Morgunblaðið - 08.11.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. NÓVEMBER1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
StyrmirGunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
ÁgústlngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 35 kr. eintakiö.
Sjávarútvegur —
undirstaða og upp
spretta velferðar
Utfærslur fiskveiðilögsögu
okkar í 12, síðan 50 og loks
200 mílur höfðu fyrst og fremst
þann tilgang að stugga erlend-
um veiðiflotum af Islandsmið-
um og tryggja heimastjórn á
nýtingu þeirra. Þær vóru mikil-
væg skref til að tryggja efna-
hagslegt sjálfstæði þjóðarinnar
til frambúðar.
Þannig hefur engu að síður
tekizt til, bæði vegna ytri áfalla
og pólitískra eða stjórnsýslu-
legra mistaka, að sjávarútveg-
urinn, mikilvægasta undir-
stöðugreinin í þjóðarbúskap
okkar, hefur hangið á rekstrar-
legri horrim í meira en áratug,
gengið á eignir og safnað skuld-
um. Hinsvegar sjást nú teikn á
lofti um nokkurn bata. Kristján
Ragnarsson, formaður LÍÚ,
komst svo að orði á aðalfundi
samtaka útvegsmanna:
“Á þessu ári hafa ytri aðstæð-
ur yfirleitt verið sjávarútvegin-
um hagstæðar, bæði hvað varð-
ar aflabrögð og markaðsverð.
Hitastig í sjónum við ísland
hefur hækkað verulega og líf-
ríkið hefur haft tækifæri til
þess að þroskast og dafna. Þetta
eykur okkur bjartsýni, að helztu
nytjastofnar við landið muni
auðvelda okkur uppbyggingu
þeirra, atvinnugreininni og
þjóðinni til hagsældar." Gert
er ráð fyrir að útfluttar sjávar-
vörur 1985 nemi rúmlega tutt-
ugu og tveimur milljörðum
króna, eða nálægt 70% af heild-
arútflutningi landsmanna.
Það kom fram í ræðu for-
manns LÍÚ að útflutningur á
ferskum fiski hafi aukizt veru-
lega, fyrst og fremst vegna þess
að verðhækkun á ferskum fiski,
fluttum út í gámum, hafi numið
14% (í Englandi) og 16% á fiski
úr veiðiskipum sem sigla með
afla sinn, umfram breytingu á
gengi. Stuttur greiðslufrestur á
andvirði aflans hafi og ýtt undir
þessa þróun, sem og skortur á
starfsfólki í fiskvinnslu. Hluti
af þessari verðhækkun fersk-
fisks í Englandi tengist óhag-
stæðu tíðarfari í Norðursjó og
litlum afla brezkra skipa. Það
er því óráðlegt að reikna með
áframhaldandi aukningu fersk-
fisksölu á næsta ári.
Það eykur á bjartsýni í ís-
lenzkum sjávarútvegi að horfur
eru betri um aflabrögð á næsta
ári og heildaraflamark á þorski
ætti að verða umtalsvert hærra
en á þessu ári, þótt ekki liggi
enn fyrir, hvert það verður.
Mikilvægt er að væntanlegar
heimildir til aukins aflakvóta
verði notaðar til að bæta rekstr-
arstöðu sjávarútvegsfyrir-
tækja. Skuldabyrði og fjár-
magnskostnaður vegna halla-
rekstrar mörg gengin ár hvíla
enn þungt á atvinnugreininni.
Staða sjávarútvegsfyrirtækja
hefur og versnað síðustu mán-
uði vegna verðlagsþróunar inn-
anlands og kostnaðarhækkana,
til dæmis á olíu.
„Ekki leikur minnsti vafi á
því,“ sagði formaður LÍÚ þegar
hann fjallaði um veiðistjórn,
“að takmörkunar er þörf þegar
litið er til stofnstærðar aðal-
nytjafisks okkar, þorsksins, og
sóknarmöguleika fiskiskipaflot-
ans. Það á að vera óumdeilan-
legt markmið og að byggja
stofninn upp, svo veiði verði
árviss og aflasveiflur minni.“
Skiptar skoðanir eru um form
veiðistjórnunar, en ekki um
nauðsyn þess að veiðisókn verði
miðuð við veiðiþol nytjafiska.
Mestu máli skiptir að ná þeim
afla úr fiskstofnum, sem fiski-
fræðileg rök standa til, með sem
minnstum tilkostnaði, og vinna
og/eða selja afurðina með þeim
hætti, að sem hæst verð fáist
fyrir.
