Morgunblaðið - 22.11.1983, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, T>RIÐJUDAGUR 22. NÓVEMBER 1983
37
HA6KAUP
Reykjavík
Akureyri
Njarðvík
FRAMTIOIN
FRAMTÍÐIN
I'/nm
Jólin 1983
Jólin 1983
FBAMTÍÐIN
FRAMTIÐIN
JTS
Jólin 1983
Jólm 1983
Kvenfélagið Framtíðin:
Jólamerkið komið út
JÓLAMERKI krenféUgsins „Fr»mtíðin“ i Akureyri er komið úL Er
það gert *f Lisel Mmlmquist og er prentað f prentverki Odds Björns-
aonnr. Merkin ern til söhi f Frímerkjamiðstöðinni og Frfmerkjahúsinu
f Reykjavfk og i póststofunni á Akureyri.
Allur ágóði af sölu merkisins rennur f Elliheimilissjóð félagsins.
Siglaugur Brynleifsson
Klaus Mann: MEPHISTO
Translated from the German by
Robin Smyth. Penguin Books 1983.
Klaus Mann skrifaði þessa
skáldsögu, sem var þriðja skáld-
saga hans, i útlegð 1936. Skáldsag-
an kom fyrst út f Amsterdam, hef-
ur síðan komið út f Austurrfki,
Sviss, Júgóslavfu og nú síðast f
Frakklandi. Bókin kom út í Þýska-
landi á sjötta tug aldarinnar og
varð tilefni lengstu málaferia f
þýskri útgáfusögu, tók 10 ár. Loks
kom sá úrskurður hæstaréttar að
bókin skyldi bönnuð. Fimm dóm-
arar stóðu gegn fjórum. Ástæðan
var sú að kjörsonur Gustafs
Grundgens, sem er aðalpersóna
sögunnar og nefnist Hendrik
Höfgen, hóf mál, þar sem hann
taldi augljóst að Klaus Mann væri
beinlínis að skrifa um kjörfbður
sinn. Gustaf Gnindgens var kunn-
ur leikari á dögum Weimar-lýð-
veldisins og var talinn róttækur ef
ekki kommúnisti. Hann kvæntist
systur Klaus Manns, Eriku, en
hjónabandið stóð stutt eins og
kemur fram í sögunni. Erika, faðir
hennar Thomas Mann og skyldulið
flúði land þegar nasistar náðu
völdunum, en Grúndgens sneri
aftur til Þýskalands og fyrir áhrif
Emmy Sonnemann, konu Görings,
hlaut hann starf við þýska ríkis-
leikhúsið í Berlín. Frægasta hlut-
verk Grúndgens var Mefistófeles i
Faust Goethes. Göring varð yfir
sig hrifinn af túlkun hans og eftir
það stóðu honum allar dyr opnar í
Þriðja ríkinu. Hann var skipaður
leikhússtjóri þjóðleikhússins og
mótaði alla leikstarfsemi upp frá
því.
Þessi ferill Grúndgens, þ.e.
Höfgens, er rakinn i sögunni.
Sagan hefst í samkvæmi 1 óper-
unni í Berlín 1936. Þar er haldið
upp á afmælisdag flugmarskálks-
ins Görings. Flest fyrirfólk Þriðja
ríkisins er þarna samankomið,
ásamt öllu snobbinu og sendiherr-
um erlendra ríkja.
Höfgen er þarna, maðurinn sem
allir dá um þessar mundir fyrir að
hafa öðlast náð fyrir augum
marskálksins og baðar sig nú í fé
og frægð.
Síðan hefst frásögnin af streði
Höfgens. Hann byrjar feril sinn
sem ókunnur leikari, af lágum
stigum, sem smátt og smátt nær
tökum á vissri leiktækni, sem
hann nær fullkomnu valdi á og
verður kunnur eftir að frægur
þýskur leikritahöfundur, Theophil
Marder, heimtar að hann setji upp
leikrit sitt (Carl Sternheim, gæti
einnig verið Karl Kraus). Marder
er skemmtilegasta persóna sög-
unnar, sér Höfgen í gegn og hæðir
hann og fyrirlítur. Hann veit hvað
er á seyði i samfélaginu og hvers
vænta má þegar snemma á dögum
Weimar-lýðveldisins. Hendrik
kynnist Barböru (Eriku), sem er
dóttir Bruckners (Thomasar
Mann) leyndarráðs. Höfundur
dregur upp eftirminnilegar mynd-
ir af samskiptum fjölskyldu Barb-
öru og Höfgens, sem er „parvenu".
Leikarahæfileikar hans gagnast
honum ekki í viðskiptunum við
Bruckner gamla og vinahóp fjöl-
skyldunnar, það er af allt öðru
sauðahúsi en Höfgen átti að venj-
ast. Fjöldi persóna kemur við sögu
og má þekkja flestalla sem fólk úr
listaheimi Þýskalands frá þessum
árum. Dora Martin, fremsta leik-
kona Þýskalands, gæti verið Eliza-
beth Bergner eða Marlene Diet-
rich, sér hvaða maður Höfgen er,
hún flyst úr landi þegar eftir
valdatöku Hitlers. Vinkona Mar-
dens, Violetta von Niebuhr, síðar
eiginkona hans, minnir á Mari-
anne Hoppe, seinni konu Höfgens.
