Morgunblaðið - 08.11.1985, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐÍÐ, PÖSTUDAGUR 8. NÓVEMBER1985
Gaman og al-
vara í Skerveri
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Guðmundur Daníelsson: TÓLF-
TÓNAFUGLINN. 182 bls.
ísafoldarprentsmiðja hf. Reykjavík,
1985.
Þorpið Skerver er þungamiðjan
í Tólftónafuglinum. En líka hillir
undir Hlaðbæ, sem er annað þorp
— í nánd við Skerver. Helstu sögu-
hetjur eru Valdimar rithöfundur,
séra Meyvant, sóknarprestur í
Skerveri, Elías sveitarstjóri,
Oddný Mark, forseti Slysavarnafé-
lags Skervers með meiru og fræði-
maðurinn Rósmundur sem er að
vísu burtfluttur Skerverji en
skreppur heim við og við eins og
aðrir slíkir.
Skerver nýtur að því leyti sér-
stöðu að þaðan eru upprunnir
óvenjumargir frammámenn í þjóð-
félaginu, þeirra á meðal einn helsti
bókaútgefandi landsins, mynd-
höggvari frægur, tónlistarmaður í
fremstu röð og fjármálamaður af
hærri gráðu svo nokkuð sé nefnt.
Valdimar rithöfundur er jafn-
framt skólastjóri barnaskólans.
Og nú stendur fyrir dyrum að
halda upp á hundrað ára afmæli
skólans. Elías sveitarstjóri setur
saman langan lista yfir boðsgesti,
en þeirra á meðal eru auðvitað
hinir mörgu burtfluttu Skerverjar
sem aukið hafa hróður þorpsins
með frægð sinni og afrekum. Hafa
þeir heítið því að heiðra þorpið og
skólann hver með sínum hætti,
myndhöggvarinn t.d. með því að
gera höggmynd mikla og bókaút-
gefandinn með því að gefa út
afmælisrit sem séra Meyvant hef-
ur tekið að sér að semja.
Valdimar rithöfundur hefur
lúmskt gaman af umstanginu en
þolir þó önn fyrir. Því hann er að
byrja nýtt skáldverk og þarfnast
næðis. Hann er kominn á blaðsíðu
tuttugu. »Þetta á að verða skáld-
verk skrifað saman í tengdum
hringjum, sem þrengjast inn á við
og enda í punkti í því miðju.«
Stórmennin, burtfluttir Sker-
verjar sem gert hafa garðinn
frægan, eru sífellt í sjónmáli,
undirbúningur hátíðahaldanna
byggist að verulegu leyti á fram-
lagi þeirra. Aðeins Rósmundur
annálaritari telst ekki njóta þeirr-
ar virðingar að honum sé boðið.
Eigi að síður læðist sá grunur að
rithöfundinum að annálaritarinn
sé ekki síður athyglisverður en
mikilmennin frægu, hann »kemur
óviljandi við einhverja næma taug
í mér«.
Við sögulok er Valdimar rit-
höfundur fluttur að Hlaðbæ en
Rósmundur verður umsjónarmað-
ur forngripasafns sem komið hefur
verið á fót í Skerveri. Hinir burt-
fluttu frægu Skerverjar eru með
nokkrum hætti horfnir heim í
þorpið sitt — lifa þar í minnis-
varða þeim sem þeir hafa reist sér
og þorpinu; og í endurminningu
þorpsbúa.
Valdimar rithöfundur segir á
einum stað um verk sin:
»Mínar sögur eru ekki annað en
heilafóstur, þar sem ofið er saman
því sem ég held að hafi gerst og
þvf sem gæti hafa gerst, en hefur
þó aldrei gerst.«
Þessi orð geta vafalaust átt við
skáldverk Guðmundar Daníelsson-
ar, þar með talinn Tólftónafuglinn.
Manni koma ósjálfrátt í hug fólk
og atburðir á Suðurlandi. Guð-
mundur var lengi skólastjóri á
Eyrarbakka. Skólinn þar átti ald-
arafmæli 1952. Þess var meðal
annars minnst með útgáfu af-
mælisrits. Og oft var á orði haft
þau árin hversu margir Eyrbekk-
ingar hefðu komist til vegs og
virðingar í þjóðfélaginu. Sumir
röktu það til menningaráhrifa frá
»húsinu«, en svo vildi til að Guð-
mundur hafði þar aðsetur í nokkur
ár — og raunar fleiri rithöfundar
þvi eitt sinn lánaði hann Halldóri
Laxness »húsið« meðan hann
dvaldist sjálfur erlendis. Guð-
mundur Daníelsson hefur alltaf
verið næmur fyrir sínu umhverfi
og háð sér efni úr lffsbaráttunni á
heimaslóðum. Því er síst að furða
þó sumum verkum hans verði
fundinn staður á landakorti. Tólf-
tónafuglinn er byggður á jarð-
föstum grunni raunveruleikans, á
því leikur ekki nokkur vafi.
