Morgunblaðið - 25.07.1985, Qupperneq 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 25. JÚLÍ 1985
Afladreifing
— eftirHörð
Geirsson og Einar
Garðar Hjaltason
Erindi það sem hér fer á eftir
var flutt á námskeiði um
fiskiönað fyrir nokkru og er
hér endurprentað úr 4. tölu-
blaöi Ægis 1985, riti Fiskifé-
lags íslands.
Inngangur
Undanfarin ár hafa stjórnvöld í
æ ríkari mæli aukið afskipti sín af
sjávarútvegi, þannig að nú er svo
komið, að nær allar veiðar og
vinnsla eru háðar leyfisveitingum.
Enginn dregur í efa að slíkt er
nauðsynlegt við stjórnun fiskveiða
á því takmarkaða aflamagni sem
til skiptanna er. En við val á
stjórnunarleiðum, þ.e. aflamark,
sóknarmark eða tegundamark
(skrapdagaveiðikerfið), verðum
við að staldra við og íhuga að
fenginni reynslu, hvaða leið henti
best við að halda þeirri gæða-
ímynd sem við státum okkur af,
halda uppi jafnri vinnslu og há-
marksafrakstri.
Undirritaðir eru sannfærðir um
að kvótakerfið, í núverandi mynd,
hafi ekki aukið gæði aflans og ekki
stuðlað að því að samræma veiðar
og vinnslu við afrakstursgetu
fiskistofna. Skoðun okkar er sú að
stefna eigi að því að auka fram-
leiðsluverðmætið, fullvinna vör-
una hér heima. Þess vegna má
stjórnun fiskveiðanna ekki miðast
við hvað sé best fyrir fiskveiðiflot-
ann einan, heldur verður að reikna
dæmið til enda með tilliti til
vinnslunnar og ýmissa útgerðar-
þátta.
Hér á eftir munum við fjalla um
nauðsyn aukinnar afladreifingar
og áhrif hennar á hag útgerðar og
fiskvinnslu.
Aflasveiflur — saman-
burður milli ára
Árin 1983 og 1984 veiddu togar-
arnir 106 þúsund tonn af þorski
frá janúar til ágúst. Árið 1983
veiddust 38 þús. tonn í júlí og ág-
úst eða 36% þorskaflans fyrstu 8
mánuði ársins. Árið 1984 eftir að
kvótakerfið var tekið upp veiddu
togararnir 48 þúsund tonn í júlí og
ágúst eða 45% þorskaflans.
það þarf að sjálfsögðu ekki að vera
algilt, heldur fer það eftir mark-
aðsaðstæðum, gengisþróun o.fl.
Þar sem þessar hraðvirku pakkn-
ingar fara yfirleitt til Bretlands,
og á undanförnum misserum hef-
ur gengi sterlingspundsins verið
mjög lágt, hafa þær verið mjög
óhagstæðar fyrir frystihúsin.
Til viðbótar þessu sýnir reynsla
helstu útflutningsaðilanna að flest
og dyrkeyptustu mistök í vinnslu
eiga sér stað á þessum tíma.
Notkun framlegðar við
mat á hagkvæmni
vinnsluleiða
í frystihúsum hefur framlegð í
mörg ár verið notuð sem einfaldur
mælikvarði á afkomu. Til eru ýms-
ar skilgreiningar á henni, en sú
sem við munum nota er eftirfar-
andi:
„Okkar skoðun er að
með afladreifingu yrði
m.a. spornað við hinu
geysilega öryggisleysi í
fískvinnslu sem hefur
svifíð yfír vötnum á
þessu ári. Þrátt fyrir að
seint verði hægt að losa
fískvinnsluna algjörlega
undan sveiflum í hrá-
efnisöflun erum við
þess fullvissir að með
markvissu skipulagi og
stjórnun er hægt að
minnka þær sveiflur
verulega.“
Framleiðsluverðmæti
(að frádr. útfl.gj.
og umboðslaunum.)
★ Beinaverðmæti
Hráefniskostnaður
Beinn launakostnaður v. vinnslu
Umbúðakostnaður
Tekjur
Framlegðarstig er: Framlegð/-
Tekjur x 100, þ.e. hlutfall fram-
legðar af tekjum.
