Morgunblaðið - 16.05.1984, Blaðsíða 36
36 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. MAÍ 1984
Krossinn og kristin menn-
ing í Mið-Evrópu: Pólland
— eftir Pétur
Pétursson, Lundi
Síðastliðinn mánuð bárust
fréttir frá Póllandi um mótmæli
almennings gegn þeirri ákvörðun
stjómvalda að fylgja eftir banni
því sem í gildi hefur verið frá 1961
um að hafa trúarleg tákn uppi á
veggjum opinberra bygginga svo
sem skóla, skrifstofa og verk-
smiðja. Undanfarið hafa lögreglu-
yfirvöld á nokkrum stöðum leitast
við að fylgja þessu eftir og hefur
komið til mótmæla af hálfu for-
eldra og nemenda. Þessu banni
hefur ekki verið fylgt eftir áður en
nú er greinilega um að ræða auk-
inn þrýsting á pólsk stjórnvöld frá
Moskvu sem telur sig þess um-
komna að herða á því tangarhaldi
sein hún hefur á pólsku þjóðinni í
gegnum hershöfðingjann Jaruz-
elski og stjórn hans. Sovétríkin
sem fyrir löngu eru búin að brjóta
kirkjuna hjá sér á bak aftur sem
afl í þjóðfélaginu hafa ætíð litið
sambúð kaþólsku kirkjunnar og
stjórnvalda í Póllandi hornauga
og kippt í taumana þegar tilraunir
hafa verið gerðar til að koma þar
á samvinnu með þjóðarhagsmuni
fyrir augum. Þetta sást einmitt
best eftir seinna stríð er uppbygg-
ing Póllands var í fullum gangi
samfara endurreisn kirkjunnar
sem Rússar höfðu leikið grátt í
Austur-Póllandi og nazistar í
vesturhlutanum. 1944 var mynduð
þjóðstjórn sem umsvifalaust hóf
uppbyggingarstarfið í samvinnu
við kirkjuna. En á árunum
1945—48 náði kommúnistaflokk-
urinn yfirtökunum og gerði út af
við alla stjórnarandstöðu og þegar
því var lokið var hægt að leggja til
atlögu við kirkjuna sem á undra-
verðan hátt hafði tekist að ná sér
á strik. Sú þróun sýnir enn einu
sinni hve örlög kirkju og þjóðar
eru nátengd í Póllandi. Fyrstu ár-
in eftir seinna stríð varð endur-
tekning á þeirri samvinnu sem
kaþólska kirkjan og sjálfstætt
Pólland áttu á öðrum áratug þess-
arar aldar; en Pólland hafði 1919
risið úr rústum fyrra stríðs sem
sjálfstætt þjóðríki. Það er athygl-
isvert í þessu sambandi að stifts-
mörk kirkjunnar og hin nýju
landamæri Póllands voru látin
falla saman. Hér var um að ræða
kirkjuréttarlegt viðfangsefni en
um leið tengt alþjóðlegum friðar-
samningum um landamæri Pól-
lands. Sérfræðingar páfastóls
tóku þátt í þessum samningum
sem helgaður var með sáttmála
þeim (Konkordat) sem gerður var
milli kaþólsku kirkjunnar, pólsku
ríkisstjórnarinnar og páfa 1925.
Þetta fyrirkomulag þrengdi mjög
að kirkjudeildum mótmælenda
sem voru innan landamæranna, í
miklum minnihluta þó.