“Við búum við tiltölulega
flókið verðmyndunarkerfi þar
sem eru lögbundnar greiðslur
umfram hið ákveðna fiskverð,“
sagði formaður LÍÚ í setningar-
ræðu sinni. „Æskilegt er að
fella allt þetta kerfi niður,“
sagði hann, “og einnig það sem
eftir er af sjóðakerfi sjávarút-
vegsins og þær millifærslur
milli manna, sem það hefur í
för með sér. Væri það gert, yrði
unnt að taka þetta allt inn í
fiskverðið, jafnframt því, að
hlutaskiptum yrði breytt, þann-
ig að sjómenn og útgerð hefðu
að meðaltali það sama, sem
hvor hefur í dag. Breyting af
þessu tagi myndi draga úr tor-
tryggni sem er í garð þessa
kerfis og gera hvern og einn
ábyrgari fyrir sínum rekstri.
Þessi atriði eru öll lögbundin
og verður því ekki breytt nema
fyrir atbeina Alþingis."
Nýsköpun íslenzks atvinnu-
lífs er óhjákvæmileg. Það þarf
að tryggja atvinnuöryggi tug-
þúsunda einstaklinga sem bæt-
ast á íslenzkan vinnumarkað
næstu tvo áratugi. Það þarf að
efla framleiðni og hagvöxt,
auka þjóðartekjur svo, að þær
rísi undir sambærilegum lífs-
kjörum og 1 grannríkjum. Til
þess að svo megi verða þurfum
við að tileinka okkur öra tækni-
framvindu í framleiðslu og
styrkja stöðu okkar á alþjóðleg-
um mörkuðum. En fyrst og
síðast verðum við að gera sjáv-
arútveginum kleift að byggja
sig upp til viðvarandi rekstrar-
öryggis - og jafnstöðu i sam-
keppni við aðrar atvinnugreinar
- svo hann megi áfram þjóna
því hlutverki, sem hann hefur
gegnt lengi, að vera undirstaða
og uppspretta velferðar í
landinu.
Er sjúklingum mt
sinnt sem skyldi i
— eftir Hallgrím
Magnússon
Inngangur
Ef litið er yfir dagblöðin í Reykja-
vik allt yfirstandandi ár kemur í
Ijós að umræðan um heilsu aldr-
aðra snýst aðallega um hinn sára
skort sem er á langleguplássum
fyrir aldrað fólk. Annað aðalum-
ræðuefnið er Alzheimer sjúk-
dómurinn svo nefndi og í þriðja
lagi er kvartað yfir skorti á starfs-
fólki til heimilishjálpar en aldrað-
ir þurfa öðrum fremur á slíkri
hjálp að halda.
Segja má að þessi þrjú aðalum-
ræðuefni dagblaðanna um heil-
brigðismál aldraðra fyrstu 8 mán-
uði þessa árs séu nálægt því að
vera höfuðatriðin í þessum mála-
flokki. Alzheimers sjúkdómurinn
og aðrir sjúkdómar sem valda
heilabilun eða elliglöpum er það
sjúkdómsástand sem veldur öldr-
uðum og aðstandendum þeirra
einna mestum þjáningum og legg-
ur oft þungar byrðar á fjölskyldu
sjúklingsins. Þá er oft gripið til
þess ráðs að biðja um heimilis-
hjálp og heimahjúkrun, en á end-
anum þegar sjúkdómurinn er langt
genginn verður þörfin fyrir lang-
tímavistun sjúklingsins á stofnun
mjög brýn.
Á undanförnum árum hefur
talsvert verið byggt af íbúðum
fyrir aldrað fólk og eru þær gjarn-
an tengdar ýmiss konar þjónustu,
sem kemur sér vel fyrir aldraða.
Elliheimili hafa verið byggð, dag-
deildir settar á stofn o.fl. Allt
þetta hefur einkum komið til góða
þeim hópi aldraðs fólks sem býr
við tiltöiulega góða heilsu, en
minna þeim sem sjúkir eru, eink-
um þeim sem eru ósjálfbjarga
vegna veikinda sinna.
Algengastur þessara sjúkdóma
eru elliglöpin eða heilabilun. Ekki
hefur enn tekist að finna gott ís-
lenskt orð yfir þennan sjúkdóm,
heilabilun er ekki gott orð því að
bilunin er ekki á öllum sviðum
heilastarfseminnar, heldur eru
aðeins vissir hlutar hennar úr lagi
gengnir. „Elliglöp" er skárra orð,
en hefur þann ókost að það er ef
til vill í hugum flestra fremur
neikvætt vegna þess að það líkist
orðum eins og „afglöp". Mun ég
nota það hér, þar sem heilabilun
er beinlínis rangnefni. Málvenja
hefur verið hér á íslandi að tala
um „kölkun“ þegar átt er við elli-
glöp, „þessi eða hinn sé orðinn
kalakaður". Þessi málvenja á
væntanlega rætur sínar að rekja
til þess að áður fyrr var talið að
æðakölkun í heila ylli elliglöpum.
