Morgunblaðið - 07.07.1985, Blaðsíða 37

'MOBGimBliAtMÐ,43UKNODAaiflfc7. JflLl 1986
Rannsóknir Jóhanns hafa eink-
um beinst að því að fá vitneskju
um stofnstærð og ferðir þeirra
hvalategunda sem hafa hagnýtt
gildi. Vegna þess að veiði á lang-
reyð hefur verið meiri og stöðugri
en hinna tegundanna er vitað
meira um hana en aðrar tegundir
hér við land.
Leitast hefur verið við að finna
hvenær hvalirnir ná kynþroska-
aldri. í því skyni hafa hvalirnir
verið aldursgreindir og eggja-
stokkar athugaðir. Á síðustu árum
hafa verið merktir á fjórða hundr-
að hvalir hér við land. Með
merkingum er unnt að öðlast upp-
lýsingar um ferðir þeirra, út-
breiðslu og göngur, svo og til
glöggvunar á stofnstærðum og
veiðiþoli tegundanna. Merkingar
hafa sýnt, að sömu hrafnreyðar,
lang- og sandreyðar koma árvisst
hingaö á miðin. Merkingar hafa
þegar sýnt, að samband sé á milli
langreyðastofna við fsland og
þegar minnisvarða um þennan
merkilega höfrung. Minnisvarðinn
stendur enn við strönd Welling-
ton, höfuðborgar Nýja Sjálands.
Stjórn landsins lét gera lög þess
efnis, að stranglega væri bannað
að gera höfrungnum nokkurn
miska. Br þetta í eina skipti í sög-
unni sem sett hafa verið lög til
verndar einstaklingi innan dýra-
rikisins.
Á þessari öld hafa mörg atvik
borið við sem staðfesta enn frekar
þá fullyrðingu að sumar tegundir
hvala búa yfir eiginleikum sem
sumir nefna greind og önnur dýr
hafa ekki. Talið er, að þær tegund-
ir hvala sem menn hafa reynslu
af, eins og háhyrningur, stökkull
o.fl., séu fljótari að skynja flókin
verkefni sem lögð eru fyrir þá en
önnur spendýr. Jafnframt hafa
tegundir þessar sýnt, að þær
standa flestum dýrum, öðrum en
manninum, framar í hæfni til
ályktunar. Þróunarferill hvala
seinni hluta síðustu aldar. Hnúfu-
bakar voru algengir skammt fyrir
utan minni Faxaflóa áður en þeim
tók að fækka vegna ofveiða. Hví
heitir Hvalfjörður þessu nafni?
Þannig mætti lengi telja.
Bandaríkjamenn og fleiri þjóðir
hafa komið upp friðuðum svæðum
þar sem vitað er um að hvalir
haldi sig um nokkurn tfma á árinu
nálægt landi. Þessi svæði eru orð-
in mjög eftirsótt af ferðamönnum
og skipta þeir orðið hundruðum
þúsunda sem sækjast eftir því að
horfa á þessi óviðjafnanlegu dýr í
náttúrulegum heimkynnum sínum
og það lifandi en ekki liggjandi
dauð á skurðarplani.
Mætti ekki hugsa sér, að hvalir
hér við land tækju upp sína fyrri
hætti ef gert yrði verulegt hlé á
hvalveiðum hér við land? Ef svo
færi, þá er ekki fráleitt að hugsa
sér, að þessi staðreynd yrði mikið
aðdráttarafl ferðamanna bæði
innlendra og erlendra. Er senni-
Sagt er að hvalir „sjái“ með heyrnarfærunum.
Grænland. Hvalir merktir með út-
varpssenditækjum gefa auk þess
mikilsverðar upplýsingar um at-
hafnir þeirra úti í sjó þar sem þeir
eru frjálsir. Slikar merkingar
hafa rutt sér til rúms nú hin síð-
ustu ár og eru miklar vonir
bundnar við þessar aðferðir til að
kanna enn frekar lifsferli hval-
anna út í náttúrunni.
Rannsóknir á taugakerfi hvala
og náin kynni við einstakar teg-
undir þeirra, einkum höfrunga,
hafa leitt í ljós, að miðtaugakerfi
þeirra er háþróað. Þeir eru mjög
fljótir að læra ýmsar flóknar
þrautir sem fyrir þá eru lagðar.
Höfrungar hafa ennfremur sýnt,
að eigin frumkvæði, ýmislegt það
er bendir til rökréttari ályktana
en finnast meðal annarra spen-
dýra, að undanskildum mannin-
um. Til eru forngrískar og róm-
verskar sagnir um að höfrungar
tækju ástfóstri við menn og hefðu
brugðið sér af sjálfsdáðun á leik
með þeim. Einnig eru sagnir um
að þeir hafi bjargað mönnum frá
drukknun. Löngum héldu menn að
þessar frásagnir væru bábiljur
einar, byggðar á hjátrú og hind-
urvitnum. Annað hefur komið á
dagin. Á seinni hluta 19. aldar og
fyrri hluta þessarar gerðist sá at-
burður sem lengi mun í minnum
hafður. Á árinu 1871 tók höfrung-
ur einn að fylgja skipum um
óhreint sund við Nýja Sjáland, þar
sem stríðir straumar voru. Fyrst
kom hann syndandi á móti skipun-
um eins og í glöðum leik, en þegar
kom að sundi þessu hætti höfr-
ungurinn öllum galsa og færði sig
fyrir framan stefni skipsins ein-
beittur mjög og lét ekkert koma
sér úr jafnvægi, fyrr en skipin
voru komin heilu og höldnu í gegn.