Það má finna samsvara fjölda
annarra persóna sem koma fyrir í
skáldsögunni. Fyrrverandi rót-
tækir kunningjar Höfgens lenda
margir í fangabúðum. Höfgen ger-
ir vanburða tilraunir til að fá tvo
látna lausa, en það tekst ekki.
Annar þeirra er skotinn á flótta.
Lotte Lindenthal átti sinn þátt í
þvi að Höfgen náði góðu sambandi
við yfirvöldin. Lýsingin á henni
bendir til Leni Riefenstahl. Hún
verður kvenleg hliðstæða Höfgens,
smjaðrar og smýgur eins og hann.
Munurinn á þeim er sá að hún hef-
ur aldrei fundið sér jafn sérhæft
hlutverk og Höfgen fann í Mef-
istófeles, þess vegna byggist öll
leikarafrægð hennar á áróðri og
lygi. Þannig er um flesta þá sem
gengu til þjónustu við valdhafana.
Vegur þjóðleikhússtjórans
eykst. Hann gerist málvinur
marskálksins og hlýtur allt það
sem hugurinn girnist. Hann leikur
Mefistófeles af sömu snilldinni, en
þegar hann á að leika Hamlet,
bregst allt honum. Hann á samtal
við Danaprinsinn, sem segir við
hann: „Þú getur ekki leikið Haml-
et.“
Svo kemur maður á gluggann
hjá Höfgen eina nóttina, maður-
inn sem Höfgen sveik, hluti hans
sjálfs, og það samtal endar með
því að Höfgen flýr til móður sinn-
ar og grætur. Hann spyr: „Af
hverju eru allir á móti mér?“
„Mephisto“ er snilldarverk sem
flettir ofan af og lýsir illsku, ræf-
ildómi smjaðrarans og valdahroka
sorplýðsins.
Erlendar
bækur
Skáldvélinni
nauðgað
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
magnúz gezzon:
SAMLYNDI BAÐVÖRÐURINN
(ástarljóð)
Myndir: Jóhamar.
Útg. tungl og blöðrur 1983.
magnúz gezzon (Magnús Gests-
son) hefur sent frá sér dálítið
ljóðakver með nærbuxnableikum
blöðum, en á slfkan pappfr prent-
uðu menn hér áður fyrr eldheit og
magnþrungin ástarljóð. Samlyndi
baðvörðurinn (heitið sótt til
Fræbbblanna) hefur reyndar und-
irtitilinn (ástarljóð), erfitt mun þó
að tengja ljóðin ástamálum.
magnúz gezzon er eitt hinna
ungu skálda sem gefin eru fyrir
tilraunir. Hann hefur áður gefið
út Ijóðabók í samvinnu við önnur
skáld. Nú verður hann höndlaður í
samlynda baðverðinum. Ljóðin í
samlynda baðverðinum eru frem-
ur ruglingsleg og eiga að öllum
líkindum að vera það. Skáldið hef-
ur engan áhuga á að skapa sam-
fellda heildarmynd sem um mætti
segja: Svona eru þessi ljóð eða
þarna er skáldið, þetta meinar
það.
Hvað segir til dæmis ljóð eins
og dreginn okkur:
elska öndunarvélar
nauöga skáldvélinni
& ríkið tætist
Þessi hnitmiðaða yfirlýsing seg-
ir okkur reyndar margt þegar bet-
ur er að gáð. Fyrsta línan er eins
konar formáli. Eftir hana hefst
ljóðið í alvöru. Við getum ímyndað
okkur að skáldið vilji segja að með
því að misbjóða hefðbundnum
leiðum í skáldskap hrynji samfé-
lagið. Byltingin fer fram í gegnum
skáldskapinn, ljóðið hefur gildi.
Með þetta í huga hljótum við að
líta svo á að skáldskapur sé afar
mikilvægur.
Lítum á annað ljóð sem lýsir
vanmætti, tunglskini nefnist það:
ég get ekki meira
j)ó kvöldið lengist
& endurtaki fjallið
þá er það svona
Hvílík örvænting er ekki fólgin í
síðustu línunni. gasklefamúsík er
enn til marks um ráðleysi, ofnæmi
fyrir umhverfinu:
allan daginn
án þess að skilja
stend ég við símann
í samlynda baðverðinum erum
við leidd inn í flókinn heim án
vonar. Það er myrkt yfir þessari
samtímalýsingu. Ljóðin eru sein-
tekin, en hafa í sér vissan galdur
sem telst höfundinum til tekna.
jóhamar hefur dregið upp
skyndimyndir óþolsins og þær eru
í anda ljóðanna.
Mefistofeles