Morgunblaðið - 09.09.1984, Blaðsíða 66

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1984
70
In Memoriam:
ÞorsteinnÞ. Víglunds■
son Vestmannaeyjum
Fæddur 19. október 1899
Dáinn 3. september 1984
Hann var eldhugi, skjótur til
ákvarðana og snöggur upp á lagið,
athafnamaður og skólamaður.
Seiglan var einstök, áræðið og
harðfylgið. Hann var í lífi sínu
eins og veðrið á Stórhöfða, sjaldan
logn, oftast lífleg hreyfing og
stundum stóðviðri. Þorsteinn Þ.
Víglundsson, fyrrverandi skóla-
stjóri Gagnfræðaskólans í Vest-
mannaeyjum og sparisjóðsstjóri
Sparisjóðs Vestmannaeyja, var
einn helzti forystumaður Vest-
mannaeyja í menningarmálum á
þessari öld, sérstaklega skólamál-
um. Hans yndi var vinna og aftur
vinna. Hann var röggsamur
stjórnandi og mikill tilfinninga-
maður. Stundum buldi i þegar
minn ágæti skólastjóri var að
freista þess að aga okkur til, en
þannig lagði Þorsteinn ávallt mál
fram að kallaði á hugsun og
vangaveltur. Það var einnig skóli.
Hans hjartans mál var íslensk
tunga og við nutum þess hve frá-
bær íslenzkukennari hann var. „Ef
þetta gengur ekki með góðu í ykk-
ur, þá lem ég þessu inn í hausinn á
ykkur,“ sagði Þorsteinn oft þegar
honum fannst hægt ganga í námi
okkar.
Skólamál í Eyjum, Byggða-
safnið, ársritið Blik og Sparisjóð-
ur Vestmannaeyja, þetta eru þeir
fjórir þættir sem sterkastir eru í
viðamiklu starfi hans í lífi Eyj-
anna á þessari öld. Þorsteinn var
harðskeyttur pólitíkus um árabil,
f ramsóknarmaður af einlægri
hugsjón, en aldrei varð ég var við
að það hefði nokkur áhrif á af-
stöðu hans til nemenda sinna og
hefði það þó varla verið annað en
mannlegt í áratuga skólastarfi.
Þorsteinn Þ. Víglundsson lagði
fyrst og fremst kapp á að gera rétt
og framkvæma, skila betri garði
en hann tók við og hann uppskar
svo sannarlega árangur af erfiði
sínu, árangri, sem er í þágu al-
mennings og þjóðarinnar í heild.
Auðvitað yfirsást stundum
skjóthuga manni, en hann laut
ávallt rökum og þótt hann yrði
aldrei ríkur af veraldlegum auði
þá var hann ríkur af drengskap og
honum var reyndar mest í mun að
það væri drengskapur sem ávaxt-
aði sig bezt hjá nemendum hans,
en ekki hégómi og froðusnakk.
Til moldar er genginn mikill at-
hafnamaður og menningarfröm-
uður, en þó fyrst og fremst góður
vinur í hugum þeirra sem nutu
vináttu hans, atorku og kennslu.
Skarð er fyrir skildi, en stefnan
var gefin í lífsstarfi hans og talar
sínu máli, fast og ákveðið. Guð
blessi minningu Þorsteins Þ. Víg-
lundssonar og gefi framtíð íslands
fleiri slíka, Guð varðveiti eftirlif-
andi ástvini og styrki.
Árni Johnsen.
„Hreinn varstu og hvass
í hverju máli,
en hjartað gull,
hlýtt og trúfast.“
(Matth. Joch.)
Það fer vart á milli mála, að
með Þorsteini Þ. Víglundssyni
fyrrv. skólastjóra og sparisjóðs-
stjóra í Vestmannaeyjum er fall-
inn í valinn einhver aðsópsmesti
hugsjóna- og athafnamaður okkar
Íslendinga.