{ 40 ár kom þessi heillahvalur
fagnandi á móti skipum sem áttu
leið um sundið illræmda. í öll
þessi ár fórst aðeins eitt skip á
þessum stað. Drukkinn farþegi
skaut á höfrunginn. Hann fylgdi
þessu skipi aldrei upp frá því. Frá
því að hann hóf að fylgja skipum
fyrst, hefur höfrungur þessi sjálf-
sagt bjargað þúsundum manns-
lífa. Með þakklátum huga reistu
sjómenn, útgerðarmenn og far-
hefur átt sér stað í sjó og hefur því
miðtaugakerfi þeirra þróast á
þann veg að það hentaði hvölunum
sem best I votum heimkynnum
sínum. Þvi er líklegt, að sumt at-
ferli þeirra kunni að koma okkur
nokkuð spánskt fyrir sjónir og
renna stoðum undir þær fullyrð-
ingar, að hvalir hagi sér heimsku-
lega og beri ekki nein vitni um að
þeir séu greindir, og er þá átt við í
þeim skilningi sem maðurinn
leggur í hugtakið greind. Höfrung-
urinn frægi við strendur Nýja Sjá-
lands varð sagður stór, annars var
hann ekki greindur til tegundar.
Sérfræðingar hafa sumir hverjir
giskað á að þetta hefði getað verið
háhyrningur, þótt ekki sé unnt að
fullyrða neitt um það. Sumir
fræðimenn vilja halda því fram,
að háhyrningar og fleiri tegundir
höfrunga hafi greind sem jaðri við
greind mannsins. Byggja þeir full-
yrðingu sína m.a. á ýmsu því sem
þeir hafa komist að raun um við
tilraunir sínar og athuganir. Má
nefna yfirborð heilans, sem ræður
miklu þegar um greind er fjallað,
sem er ekki ólíkt því og gerist
meðal manna. Þess skal getið, að
uppbygging heilans er mjög mis-
jöfn meðal hinna rúmlega 90 teg-
unda sem til eru.
Hvalveiðar hafa verið mjög til
umræðu hér á landi undanfarin
ár. Afurðir hvala eru miklar nátt-
úruauðlindir, veita fólki atvinnu
og skapa verðmæti. Veiðar þessar
hafa allt frá því þær hófust fyrir
mörgum öldum verið mikil þol-
raun fyrir þá hvalstofna sem fyrir
barðinu urðu á veiðum manna.
Skal ekki fjölyrt meira um það,
heldur bent á aðra náttúruauðlind
af sama toga spunnin. Þar er átt
við hina lifandi hvali, frjálsa og
óraga við menn og skepnur. Heim-
ildir eru fyrir því að stórhveli hafi
komið á vissum tíma árs að
ströndum landsins og inn á djúpa
firði og dvalist þar nokkurn tíma.
Má m.a. nefna steypireyðarkýr
sem komu reglulega inn í Tálkna-
fjörð með kálfa sína á tilteknum
árstíma, en hættu því þegar veiðar
hófust. Þá eru sagnir um stórhveli
sem syntu árlega inn Mjóafjörð
áður en hvalveiðar hófust þar á
legt að gjaldeyristekjur yrðu um-
talsverðar. Það er áreiðanlega von
margra að svo megi verða. Eftir
því sem framfarir allar og tækni
veröa meiri og fullkomnari, þá
fjarlægist maðurinn meira hið
upprunalega umhverfi sitt og líf-
verur þær sem með okkur á þess-
ari plánetu búa. Fyrir 20 árum eða
svo var varla farið svo um utan-
verðan Breiðafjörð, að ekki sæjust
hrefnur. Sumar þeirra virtust for-
vitnar og syntu rólega að bátnum
af einskærri forvitni. Fáum líður
slík sjón úr minni. Væri ekki nær
að gera út báta þá sem notaðir eru
til að veiða hrefnuna til flutnings
á forvitnu og áhugasömu fólki til
að skoða og undrast yfir einu
stórbrotnasta sköpunarverki jarð-
ar?
Við strendur landsins hafa með
fullri vissu sést 10 tegundur
tannhvala, en miklar líkur eru á
því að 3—4 tegundir til viðbótar
séu við landið. Mjög forvitnilegt
væri að komast að raun um hvaða
tegundir um er að ræða. Nokkuð
öruggt er talið að ein þeirra sjáist
hér reglulega, þó að hún hafi ekki
sést með fullri vissu. Af tegundum
skíðishvala hafa 7 þeirra sést hér
við land. Tvær þeirra hafa ekki
sést hér í áratugi, enda eru þær á
mörkum aldauða.
Til fyllri upplýsinga skal bent á
grein Árna Einarssonar, líffræð-
ings, í 7. riti Landverndar um
hvali hér við land. Þá skal bent á
greinar Jóhanns Sigurjónssonar
um rannsóknir sínar sem birst
hafa í tímaritinu Ægi og ritum
Hafrannsóknastofnunar.
Loks skal þess enn fremur getið,
að hvala- og skeljasýning stendur
uppi í Náttúrufræðistofu Kópa-
vogs, Digranesvegi 12 frameftir
sumri. Líkön af öllum þeim teg-
undum hvala sem sést hafa hér við
land eru til sýnis í stærðarhlut-
föllunum 1:15. Þar er nokkurn
frekari fróðleik að finna um hvali,
eitthvert mesta undur veraldar.
Opnunartími er á miðvikudög-
um og laugardögum kl.
13.30-16.00.
Höfuodur er forstööumadur Sátt-
úrufræðistofu Kóparogs.
37
V*rð *<r"
890
•"1.250
••• 1.250
'' ’ 2.69°
380
Vefð kf"
750