Hins vegar er hér alls ekki á
ferðinni sögulegt skáldverk í
venjulegum skilningi orðsins.
Skáldskapurinn situr í fyrirrúmi.
Þorpið er leiksvið þar sem ólíkum
manngerðum er teflt fram, hverri
andspænis annarri. Átök eru ekki
mikil í sögunni; engir brotsjóir en
nokkuð taktföst undiralda. Sögu-
efnið er að miklu leyti fólgið í
stflnum; lfkingum, myndmáli og
nýstárlegum hugmyndatengslum.
Tólftónafuglinn er að mínum dómi
stórskemmtileg bók. Að sönnu er
ekki hægt að þræta fyrir að
skemmtunin kunni að vera þeirri
dægradvöl blandin að samanburð-
ur við sennilegar fyrirmyndir komi
stöku sinni upp í hugann. Engu
að síður held ég að njóta megi
Guðmundur Daníelsson
sögunnar þó maður hafi ekki
komið á Eyrarbakka og hafi ekki
f höfðinu afreksmannatal það sem
setti svip á menninguna fyrir þrjá-
tíu, fjörutíu árum.
Skerverjar Guðmundar Daníels-
sonar eru heiðarlegt og atorku-
samt — en þó fyrst og fremst
þægilegt fólk. Metnaður þeirra er
i raun mestur á menningarsviðinu,
ef til vill fyrir áhrif hinna burt-
fluttu. En þrátt fyrir bróðurlegt
samkomulag eru þeir á verði hver
fyrir öðrum; fela meiningu sína
gjarnan undir umbúðum marg-
ræðra tilsvara og varast f lengstu
lög að missa út úr sér barnalega
einlægni. Viljandi og yfirvegað eru
þeir ekki allir þar sem þeir eru
séðir. Minningin um glæsta fortíð
lifir með þeim. Stöku Skerverji
horfir þó meir til komandi daga
og vill framfarir. En slíkar raddir
þjóta með eyrum eins og vindurinn
sem kemur og fer. Táknmynd
þorpsins verður gamalt grenitré
sem sífellt breiðir úr sér en getur
engu bætt við hæð sína þar eð
saltir vindar af hafi gera jafnóðum
út af við nýgræðing þann sem upp
af því vex. Hafnarbætur dragast á
langinn. En minnismerkið rís, hátt
og tígulegt.
Skerverjum þykir það framand-
legt: »Listaverk skal það heita, þó
að einum sýnist það brotið há-
spennumastur, öðrum hvalfiskur
hengdur upp á sporðinum.*
En þrátt fyrir metnað Skerverja
og löngun þeirra til að njóta að
nokkru frægðar hinna brottfluttu
gengur lífið sinn vanagang; hvorki
aldarafmæli skólans né aðrar
uppákomur hreyfa vísana á lífs-
klukku þorpsbúa. Æðruleysið er
runnið þeim í merg og bein. Eins
og fjara kemur á eftir flóði, þannig
rís og hnígur það menningarskeið
sem Skerverjar báru uppi. Loks
er Skerver staðurinn þar sem
»mætast í einum punkti upphaf
og endalok og þrætast á um hlut-
verk sitt«.
Þorp er að því leyti kjörið sögu-
svið að þar er hægt að lýsa mörg-
um innviðum samfélags með fáum
dráttum. Tólftónafuglinn felur í
sér þess háttar þverskurðarmynd.
Guðmundur Daníelsson varpar
jafnan ljósi á söguhetjur sínar eins
og þær koma fyrir sjónir í sam-
skiptum hver við aðra. Einmana-
leiki er ekki algengur í sögum
hans.
Auðvitað tengist saga þessi ýms-
um fyrri skáldsögum Guðmundar,
t.d. Húsinu, Járnblóminu og fleiri.
Að öðru leyti má segja að höfund-
urinn komi fram endurnýjaður
með þessari bók. Stíllinn er með
nýjum undirtónum. Byggingin
nýstárleg. Það gefur sögunni til
að mynda vissa dýpt að annálarit-
arinn gamli er látinn rekja forsögu
þess tímabils sem sagan greinir
annars sérstaklega frá. Rithöfund-
urinn í þorpinu þráir vinnufrið og
dettur í hug að loka sig inni. En
það er hægara sagt en gert. Þorpið
knýr hann til þátttöku í sínu dag-
lega lífi. Þar til undir sögulok að
höfundurinn er horfinn á braut —
tapaður þorpinu — en annálaritar-
inn snúinn heim til að gerast þar
safnvörður. í sögunni fer lítið fyrir
afmælishátíðinni sjálfri. Hún get-
ur aldrei skipt sköpum fyrir Sker-
ver. Er ekki fjarri lagi að segja
að þetta sé saga um atburðaleysi.