Kostir framlegðarinnar eru þeir
að tiltölulega auðvelt er að nálgast
forsendur útreikningsins og ná-
kvæmar forsendur liggja fyrir
stuttu eftir að vinnslu lýkur. Nú er
algengt að reiknuð sé framlegð
fyrir hverja vinnuviku eftir að
niðurstöður launaútreiknings
liggja fyrir í lok næstu viku á eft-
ir. Þá hefur Rekstrartækni sf.
unnið framlegðarskýrslur fyrir
frystihús á mánaðargrundvelli og
staðið fyrir fundum þar sem
forráðamenn frystihúsanna bera
saman skýrslur sínar. Má því
segja að nokkur hefð sé komin á
notkun framlegðar við mat á af-
komu frystihúsanna.
Á skilgreiningu framlegðarinn-
ar sést að hún gefur ekki nákvæm-
ar upplýsingar um hvort tap eða
gróði hafi verið á tiltekinni
vinnslu. Til þess vantar allar upp-
lýsingar um launakostnað
starfsmanna sem ekki vinna beint
við framleiðsluna, fjármagns-
kostnað o.fl. Á hinn bóginn hefur
framiegðin fullt gildi þegar verið
er að bera saman mismunandi
vinnsluleiðir í frystihúsunum.
Gjöld = framlegð
Tafla 1:
Togaraafli — þorskur
1983/1984 1983 1984
jan.-ágúst júlí-ágúst júlí-ágúst
106 þús. tonn 38 þús. tonn 48 þús. tonn
100% 36% 45%
Greinilegt er að sumarveiðin
hefur aukist ískyggilega á milli
þessara ára og var þó ekki á bæt-
andi.
Besta starfsfólk við snyrtingu
og pökkun eru útivinnandi hús-
mæður og hvorki eriendur
starfskraftur né skólafólk í
sumarafleysingum standa þeim
snúning. Það er því augljóst að
ekki getur gefið góða raun að
veiða mestan afla í júlí og ágúst
þegar flestar húsmæðranna taka
sér sumarfrí eða þurfa að vera
heima vegna lokunar dagheimila
og skóla.
Afleiðingin af því að hrúga fiski
á land þegar flestir vanir starfs-
menn eru fjarverandi hlýtur að
vera að verkstjórar neyðist til að
láta vinna fiskinn í hraðvirkustu
pakkningar, til þess einfaldlega að
hafa undan togurunum. Þá geta
menn lent í þeirri aðstöðu að
vinna í pakkningar sem gefa mjög
lítið af sér.
Rétt er að ítreka að menn
GETA lent í þessari aðstöðu, en
Dæmi um framlegð
í aflahrotum
Hér á eftir er reiknuð framlegð
við vinnslu þorsks í eina viku hjá
vestfirsku frystihúsi. Teljum við
þær forsendur sem gefnar eru
vera dæmigerðar fyrir þær að-
stæður sem voru ríkjandi síðast-
liðið sumar. Þá reynum við að spá
framlegðarbreytingum sem orðið
hefðu ef aflinn hefði borist að
landi í samræmi við getu hússins
og hægt hefði verið að vinna í þær
pakkningar sem hagkvæmastar
eru.
í því dæmi sem við reiknum hér
á eftir eru helstu forsendur:
1. í vikunni berast að landi 150
tonn þar af 100 tonn af þorski.
Fyrirsjáanlegt er að annað eins
kemur í næstu viku og því verð-
ur vinnslu aflans að Ijúka í vik-
unni.
2. Hráefnisverð á þorski miðast
við 2,25 kg af fiski, að 90% fari
í 1. flokk og 10% í annan,
greiddar séu kassabætur og
29% kostnaðarhlutdeild.
Einar Garðar Hjaltason
3. Öll verð eru frá miðjum apríl
1985.
4. Starfsmenn við framleiðsluna
eru 50 og 1000 manntíma þarf
til að vinna aðrar tegundir en
þorsk.
5. Nýting í flökun er 42,5%.
6. Nýting í sal er 95%.
7. Til að ljúka verkefninu í vik-
unni er þorskurinn unninn í
roðpakkningar fyrir Bretland,
50% í 4x12 lbs. og 50% í 1x35
lbs.