Stjórn kommúnista sagði upp
samningnum við páfastól og undir
yfirskini trúfrelsis og jafnréttis
var hafin herferð á hendur kirkj-
unni og allt gert til þess að koma í
veg fyrir áhrif hennar meðal þjóð-
arinnar. Mikilli slægð og ófyrir-
leitni hefur verið beitt f þeirri bar-
áttu og aðferðum, sem notaðar
voru til að koma orþódoxkirkjunni
rússnesku á kné, þó árangurinn
yrði ekki sá sami. Einn liðurinn í
þessari aðför var að koma af stað
klofningi innan kaþólsku kirkj-
unnar og þannig grafa undan því
trúnaðartrausti sem hún naut
meðal þjóðarinnar. Sérstakt
kirkjulegt félag var sett á stofn að
undirlagi stjórnarinnar sem kall-
aði sig „Þjóðernissinnaða klerka"
og kom fram opinberlega sem full-
trúi pólsku kirkjunnar. Þessi sam-
tök voru bannfærð af páfanum ár-
ið 1955 og við það fór vindurinn úr
þeim. Þetta sýnir hina sterku
stöðu sem páfinn í Róm hefur inn-
an pólsku kirkjunnar og hefur það
samband á liðnum öldum verið
það akkeri sem tryggt hefur sjálf-
stæði hennar gagnvart óvin-
veittum ríkjum og stjórnum. Þessi
staða páfans í pólskum stjórnmál-
um hefur styrkst mjög með til-
komu þess páfa sem nú situr
vegna tengsla hans við pólsku
kirkjuna. Hin síðari ár hefur
Moskva í auknum mæli fengið upp
augun fyrir því hlutverki sem
páfastóll gegnir í alþjóðastjórn-
málum og tekur því visst tillit til
hans. Innrás í Pólland yrði túlkuð
sem stríðsyfirlýsing við kaþólsku
kirkjuna.
í flestum ríkjum Evrópu hafa
tákn kirkjunnar verið fjarlægð úr
starfi hinna ríkisreknu skóla og
aðgreining kirkju og skóla víðast
hvar komin á. En það er í raun og
veru ekkert undarlegt að einmitt
pólska þjóðin taki við sér er
Stóri-Björninn í austri tekur með
hrammi sínum að hrifsa helgasta
tákn kirkjunnar af veggjum skól-
anna. Kaþólska kirkjan hefur haft
miklu hlutverki að gegna varðandi
menntun í Póllandi. Hún hefur
staðið vörð um tungu þjóðarinnar
og önnur menningarverðmæti sem
tengjast á ýmsan hátt kirkjunni
sjálfri. Hátíðir kirkjunnar og
þjóðarinnar fara saman og þar af
leiðir þá staðreynd að kirkjan hef-
ur varðveitt þjóðerni Pólverja.
Þó svo að heita ætti að skóla-
kerfið á millistríðsárunum starf-
aði á grundvelli borgaralegs lýð-
ræðis og hugsjónanna frá frönsku
byltingunni hélt kaþólska kirkjan
áfram þeirri stöðu sem hún hafði
haft innan menntakerfisins.
Prestarnir höfðu eftirlit með
kennslunni, kirkjan réð kennar-
ana og var með í ráðum um val
kennslubóka. Kaþólsk trúfræði
var á stundaskrá skólanna og
kirkjuganga var skylda og liður í
starfi þeirra. Kommúnistastjórnin
hefur markvisst unnið að því að
afnema þessi tengsl kirkju og
skóla og nú átti að reka smiðs-
höggið á og framfylgja lögunum
um bann við trúarlegum táknum á
og í opinberum byggingum. Mót-
mæli risu þar sem þetta var reynt.
Nemendur fóru í verkfall og
mættu með krossa um hálsinn og
skipulögðu sjálfir morgunbænir
utan stundaskrár. Foreldrar neit-
uðu að hindra börn sín í þessu.
16.000 verkamenn við bílaverk-
smiðjurnar í Ursus mótmæltu hiki
erkibiskupsins og hvöttu hann til
þess að mótmæla eindregið þess-
um ráðstöfunum stjórnarinnar
sem hann og gerði. Biskuparáðið
hefur eindregið tekið af skarið og
þannig tekið forystu í máli þessu
fyrir 90% pólsku þjóðarinnar sem
tilheyra kaþólsku kirkjunni. Geri
pólsk stjórnvöld alvöru úr því að
framfylgja þessu banni um allt
landið er talið líklegt að það verði
til þess að koma af stað nýrri mót-
mælahreyfingu meðal Pólverja.
