar Islands og þá hélt ég
áfram á sömu braut. Síðan hef ég
komið mun fleiri verkum frá mér
en áður, en þó aldrei skrifað neitt
nema samkvæmt pöntun eða af
einhverju sérstöku tilefni. Það er
eins og ég þurfi utanaðkomandi
pressu til að koma frá mér því,
sem mig langar að gera.
— Er það kannski svo, að þú
hafir ekki sérstaklega knýjandi
þörf fyrir að tónverk þín nái eyr-
um annarra?
— Nei, sú er ekki ástæðan. Ég
finn það bezt, þegar verkin eru
farin frá mér og flutt, að ég átti
auðvitað að koma þeim frá mér og
vildi það. En ég á ekkert létt með
að semja — sumir eiga svo létt
með þetta. Mér veitist alltaf erfitt
að gera upp við mig, hvernig
verkin skuli vera; þess vegna er
alltaf langur aðdragandi að verk-
um mínum. Mér finnst ég þurfa að
finna þau gegnum merg og bein og
það getur tekið dálítinn tíma að
þykir mér það í raun og veru svo
fullkomið í sjálfu sér, að ég get
varla snert við því. Þannig er með
mörg islenzk ljóð. Ef lag er samið
við ljóð verður það að vera til þess
að bæta einhverju við það, ekki
aðeins að gefa því annað form til
flutnings. Og ljóð þarf að hafa
vissa eiginleika til að henta vel
sem texti. Heppilegasta ljóðið er
líklega það, sem er á einhvern hátt
opið, kannski ekki of fullkomið;
ljóð sem gefur ýmislegt í skyn,
opnar vissar stemmningar...
Þegar Jón ræddi um vinnubrögð
sín hlaut hugurinn að hvarfla að
gildi þeirra áhrifa, sem hann hef-
ur orðið fyrir í uppvextinum, í um-
hverfi skáldskapar og fræðaiðk-
ana, áhrifa þess á hann sem
manneskju og músikant og á við-
horf hans til viðfangsefna og
vinnubragða.
— Ég býst við, að þau áhrif séu
mjög sterk, sagði hann. Maður ólst
upp við að gera strangar kröfur til
sjálfs sín í vinnubrögðum og
kynntist jafnframt öllu því bezta,
sem til var á andlegum sviðum á
þeim árum. Á heimilinu var jafn-
an mjög gestkvæmt, fólk kom
bæði héðan úr bænum og utan af
landi. Mér eru kannski sérstak-
lega minnisstæðir kvæða- og
sagnamennirnir, sem heimsóttu
föður minn og afa og létu mig oft
heyra kvæði og stemmur. Ég
drakk þær í mig ungur og fór
fljótt að reyna að skrifa þær
niður. Yfir öllu þessu var þjóðleg-
ur blær, sem vafalaust situr djúpt
í mér enn í dag og hefur haft sterk
mótandi áhrif á tungutak mitt í
tónlistinni.