Miðað við þessar forsendur
verður niðurstaðan sú sem sést
í töflu 2.
með þeim mannafla sem fyrir
hendi er.
3. Nýting í sal minnkar í 93% við
breyttar pakkningar.
Útkoman úr þessu dæmi sést í
töflu 3.
veiddur er og selja hann í því
formi sem hagstæðast er fyrir
þjóðarbúið. Ef breytingar þarf að
gera sem bæta stöðu annars aðil-
ans á kostnað hins er einfalt að
leiðrétta það í fiskverðinu.
Tafla 3:
Framleiðsluverðmæti .......... 3.681.250 kr.
Beinaverðmæti ................... 15.565 kr. 3.696.815 kr.
Hráefniskostnaður ............ 1.687.000 kr.
Umbúðir ....................... 108.405 kr.
Tímalaun og lt.gj............... 477.430 kr.
Bónus og lt.gj.................. 177.354 kr. 2.450.189 kr.
Framlegð .................. 1.246.626 kr.
Framlegðarstig ............ 33,7%
Við þessar breytingar eykst
framleiðsluverðmætið af þessum
100 tonnum af hráefni um nærri
1,5 milljónir, beinaverðmæti eykst
örlítið vegna minni nýtingar, hrá-
efniskostnaður er sá sami,
umbúðakostnaður minnkar og
launakostnaður eykst nokkuð
vegna meiri vinnu við vinnslu hrá-
efnisins.
Niðurstaðan er sú að framlegð
af þorski í vikunni myndi aukast
um ríflega 1,2 milljónir. Það sem
vantaði á að þetta væri hægt var
að hráefnisöflunin dreifðist á
lengri tíma, eða að starfsfólk væri
fleira.
Einmitt vegna þess að fiskurinn
í sjónum er takmarkaður hljóta
menn að líta svona uppákomur al-
varlegum augum. Talað er um lág-
ar þjóðartekjur, ónóga gjaldeyris-
Hörður Geirsson
öflun o.s.frv. á sama tíma og for-
ráðamenn fyrstihúsa þurfa að sjá
af milljónum króna í framleiðslu-
verðmæti vegna þess að á sumrin
er hráefnisöflunin algjörlega úr
takt við getu frystihúsanna.
Ekki treystum við okkur til að
nefna neina tölu um heildartap
frystihúsanna af þessum sökum,
heldur látum mönnum eftir að
íhuga dæmin hér að framan.
Leiðir til úrbóta
Þegar svo er komið að frystihús-
in tapa greinilega fjármunum við
Tafla 2:
Framleiðsluverðmæti 2.217.430 kr.
Beinaverðmæti 15.346 kr. 2.232.776 kr.
Hráefniskostnaður 1.687.000 kr.
Umbúðir 155.304 kr.
Tímalaun og lt.gj 263.265 kr.
Bónus og lt.gj 86.000 kr. 2.191.569 kr.
Framlegð 41.207 kr.
Framlegðarstig 1,8%
Augljóst er á þessu að ekki er það að hráefnisöflunin er miklu
vinnslan arðbær, tekjurnar meiri heldur en þau anna hljóta að
hrökkva varla fyrir breytilegum
rekstrarkostnaði. Vitað er að
mörg frystihús lentu í þessari að-
stöðu síðastliðið sumar og ekkert
bendir til annars en að sama verði
upp á teningnum í sumar.
Til að sjá hvað hefði mátt fá
útúr hráefninu er hér á eftir fram-
legðarútreikningur þar sem eftir-
farandi forsendum er breytt.
1. Fiskurinn er unninn í hefð-
bundnar Ameríkupakkningar,
þ.e. 60% í 10x5 Ibs., 27% í 4x16,5
lbs. flakablokk og 13% í 4x16,5
lbs. þunnildablokk.
2 Fiskurinn kemur ekki örar að
landi en svo að hægt er að vinna
hann í dagvinnu og eftirvinnu
vakna spurningar. Hvaða mark-
mið eru höfð að leiðarljósi við
skipulagningu veiðanna? Á að
reka útgerð og fiskvinnslu sem al-
gjörlega aðskilda rekstrarþætti?
Á að vera stöðugt stríð á milli
þessara aðila þar sem hvor um sig
reynir að hámarka sinn afrakst-
ur?
