Morgunblaðið - 16.04.1985, Blaðsíða 53

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. APRÍL 1985
53
George Steiner
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
George Steiner: A Reader. Penguin
Books 1984.
George Steiner er meðal kunn-
ustu tákn- og málvísindamanna og
bækur hans fjalla að miklu leyti
um mál og menningu, bókmenntir
og heimspeki. Fyrsta bók hans var
„Tolstoj and Dostojevski", kom út
1959. „The Death of Tragedy" frá
1961, vakti mikla athygli og var
þýdd og notuð við kennslu í æðri
skólum og háskólum. Höfundur-
inn fjallar þar um hinar full-
komnu tragedíur, þar sem maður-
inn er ofurseldur öflum, sem eru
honum ofviða, hversu hetjulega
sem hann berst. Ödipus Tyrannus
og Antigona, Phédre Racines og
Wozzeck eftir Búchner falla að
skilgreiningunni, „hin fullkomna
tragedía" samkvæmt skilningi
höfundar og hann telur þær fáar í
heimsbókmenntunum.
Steiner ræðir um það í formála
þessarar bókar að skilgreining
hans á harmleiknum sé full þröng
í „The Death of Tragedy", að
margra áliti. Afstaða Steiners er
reist á grísku harmleikunum og
frönskum harmleikum á 17. öld og
hún tekur ekki til harmleika
Shakespears, sem Steiner telur
bera í sér vissa fjölhyggju.
Steiner er „einn þeirra sem
komust af“, hann er af gyðinga-
ættum, menntaðist í Frakklandi,
fæddur í París 1929 og alinn upp í
andrúmslofti miðevrópskrar
menningar, marxískur messían-
ismi, freudismi, heimspeki Witt-
gensteins, músik Mahlers og verk
Kafkas mótuðu hann ásamt arf-
leifð Ernst Blochs, Adornos, Walt-
ers Benjamins og málrannsókna
Roman Jakobson og kenninga
Karls Kraus. Hann hrærðist í
miðevrópskum menningarheimi
og sá þennan sama heim hrynja
niður í barbarí einmitt í föður-
landi Goethes, Schillers og Kants.
Þessvegna fjalla bækur hans
„Language and Silence" 1979,
„Bluebeards Castle" og „Extra-
territorial" 1975 um samband og
tengsl menningar og stjórnmála,
húmanisma og mennsks lífs eða
hversdagslífs. Hvaða gildi hefur
það besta úr menningu fortíðar-
innar, ef það markar ekki samfé-
lög manna?
Steiner talar um Lukács í þessu
sambandi, hann kynntist honum
og verkum hans um heimspeki og
þó einkum bókmenntir, en hann
Blómastofa
Fridfinm
Suðurlandsbraut 10
108 Reykjavfk. Sími 31099
Opið öli kvöid
tll kl. 22,- einnig um helgar.
Skreytingar við öil tilefni.
Gjafavörur.

t Q
h
w#
var meðal kunnustu bókmennta-
skýrenda. Steiner spyr hvernig
hann hafi getað útlistað verk
Goethes og Balzacs að morgni og
stuðlað að stalínskum terrorisma
eftir nón? Það er þessi tvískinn-
ungur sem er stöðug kveikja
Steiners til íhugana og spurninga.
f þessari bók eru m.a. ritgerðir um
Heidegger, sem Steiner telur
næmasta og djúpvitrasta skýr- .
anda skáldskapar á þessari öld og
önnur um Anthony Blunt, sem er
talinn meðal fremsti listfræðinga,
en sá fyrri þagði (Heideggers Si-
lence) þegar naistaterrorinn hófst
i þýskum háskólum og sá síðari
var sovéskur njósnari, eins og
frægt er orðið. Ritgerðirnar um
afstöðu þessara einstaklinga eru
skýr dæmi um tvískinnunginn
sem virtist og virðist vera ein-
keÞni tuttugustu aldar um að-
skilnað menningar og samfélags.