Eftir framhaldsskólanám bæði
hér heima og í Noregi tekur hann
strax til höndum svo um munar.
Honum svellur móður og það eru
engin skammvinn máttleysis-
handtök, sem þessi einstæði eld-
hugi og hamhleypa gerir. Og hann
lætur sér ekki nægja að ganga í
fyrirliggjandi verk, heldur gerist
brautryðjandi á mörgum sviðum.
í 34 ár er Þorsteinn skólafröm-
uður þeirra Vestmanneyinga — í
32 ár er hann „fjármálaráðherra"
þeirra sem sparisjóðsstjóri og
stofnandi — í 45 ár gefur hann út
og skrifar að langmestu leyti
sjálfur tímaritið „Blik“, sem brátt
óx úr því að vera harla óvenjuleg
og fjölþætt „skólaskýrsla" Gagn-
fræðaskólans í Vestmannaeyium
til þess að verða efnismikið „Ars-
rif Vestmannaeyja", sem ræðir
allt milli himins og jarðar varð-
andi menn og málefni í Eyjum og
Eyjarnar sjálfar í nútíð og fortíð.
Sum heftin eru stórar bækur allt
að 400 bls. og enn kemur til
safngripasöfnun Þorsteins í full 46
ár, og stofnun og starfsemi
Byggðasafns Vestmannaeyja, þar
sem hann alla tíð var potturinn og
pannan, eða unz safnið flyzt í eig-
in ný og glæsileg húsakynni, og af
því tilefni Þorsteinn einróma kjör-
inn heiðursborgari Vestmanna-
eyjakaupstaðar hinn 15. apríl
1978. Náttúrugripasafnið á einnig
hann að upphafsmanni.
Þannig hafði Þorsteinn Þ. Víg-
lundsson komið flestum mönnum
fremur við sögu Eyjanna um ára-
tuga skeið, eða nálega alla sína
dáðríku starfsævi, og er þó ótalin
hatrömm og óvægin félags- og
stjórnmálabarátta hans í Vest-
mannaeyjum lengi ævinnar, í
ræðu og riti, þar sem hann var
allra manna herskáastur. Á þeim
vettvangi vöktu frumkvæði hans,
framsýni og frjó hugsun „storma
og stríð", sem stundum vakti at-
hygli um land allt. En þau átök
hljóðnuðu og milduðust með árun-
um, þótt hjá Þorsteini „andinn
lifði æ hinn sami.“ Að lokum virt-
ust allir sammála um yfirburði
hans á sviði menningar- og at-
hafnamála Vestmannaeyja, þeim
og íbúum þeirra til heilla.
Þótt hér hafi aðeins verið stikl-
að á því stærsta á gagnmerkum og
sérstæðum æviferli Þorsteins Þ.
Víglundssonar, segir það að sjálf-
sögðu engan veginn alla sögu um
manninn; þá persónulegu eigin-
leika, sem voru aflgjafinn að baki
umsvifanna. Hann var foringi og
baráttumaður að öllu eðli, og frið-
arhöfðingi enginn meðan mest
gekk á fyrir honum og hugsjóna-
og athafnaeldurinn logaði hvað
skærast. Víst var hann harður í
horn að taka og andstæðingum
sínum erfiður, en þó skjótur til
sátta við mótstöðumenn sína, þeg-
ar úr málum greiddist. Sumir köll-
uðu hann ofstækismann, en spyrja
má, hvar markalínan milli brenn-
andi áhuga og ofstækis liggi hjá
slíkum eldhugum og hamhleypum
sem Þorsteinn var, þegar þeir geta
ómögulega annað en „látið gamm-
inn geisa" og sjást þá stundum lítt
fyrir. Eitt er víst: óspar var Þor-
steinn á sjálfan sig og hugði litt að
eigin hag, þegar baráttumál hans
voru annars vegar. Tal hans var
aldrei neitt „tæpitungumál" —
hann var sem „Einbúi" Stephans
G. „hreinskilnin klöppuð úr bergi".
Slíka menn veit maður alltaf hvar
maður hefur — það er nokkurs
virði, og þeim má treysta og lengi
fyrirgefa.