Trúmál og pólitísk geta verið
undarlega samofin. Þann dag sem
táknið um pínu og dauða Frelsar-
ans verður fyrir fullt og allt fjar-
lægt af veggjum opinberra stofn-
ana í Póllandi þýðir það að öllum
líkindum um leið að stór kross
verður settur yfir leiði pólsku
þjóðarinnar. í bænum Garwolin
þar sem átökin út af þessu máli
hafa orðið einna hörðust talaði
presturinn í stólræðu sinni til
nemenda sem beitt höfðu sér gegn
banninu: „Pólland er stolt af ykk-
ur. Krossinn mun leiða ykkur til
sigurs." Þetta er páskaboðskapur
pólsku þjóðarinnar.
Pétur Pétursson
llflslu heimildir sem slurtsl hefir verid viA eru
tímaritin Times og Newsweek; oj( T. ('hristensen
og S. (iöransson Kyrkohistoria III.
námskröfur
Nýjar
Vel mætti fullyrða, að tvær
námsgreinar í víðri merkingu
væru hornsteinar í menning-
armusteri hverrar þjóðar.
Þær eru: Móðurmál og þjóðar-
saga. Málið sem vettvangur
þekkingar og hugsjóna, skilnings
og skynsemi. Þar skal finna tak-
mark lífs og starfs.
Sagan sem jarðvegur sá er
ræktaður skal og bættur tii
heilla og gróandi þjóðlífs um alla
framtíð og ókomin ár.
Þar verður að móta við hæfi
alla aðstöðu samfélags og sam-
starfs á réttum vegi við skilyrði,
sem bezt hæfa gáfum, reynslu og
manngildi hverrar þjóðar og ein-
staklinga hennar.
Það vill svo til að einmitt við
upphaf þessa árs hafa báðar
þessar námsgreinar verið hér til
umhugsunar og umræðu, sem
sagt í sviðsljósi fjölmiðla ein-
mitt í hlutfal 1 i við gáfur og gerð
íslenzkrar æsku.
En íslenzk æska og þjóðsál eru
samkvæmt metnaði, sem aldrei
skyldi gleymt meðal hinna
fremstu í flokki þjóða að gáfum
og atgjörvi, sem er öllu gulli
betra og vel skyldi varðveita til
vaxtar og þroska á öllum sviðum
tækni og hugsunar, lista, íþrótta
og vísinda. Aldrei og hvergi er
meiri þörf fyrir kennara og
verndara, leiðtoga og ljósbera en
hér og nú. Og tungumál okkar,
íslenzkan, er eitt hið merkasta í
heimi. Það er vart nokkurt við-
fangsefni æðra hverri frjálsri
þjóð en að gjörþekkja, þroska
með sér og nota sem bezt sínar
eigin gáfur og hæfileika, upp-
runa sinn og aðstöðu alla undir
merki orðanna:
„Þekktu sjálfan þig“
Örlög og heillir frjálsra sam-
félaga eru engu fremur háð en
úrlausnum þessa vandamáls.
Snilligfa, sem enginn veitir at-
hygli, leikni og tækni, sem ekki
fær notið sín og gáfur, sem til
einskis eða ills eru nýttar ógna
jafnvel allri framtíð hins frjálsa
heims.
Þjóðfélagið verður því sem
heild að telja það sínar helgustu
skyldur, að efla hvern einstakl-
ing til þroska á þann hátt, sem
hann fær notið sín og sinna
gáfna sem best. Finna skal ráð
og aðferðir til að uppgötva hæfi-
leika hans og veita síðan verk-
efni við hæfi meðal samferða-
fólksins án þess þó að hefta
hann sem sérstæðan persónu-
leika.