Ýmsar leiðir má hugsa sér til að
bæta þetta ástand með sameigin-
legan hag útgerðar og fiskvinnslu
að leiðarljósi.
Á undapförnum árum hefur
aflamagn verið takmarkandi þátt-
ur í sjávarútveginum. Því hljóta
öll vinnubrögð að þurfa að miðast
við að nýta sem best þann fisk sem
Afladreifíng
Nauðsynlegt er að dreifa aflan-
um meira yfir árið, bæði með til-
liti til afkomu frystihúsanna og
vegna starfsfólksins. Nú er mikið
talað um að starfsfólk vanti í fisk-
vinnsluna og er það vissulega rétt.
Hinsvegar er ljós að á meðan
sveiflur eru jafnmiklar og raun
ber vitni veldur fjölgun starfs-
fólks einungis meiri vandræðum
þegar lægðir eru í hráefnisöflun-
inni.
Þegar skuttogararnir komu
fyrst til landsins var mikið talað
um meiri möguleika á afladreif-
ingu. Vissulega skánaði ástandið,
en miðað við þær breytingar sem
urðu á sumarveiðinni milli áranna
1983 og 1984 virðist það vera að
versna aftur.
Fjölgun úthaldsdaga
vegna afladreifíngar
Afladreifing myndi leiða til
fjölgunar á úthaldsdögum togara
og við það ykjust útgjöldin. Áfar
erfitt er að meta áhrif sóknarauka
á tilkostnað við veiðarnar. { eiiíni
áætlun Þjóðhagsstofnunar („Skýr-
ingar við rekstraryfirlit botn-
fiskveiða í mars 1985“) er gert ráð
fyrir, að olíur, veiðarfæri, ís og
löndunarkostnaður fylgi sókn-
arbreytingum að fullu, viðhald að
hálfu, en fastur kostnaður haldist
óbreyttur.
Árið 1983 var meðalúthald
minni togara 328 dagar, en 1984
voru þeir 296. Til þess að auka
sóknina aftur í það sem hún var
árið 1983 þyrfti því að fjölga út-
haldsdögum um 10,8%. Þar sem
afli yfir sumarmánuði ársins 1983
var vel yfir meðaltali ársins áætl-
um við hinsvegar 15% sóknarauka
til þess að ná sæmilegu jafnvægi í
hráefnisöfluninni.
Samkvæmt forsendum Þjóð-
hagsstofnunarinnar að gera ráð
fyrir að 40% af kostnaði togar-
anna sé sóknartengdur og því
myndi útgerðarkostnaður aukast
um 6% við 15% sóknarauka. Þetta
þýðir að fiskverð þyrfti að hækka
um 6% til útgerðar. í framlegðar-
útreikningunum hér á undan gerð-
um við ráð fyrir að hráefnisverð
væri 16,87 kr./kg. Með afiadreif-
ingunni yrði því nauðsynleg hækk-
un á hráefninu 16.87 x 6% = 1.01
kr./kg til að útgerðin stæði ekki
verr að vígi. Það myndi þá auka
hráefniskostnað frystihússins um
101.000 kr. sem er þó ekki nema
brot af þeirri framlegðaraukningu
sem frystihúsið hefði náð.
Fiskverð
Þær þrjár leiðir sem notaðar
hafa verið á undanförnum árum
við stjórnun fiskveiðanna, þ.e.
aflamark (kvótakerfið), sóknar-
mark og tegundamark
(skrapdagaveiðikerfið), hafa allar
það sameiginlegt að fækka útivist-
ardögum á sjó. Æskilegt er hins-
vegar vegna vinnslunnar að aflinn
dreifist sem jafnast yfir áríð. Eitt
er þó víst, að ef á að ná hámarks-
afrakstri í sjávarútveginum verð-
ur að gera sjómannastéttina virka
þátttakendur með breyttu verð-
lagskerfi. Það er staðreynd að
mestur afrakstur vinnslu og því
þjóðhagslega mestur ávinningur
fæst með því að jafna vinnslu og
auka gæði með fersku hráefni.
Möguleg lausn er fólgin í e.k.
„Stjörnuflokki", þ.e. bónus fyrir
stuttar veiðiferðir með hæfilegum
afla og góðu mati. í þess stað