Auk allrar sinnar útistöðu og
margháttuðu anna, lét Þorsteinn
sig ekki muna um, mitt í dagsins
önn, að semja að langmestu leyti
einn 50.000 orða íslenzk-norska
orðabók, sem útgefin var í Bergen
1967. Fyrir það mikla verk o.fl. í
afstöðu Þorsteins til Norðmanna
sæmdi Ólafur konungur þeirra
hann St. Ólafs-orðunni árið 1981.
Af öllu þessu má ljóst vera, að
ekki er ofmælt að telja Þorstein Þ.
Víglundsson margra manna maka
að afköstum. „Engum manni er
Kári líkur ...“ segir í Njálu, og
átti það við um Þorstein. Detta
mér í hug í því sambandi ljóðlínur
Matthíasar um annan mann, að
nokkru „kollega" Þorsteins:
„Marga mannsaldra mundu þurfa
óvaldir ítar við afrek hans.“ Þess
hafa notið og munu njóta margir
um ókomin ár. Nafn Þorsteins Þ.
Víglundssonar mun seint afmást
úr sögu Vestmannaeyja og íbúa
þeirra. Þeir hafa mikið að þakka
þessum knáa Austfirðingi, sem
góðu heilli rak á þeirra fjörur.
Sitt mesta gæfuspor kvað Þor-
steinn sjálfur sig hafa stigið, er
hann í ársbyrjun 1926 gekk að eiga
eftirlifandi eiginkonu sína, Ingi-
gerði Jóhannsdóttur, sveitunga
sinn úr Mjóafirði eystra. Þeim
varð fjögurra myndarbarna auðið,
en auk þess ólu þau upp bróður-
dóttur Ingigerðar. Eftir aldursröð
eru börnin þessi:
Stefán, kennari, kvæntur Erlu
Guðmundsdóttur; Kristín Sigríð-
ur, gift Sigfúsi Johnsen kennara;
Víglundur Þór, læknir, kvæntur
Fríðu Daníelsdóttur; Inga Dóra,
sjúkraliði, gift Guðmundi Helga
Guðjónssyni deildarstjóra í Bíl-
vangi. Fósturdóttirin er Anna Pál-
ína Sigurðardóttir, gift Guðlaugi
Guðjónssyni verzlunarstjóra.
Þegar ég minnist Ingigerðar,
verður mér hugsað til óvenju
ánægjulegra stunda á heimili
þeirra Þorsteins í Vestmannaeyj-
um. Þar var hreint og hlýtt and-
rúmsloft. Ástin, vináttan og virð-
ingin lágu í Ioftinu milli þeirra
hjóna, svo af stafaði friði og ör-
yggi. 1 önn og annríki dagsins,
lifðu þau hvort öðru fagurlega.
Fáir menn munu hafa notið slíks;
haft þörf fyrir slíkt eins og Þor-
steinn, þegar hann móður úr orra-
hríðinni steig innfyrir þröskuld
heimilis síns. Þreyttur virtist
hann aldrei.
Að lokum langar mig til að
þakka Þorsteini Þ. Víglundssyni,
þessum sókndjarfa samvinnu- og
bindindisfrömuði, persónulega
vináttu og órofa tryggð af þó litlu
tilefni, nema hvað okkur blátt
áfram féll vel. Ljúfur og góður gat
þessi harðskeytti baráttumaður
verið, og mikill vinur vina sinna
var hann; heilsteyptur og rismikill
— stór í sniðum á hverju sem
gekk.