Steiner kemur oft að grófustu
sviðsetningu, menningar og
mennsks djöfulskapar í morðbúð-
um nasista, þegar fórnardýrunum
var smalað í gasklefana og sónöt-
ur Beethovens kaffærðu neyðaróp-
in. Steiner talar um að húsin í
Kraków og Prag standi en séu nú
aðeins skel og tómið ríki. hann
fjallar um þýskuna, sem hann
óttaðist lengi vel að hefði saurgast
svo af einni saman notkun morð-
óðra brjálæðinga að hún ætti sér
ekki viðreisnar von, hann segir f
inngangi að þessu riti, að sá ótti
hafi hjaðnað með málsnilld Gúnt-
er Grass og Paul Celans, en hann
telur þann siðarnefnda bera hæst
í vestrænum skáldskap eftir Höld-
erlin og Rilke. E.t.v. afsannar lyr-
ik Celans staðhæfingu Adornos:
„Engin lyrik eftir Auschwitz?"
Kenningar hans um saurgun og
niðurkoðnun þýskunnar, vöktu
eðlilega andsvör eftir að greinin
„the Hollow Miracle" birtist 1959.
En þótt ýmsum svíði ásakanir og
útlistanir höfundar, þá hlýtur
andlegur sóðaskapur samfara
drápsfýsn og hrárri og frumstæðri
græðgi að saurga móðurmálið. Ef
hugsanlegur er „algjör sorplýður“
þá hlýtur málfar þess fyrirbrigðis
að tjá innri hrylling og viðbjóð.
Lygar, fals, kvalalosti og morð
myrða málið vegna þess að
myrkaverk afmenna þann, sem
þau fremur og allt tal hans verður
holt og innantómt, dautt.
Það eru til fleiri aðferðir til þess
að myrða móðurmálið, óná-
kvæmni, óskýrleiki, merkinga-
brengl, orðfæð og algjör slit við
mál-fortíð og menningararf
bókmennta. Steiner talar um að
svo geti farið að, málið og öll sú
menning sem því er tengd í bók-
menntum og heimspeki hverfi og í
staðinn bjarmi yfir degi vélrænna
tákna og hljóða, sem vottar nú
þegar fyrir í dóp-, popp- og tölvu-
heiminum.
Þar með yrði menning orðsins,
sem hófst suður við Miðjarðarhaf
og ríkti sem vestræn menning
fram á þessa öld, öll. Samfélögin
voru aðhæfð þessari menningu og
hver öld aðlagaði hana og endur-
lífgaði, þar til útópían um „frelsi,
jafnrétti og bræðralag" varð
kveikja nýs massíanisma, sem
magnaði upp ófreskjur djúpanna á
20. öld. Þegar svo er komið að „ís-
lenska menningu er að finna I
skemmtiþáttum sjónvarpsins ekki
síður en sýningarsölum Listasafns
ríkisins, á forsíðum síðdegisblað-
anna ekki síður en gulialdarbók-
menntunum, á sveitaböllum ekki
síður en sinfóníutónleikum" (ólaf-
ur Ragnar Grímsson — Þorbjörn
Broddason) íslenska þjóðfélagið
+
Þökkum innilega auösýnda samúö og hlýhug vlö andlát og útför
JÓNÍNU SIGURLAUGAR PÁLMADÓTTUR,
sérstakar þakkir til starfsfólks á deild 11-G, Landspitalanum.
Stefán Óskarason,
Pálmi Stefánsson, Dagbjört Jakobsdóttir,
Pór Stefánsson,
Arnar Stefánsson.
... Fyrri hluti. Félagsvísindadeild
Háskóla íslands — Orn og Örlyg-
ur 1982), þá hefur tekist að skapa
þann bastarð sem' hæfir „massa-
markaðinum, verk vestrænnar
menningar verða útþynnt og kám-
uð eða bjargað inn á söfn“.
íslensk menning túlkuð á þenn-
an hátt samsamast þeirri skoðun,
að vel skrifaður texti eða vel flutt
ræða sé jafngild því laklegra af
því tagi, að gera mun á þessu er
stéttlægt mat og er ekki gilt.