Því færi ég það óskert í tekjudálk-
inn höfundar megin að slíkt verk
skuli vera bæði hugtækt og — að
mínum dómi — spennandi; að
jafnfábreytilegt efni skuli geta
orðið jafnmikill skáldskapur og
raun ber vitni.
Ástarbréf
á villigötum
Kvikmyndir
Árni Þórarinsson
Nýja bíó: Skólalok —
Secret Admirer**
Bandarísk. Árgerð 1985. Handrit:
Jim Kouf, David GreenwalL Leik-
stjóri: David Greenwalt. Aðalhlut-
verk: C. Thomas Howell, Lori
Loughlin, Kelly Preston, Dee
Wallace, Fred Ward, Cliff De
Young, Leigh Taylor Young.
Sex bíómyndir, segi og skrifa
sex biómyndir í kvikmyndahús-
um Reykjavíkur þessa dagana,
geta flokkast undir amerískar
unglingamyndir. Ég veit að þeir
sem lesa dálka að staðaldri eru
búnir að fá leið á því að lesa
stunur okkar yfir þessum mynd-
um. En þeir ættu þá að sjá þær
líka. Þá getum við öll stunið i kór.
Vandræðin eru einkum þau að
þessar myndir eru allar eins. Þær
fjalla um unglinga sem segja
„holy shit!“ og „fuck you!“ og
gefa skít í umhverfið, en eru svo
innst inni eins og rómantísk ljóð-
skáld frá 19. öld með óslökkvandi
þrá eftir draumadísum eða
draumaprinsum, helst af öllu til
að fara með þeim i rúmið og
gera hið eina sanna „hitt“.
Kvikmynd Nýja bíós, Secret
Admirer, sem fær hinn misvís-
andi titil Skólalok i íslenskri
þýðingu, fjallar líka um þetta
fólk. En þessi mynd, eins og að
sínu leyti lika Baby It’s You eftir
John Sayles í Regnboganum, nær
þeim markverða árangri að
kreista ofurlitinn safa úr þessari
margkreistu sítrónu sem ungl-
ingamyndirnar eru. Fyrir það er
maður þakklátur. Höfundar
myndarinnar gera þetta með því
að innlima gamalkunna farsa-
leikfléttu í gelgjuskeiðshama-
ganginn, þ.e. nafnlausa ástar-
bréfið sem fer á flakk til granda-
lausra og vandalausra viðtak-
enda sem lenda í óskaplegum
vandræðum af þess völdum. Uns
úr greiðist þegar misgripin
komast upp. Þessi flétta hefur
haldið uppi mörgum farsanum
gegnum tíðina og hún heldur
Secret Admirer uppi með eleg-
ans.
Þessi mynd nýtur mikils hraða
og útsjónarsemi handritshöf-
unda og leikstjóra, og skemmti-
legs leikhóps í bæði fullorðins-
og unglingadeildunum. Hún
kemur hvergi beinlínis á óvart,
enda væri slíkt til of mikils ætl-
ast af þeim tveimur formúlum
sem hún byggist á, farsanum og
unglingamyndinni. En hún er
dágóð og snyrtilega höndluð
afþreying.
Hér má sjá háhyrningana um borð í þotunni. MorgunblaAið/Einar Falur Ingólfsson.
Háhyrningar til Japans
ARNARFLUG flutti síðastlióinn
sunnudag tvo háhyrninga frá Kefla-
víkurflugvelli til Japans fyrir jap-
anska fyrirtækið Kamogawa.
Til flutningsins var notuð Bo-
eing 707-vöruflutningaþota, en
með í förinni auk áhafnar vélar-
innar voru fimm starfsmann jap-
anska fyrirtækisins, dýralæknar
og aðstoðarmenn. Er þetta fyrsta
beina flugið sem farið hefur verið
milli íslands og Japans.
Flugið tók alls um 20 klukku-
stundir með millilendingu í Van-
couver í Kanada, þar sem tekið var
eldsneyti á þotuna og bætt ís í
kerin, sem háhyrningarnir voru
fluttir í.
Arnarflug hefur í gegnum tíðina
flutt nokkra háhyrninga frá ís-
landi til útlanda, en þetta var
þriðja ferðin á þessu ári.
Boeing 707-þotan var hlaðin
vörum í Japan, sem fluttar voru
til Amsterdam í Hollandi.
JD/SG.