Þegar friðsæld ellinnar færðist
yfir þennan mikla baráttumann
og sjóndeildarhringurinn víkkaði
til allra átta, mun hann sem fleiri
hafa séð margt í öðru ljósi en á
ólgandi stund fyrri ára. En afrek
sín hafði hann ekki ástæðu til að
trega, heldur fagna og vera glaður;
sáttur við Guð sinn og menn. Og
síðustu orð mín til þessa vinar
skulu verða títt ívitnað, klassískt
ávarp Jónasar til Tómasar
Sæmundssonar:
„Flýt þér, vinur, í fegri heim.
Krjúptu að fótum friðarboðans
og fljúgðu á vængjum morgunroðans
meira að starfa Guðs um geim.“
Ekkert mun báðum kærara!
Baldvin Þ. Kristjánsson
Það mun hafa verið í júlímánuði
á því herrans ári 1972, að mér bár-
ust skilaboð frá því sem við dauð-
legir menn köllum æðri máttar-
völd. Mér væri ætlað að fara í
ferðalag, sem þó væri ekki beint
ferðalag. Atvik voru þau að mér
gafst fyrir tilstilli ömmu minnar
tækifæri að sækja miðilsfund hjá
Hafsteini Björnssyni. Þar flutti
Runki, sem mörgum er kunnur,
mér þessi tíðindi. Jafnframt tók
hann af mér strangt loforð, að
læra ekki til prests, af ástæðum
sem hér verða ekki tíundaðar, því
þá ætti ég á hættu að fá biskupinn
okkar sæla og prestana á hæla
mér. Ég var nú ekki trúaður á, að
af neinu ferðalagi yrði, en Runki
sagði; Sannaðu til, eftir 20. ágúst.
Finna (önnur þekkt persóna á
miðilsfundum Hafsteins) bað mig
fyrir alla muni að fara varlega á
þessum vélum (mjólkurbílum, sem
ég þá ók.). Allt kom fyrir ekki.
Þann 18. ágúst var ég farþegi í bíl
og lenti í bílslysi, sem orsakaði
það að ég gat ekki haldið áfram
vinnu minni hjá Mjólkursamsöl-
unni í Reykjavík. Þann 25. ágúst
hringdi síðan ókunnugur maður
til mín og sagðist vilja ráða mig í
vinnu, sem gjaldkera hjá Spari-
sjóði Vestmannaeyja. Allt var
þetta mér framandi. Sá sem
hringdi í mig var enginn annar en
Þorsteinn Þ. Víglundsson, sem ég
vissi þá engin deili á. Þ.Þ.V., en
svo var hann gjarnan nefndur,
hafði þá haft samband við læri-
meistara minn, Guðmund Sveins-
son, skólastjóra Samvinnuskólans
á Bifröst. Þorsteinn sagðist koma í
bæinn um næstu helgi, til að
ganga frá ráðningu minni. Ekkert
hik, þó að við hefðum aldrei sést.
Þetta var ekta Þ.Þ.V. Þegar ég
spurði hann um kaupið svaraði
hann: „Ekkert mál, góði minn, þú
færð bara sama kaup og ég hef og
svo útvega ég þér ódýrt fæði og
húsnæði." I septemberbyrjun 1972
var ég floginn til Eyja í áður
óþekkt umhverfi og byrjaður að
starfa innanum framandi fólk,
bæði starfsmenn og viðskiptavini,
sem ég átti þó fljótt eftir að kom-
ast að, að var hið mesta gæðafólk.
Margra skemmtilegra „karaktera"
minnist ég frá þessum árum, t.d.
Freymóðs bæjarfógeta og Jóns
Hjaltasonar, ' lögfræðings, en
merkastur allra var þó sparisjóðs-
stjórinn Þorsteinn Þórður Víg-
lundsson. Þ.Þ.V. var þá löngu orð-
inn löglegt gamalmenni, en skilaði
þó margföldum vinnudegi. Sem
sparisjóðsstjóri, byggðasafns-
driffjöður, útgefandi og ritstjóri
Bliks, ársrits Vestmannaeyja, með
meiru.
Það er engin leið að lýsa Þ.Þ.V.,
til þess var hann of stórbrotinn.