Stöðugt er rökrætt og stund-
um á stjórnfræðilegan hátt,
hvort miða skuli fræðslu og
kennsluaðferðir yfirleitt við
magn eða gæði — kvantitet eða
kvalitet — eins og það er nefnt á
stofnanamáli nútímans. Að baki
þessum rökræðum er sú skoðun,
að sérhvert samfélag verði að
velja á milli þeirra valkosta, að
veita tiltölulega fáum fullkomna
menntun eða þá mörgum sæmi-
leg skilyrði til náms. Þetta er af
flestum talið ósamrýmanlegt af
ýmsum ástæðum ekki sízt fjár-
hagslega.
En nútímasamfélag, sem telj-
ast vill fyrsta flokks, kemst ekki
hjá því að sinna hvoru tveggja.
Einstaklingurinn verður að fá að
þroskast og njóta sinna gáfna og
hæfileika að öllu án tillits til
hvers miklar eða litlar þær eru.
ÖUum skal komið til nokkurs
þroska, eins og sagt var um
verksnilli afbragðs kennara í
gamla daga.
Heimspekingar 18. aldarinnar
gjörðu Jöfnuð" að hugsjón og
lykilorði í pólitískum ræðum
fram á þennan dag. En aldrei
hafa stjórnmálamenn né yfir-
leitt nokkrir viljað algjöran
jöfnuð á öllum sviðum.
Við mannanna börn erum ólík
að gerð og gáfum frá fyrsta and-
artaki. Getum þar af leiðandi
aldrei náð jafnhátt eða langt.
f framkvæmd þessarar kenni-
setningar um jöfnuð er því lögð
aðaláherzla á að öllum sé veitt
sama aðstaða, sömu tækifæri til
lífs og gæfu, hverjum við sitt
hæfi.
Sá skilningur byggi á þeirri al-
mennu viðurkenningu, að öll er-
um við ólík og misjöfn frá nátt-
úrunnar hendi og því ákveðinn
munur á því, hve langt hver ein-
staklingur nær að komast í lífs-
baráttunni.
En einmitt með því að gefa
þessum mismun og þessari
miklu fjölbreytni frjálst svig-
rúm og frelsi til að velja og
hafna á sínu sviði og eftir sínum
gáfum og kröfum hefur mann-
kyni jarðar heppnast að komast
lengst á þroskabraut huga og
handar. Þar verða alltaf nokkrir
vitar á vegi til hærra lífs og
heillaríks samfélags.
Á þessari þroskabraut og í
þessari viðleitni til almennrar
þróunar gáfna og krafta eru
mörg atriði, sem aldrei mega
gleymast til heilla á markvissri
leið til fullkomnunar.
í fyrsta lagi verður að viður-
kenna afrek og góða frammi-
stöðu í námi og störfum, listum,
leikjum og tækni — allt skal
meta á sínu sviði, innan sinna
takmarka — hvort heldur það er
heimspeki, tónlist, listgáfur,
skipulagshæfni,. handíðir eða
véltækni.
í öðru lagi má aldrei gleyma
að taka fullt tillit til þess, að
afrek í námi eða störfum eru
ekki einungis árangur af með-
fæddum gáfum einstaklingsins,
nemandans eða verkamannsins,
heldur einnig ekki síður því,
hvernig þær gáfur eru nýttar og
efldar eftir skapgerð og persónu-
leika hvers um sig.
Þeim mun betur sem fræðari
og kennari athugar og metur úr-
lausnir og afrek snillinganna,
hvort heldur við nám eða hand-
verk, því meira er hægt að undr-
ast þá miklu þýðingu, sem skap-
festa og drenglund einstaklings-
ins hefur til þess að gáfur geti
notið sín.
Og síðast en ekki sízt skyldi
vel athugað með nýjum kröfum
til náms og námsgreina, að
gleyma ekki þeim jarðvegi
menningar til þroska, sem saga
og þjóðtunga veita og verða að
veita til þróunar sönnu mann-
gildi, þar er gáfnamunur og
manngöfgi sitthvað. En tak-
markið er fyrir alla:
„Þitt er menntað afl og önd
eigir þú fram að bjóða:
Hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.“
Rvík, 28. febr. 1984,
Árelíus Níelsson