Steiner talar oft um skýrleik-
ann og lygina, merkingarlaust
fjas, merkingarlaus orð og inni-
haldslausar orðtuggur. Hann telur
að þegar orð hafi ekki lengur
ákveðna merkingu og þá sá sann-
leikinn lygi og lygi sannleiki.
Hann fjallar um þá arfleifð fortíð-
ar, sem ráðandi stéttir Evrópu á
19. og framan af 20. öld aðlöguðu
eigin samfélag og héldu í horfinu,
þessi arfleifð var klassísk hefð í
menntamálum sem varð stöðug
uppspretta menningar og aukins
húmanisma. Völdin voru í höndum
einstaklinga, sem voru meira og
minna mótaðir af þessari arfleifð
beint og óbeint. Hið sólríka sumar
1914, varð síðasta sumar þessa
menningarheims, heims orðsins,
heims grískrar, rómverskrar,
kristinnar menningar. Fyrri
heimsstyrjöld, byltingar og valda-
taka massa-mannsins varð upphaf
varanlegs barbarisma og niður-
koðnunar máls og menningar, út-
þynningar og tilfinningalegs doða.
Það er gripið til skammbyssunnar
þegar menning er nefnd.
Steiner segir í formála að
tengslaleysi Englendinga við evr-
ópska menningu samtímans hafi
lengstum verið áberandi og af-
staða ensks menningarheims ein-
kennst mjög af raunhyggju og
fylgifiskum hennar, einkum frá og
með aldamótunum síðustu, en þá
mátti segja að þýsk og frönsk
heimspeki hafi verið afskrifuð
með kenningum Russells og Moor-
es.
Kenningar Hegels voru sér-
staklega illa séðar og ekki síður
Heidegger. Steiner hefur leitast
við að kynna þýsku heimspeki á
Englandi og ásamt Isaiah Berlin
og fleirum hefur afstaðan breyst
fyrir þeirra tilverknað.
Steiner lýkur innganginum að
bók sinni með því að vitna í Witt-
genstein og umsögn hans um
Shakespeare á þá lund að „leikrit
Shakespeares væru snilldarverk
einhvers snjallasta „orða-smiðs“
heimsbókmenntanna, fremur en
snilldarverk „Dichter”, skálds,
innlásins skálds, sem skynjaði til-
veru og tjáði hæstu sannindi".
Wittgenstein áleit að hin æðsta
list væri bundin siðrænum og há-
spekilegum víddum. Steiner spyr:
„I hverju er heimssýn Shakespear-
es frábrugðin list- og heimssýn
Æskýlosar, Sófóklesar, Dante eða
Racine ... ? “
E.t.v. svarar Steiner þessu síðar.
Þetta val Steiners úr eigin verk-
um spannar flestöll þau svið sem
hafa verið honum hugleikin, þó
einkum tengsl máls og meðvitund-
ar, máls og samfélags og þær víxl-
verkanir sem orka á hvorttveggja.
Steiner hefur leitast við að rjúfa
það sem kalla mátti einangrun
Englendinga frá miðevrópskum
menningarheimi, sem hann hefur
opnað eyjarskeggjum nýjar víddir
með skrifum sínum og hann á ekki
síður erindi til annarar eyþjóðar
sem hafði síðast veruleg tengsl við
evrópskan menningarheim á 17.
öld og aftur á 19. öld.
ex
oiu ártftun
STIGAGANGAR
Við höfum teppi sem henta við allar
aðstœður. Stigagangar eru þar engin
undantekning.
*
er vörn gegn óhreinindum
og auðveldar þrif.

Teppið er sérhannað fyrir stigaganga.
Teppið þolir vatn og hentar því vel
þar sem hœtta er á bleytu.
Teppið rafmagnast ekki.
Teppið er ekki eldfimt.
stærsta teppaverslun landsinsv
^tepÞabuðin
SUÐURLANDSBRAUT 26 - REYKJAVÍK - SÍMI 84850

«r
jHttgtmfyhifetfe
Góóan daginn!