Besta heimildin er þó Blik, sem
hann ritstýrði og gaf út í hartnær
hálfa öld. Ennfremur hefur verið
ógjörningur að gefa út bók um
Eyjar án þess að minnast á Þ.Þ.V.
Þorstein var og er hluti Vest-
mannaeyja. Án hans hefði mann-
líf og menning í Eyjum aldrei ver-
ið sú sama. Sú ráðstöfun Ásgeirs
Ásgeirssonar, síðar forseta ís-
lands, að fá Þ.Þ.V. árið 1927 til að
fara til Eyja og koma skipulagi á
skólamálin varð árangursrík. Ás-
geir heitinn hefur trúlega séð í
Þorsteini mikið mannsefni og
„massívan" höfðingja. Enda bera
verkin merkin. Hús Sparisjóðsins,
reist af slíkum stórhug, að þar var
hægt að hýsa auk hans bæjarfó-
getann og Byggðasafnið Iengi vel.
Gagnfræðaskólinn, Mjólkursam-
söluhúsið, Leikhúsið og Byggða-
safnið og svo mætti lengi telja.
Frumkvöðull að öllum þessum
byggingum var Þ.Þ.V. Auk skóla-
stjórastarfa var Þorsteinn í Goða-
steini frumkvöðull að stofnun
Sparisjóðs Vestmannaeyja, a.m.k.
tveggja kaupfélaga, Byggða-
safnsins og þannig mætti halda
áfram. Hann gaf ennfremur út
blöð og bækur. Afköstin voru með
ólíkindum og allt var gert af mikl-
um stórhug. Ekki var nein logn-
molla í kringum Þorstein. And-
stæðingar hans, pólitískir og aðrir
og keppinautar, gerðu allt til að
losna við manninn úr Eyjum. M.a.
var gripið til þess örþrifaráðs að
lækka við hann skólastjóralaunin,
en Þorsteinn kunni ráð við því.
Hann fór í rófurækt með Einari
ríka! Síðar naut hann aðstoðar
pólitísks andstæðings síns, Bjarna
Benediktssonar, þáverandi
menntamálaráðherra, sem Þor-
steinn taldi hafa verið sinn besta
yfirmann, til að fullgera gagn-
fræðaskólann.
Ég var svo lánsamur að vinna
oft frameftir í Sparisjóðnum á
svokölluðum „hundavöktum" með
Þorsteini. Þá sagði hann mér svo
lygilegar sögur frá gamalli tíð,
málaferlum og árásum, að ég hefði
ekki trúað því að slíkir hlutir
væru til, ef ekki hefði verið til
frásagnar jafn vandaður maður og
Þ.Þ.V. Einar ríki sagði mér eitt
sinn, þegar ég fór með nýútkomið
Blik til hans, að það hefði verið
gaman að fá Þorstein út í útgerð
og einkaverslun, en til þess hefði
hann verið ófáanlegur. Þorsteinn
mat hag heildarinnar langt fram
yfir sína einkahagsmuni. Ekki
fóru skoðanir okkar Þorsteins
alltaf saman, þó við virtum sjón-
armið hvors annars. Hann sagði
oft við mig þegar honum blöskr-
aði: „Þú ert gott efni í Reykjavík-
urkaupmann."
Við Þorsteinn lifðum saman eitt
eldgos. Að kvöldi hins 23. janúar
1973 sigldum við frá Reykjavík,
ásamt Benedikt, núverandi spari-
sjóðsstjóra, með strandferðaskipi,
til að sækja Sparisjóðinn. Ekki
gekk of vel að fá leyfi til að fara til
Eyja, en Ólafur heitinn Jóhann-
esson gaf þó á endanum leyfi til
þess, gegn því að Magnús Magn-
ússon bæjarstjóri myndi einnig
samþykkja. Engin leið var að ná
tali af Magnúsi, en strax og við
komum til Eyja lét Þorsteinn
hann vita, að við værum þar með
hans leyfi. Lét Magnús það gott
heita, enda kátur mjög að sjá
Þorstein vin sinn. Eftir að búið
var að flytja Sparisjóðinn, Þor-
steinn með víxlana í sinni koju og
ég með peningana undir koddan-
um, fór Þorsteinn aftur til Eyja til
að bjarga Byggðasafninu. Um sína
eigin búslóð í Goðasteini hirti
hann ekki að sinni.
Sparisjóðurinn fékk inni í
Seðlabankanum fyrir velvild góð-
ra manna þar og Byggðasafnið
hýsti Þór Magnússon þjóðminja-
vörður af mikilli lipurð. Gagn-
fræðaskólinn í Eyjum, sem sumir
menn sögðu að Þorsteinn hefði
byggt af mikilli sérvisku uppi á
hæð, var vel varinn fyrir náttúru-
öflunum. Þar reis fljótt miðstöð
björgunar- og fjarskiptastarfs í
Eyjum. Þorsteinn byggði skólann
á sínum tíma, að því er þröngsýn-
um mönnum sýndist út úr bænum,
en hann hafði þá í huga byggða-
þróun. Skólinn er því miðsvæðis í
dag.
Mikið reyndi á Þorstein í starfi
sparisjóðsstjóra á meðan gosið
stóð yfir. Éngir peningar komu
inn. Með lögum voru allir víxlar
framlengdir um tvo mánuði, en
peningar streymdu út. Kom sér nú
vel, að vanur skipstjóri var á skút-
unni, þannig að siglt var milli
skers og báru og aldrei kenndum
við grunns. Einnig dreifðust Vest-
mannaeyingar út um land, svo oft
var erfitt að ná í skuldunautana.
Á einhvern furðulegan hátt var
Þorsteinn þó alltaf með það á
hreinu hvert hver hefði flutt og
gat miðlað upplýsingum um það.
Gengi illa að ná í víxilskuldara,
var viðkvæðið oftast: „Hafðu eng-
ar áhyggjur, hann borgar, þetta er
gamall nemandi minn.“
Að baki hverjum góðum manni,
er góð kona. Þorsteinn kvæntist
árið 1926, Ingigerði Jóhannsdótt-
ur. Það er eins og það hafi gerst í
gær, svo vel man ég hve Ingigerð-
ur tók vel á móti mér haustið 1973.
Þá kom ég fljúgandi til Eyja, til að
hafa umsjón með og starfrækja
nokkurs konar útibú Sparisjóðsins
í Eyjum, en aðalstöðvarnar voru
þá enn í Seðlabankanum. „Ég
treysti þér, alveg eins og sjálfum
mér,“ var það síðasta sem Þor-
steinn sagði, áður en hann fór aft-
ur til starfa uppi á „fastalandinu“.
Eftir stormasama og viðburða-
ríka ævi, myndaðist þó að lokum
kyrrð í kringum Þorstein. Vest-
mannaeyingar og aðrir sýndu hon-
um margháttaða virðingu og þökk
fyrir vel unnin störf. Er ekki
ofmælt, að enginn aðkomumaður
hafi skilið eftir sig heilladrýgri
spor í Vestmannaeyjum en hinn
vel menntaði og gegnheili Aust-
firðingur Þorsteinn Þórður Víg-
lundsson.
Það sagði mér á dögunum náið
skyldmenni mitt, að hann hefði
hitt fyrrum bankastjóra Lands-
bankans skömmu eftir að ég fór til
Eyja. Bankastjórinn fyrrverandi
spurði þá að því: „Hvað gerir Óli?“
Er hann frétti að ég væri í vinnu
með og fyrir Þ.Þ.V. sagði hann:
„Það verður lærdómsríkt fyrir
óla. Við veðjuðum á rangan hest,
að bakka ekki Þ.Þ.V. upp, þegar á
reyndi."
Þorsteinn vann alla tíð ötullega
að æskulýðs- og bindindismálum,