Þetta er nú talið rangt og ætti
samkvæmt því að leggja þessa
málvenju niður.
Hvað eru elliglöp?
Við elliglöp bilar minni sjúkl-
ingsins og dómgreind og persónu-
leikinn getur breyst. Sjúklingur-
inn hættir að þekkja umhverfi sitt
og nánustu ættingja og tímaskynið
ruglast. Hann hættir að geta fram-
kvæmt einföldustu athafnir og
ratar ekki um, innan dyra sem
utan. Þessi einkenni versna smám
saman á nokkrum árum. Að lokum
verður sjúklingurinn algerlega
rúmlægur og er að öllu leyti „út úr
heiminum" eins og sagt er. Það
þykir nokkuð vel sannað að dánar-
tíðni sjúklinga með elliglöp er
hærri en hjá þeim sem ekki hafa
sjúkdóminn en eru að öðru leiti
sambærilegir.
Elliglöpum má skipta í tvo aðal-
flokka, annars vegar elliglöp af
Alzheimers gerð og hins vegar
elliglöp vegna endurtekinna smá-
blæðinga eða æðastíflna í heilan-
um, sem smám saman skemma
stóra hluta heilavefsins. Hvorug
þessara tegunda elliglapa er lækn-
anleg.
Ennfremur eru til ýmsar aðrar
orsakir fyrir elliglöpum og eru
sumar þeirra læknanlegar. Þær
eru allar sjaldgæfar, en að sjálf-
sögðu ber að huga að þeim hjá
öllum sjúklingum sem elliglöp fá.
„í fjölmiðlum hefur ný-
lega verið talað um að
900 einstaklingar bíði
þess að komast á elli-
eða hjúkrunarheimili og
þar af séu 300 í mjög
brynni þörf fyrir vistun.
Biðlistinn á eftir að
lengjast á næstu árum
ef ekkert verður að gert,
þar sem öldruðum mun
fjölga verulega á næstu
árum og áratugum“.
Rannsóknir á íslandi
Elliglöp hafa verið rannsökuð
allítarlega hér á landi og fyrir
liggja áreiðanlegar upplýsingar
um fjölda þeirra, sem þennan sjúk-
dóm hafa á hverju aldursskeiði. Út
frá þessum upplýsingum mætti
áætla hver þörfin á þjónustu við
aldraða þyrfti að verða á næstu
árum og jafnvel áratugum.
Öllum fslendingum sem fæddir
eru árin 1895 til 1897 hefur verið
fylgt eftir í áratugi með tilliti til
geðsjúkdóma. Tíðnin hefur svo
verið reiknuð út með tilliti til
ýmissa þátta, bæði félagslegra og
heilsufarslegra. Allmargar grein-
ar hafa birst um þessa rannsókn
í tímaritum hérlendis og erlendis
og niðurstöður úr henni víða
kynntar á ráðstefnum um geð-
læknisfræði.
TAFLAl
Dreifing sjúklinga (%) við væg elliglöp á aldrinum 75-87
ára eftir búsetu
Við 75 ára Við 81 árs Við 87 ára
aldur aldur aldur
Býr einn 20,1 11,9
Býrmeðöðrum 85,5 53,9 43,7
Á stofnun 14,5 26,0 44,4
Alls 100,0 100,0 100,0
Hugleiðingar vegna <
indis Þorsteins Pálss
— eftirSvein
Valfells
Á fundi Sambands Fiskvinnslu-
stöðva I síðustu viku októbers
flutti Þorsteinn Pálsson athyglis-
vert og greinargott erindi sem
birtist í Morgunblaðinu 1. nóvem-
ber sl.
Einum þætti gleymir hann er
gæti leyst vandamál sjávarútvegs-
ins að einhverju leyti en það er
minnkun sóknar með fækkun
skipa.
Ef togarar eru teknir sem dæmi,
er úthlutaður aflakvóti þeirra um
3000 tónn af fiski I ár, en þeir sem
hafa valið sóknarkvóta, sem þýðir
að skipin eru bundin tæpa hundrað
óaga yfir árið, munu afla um 4000
tonn. Nokkrir hafa og keypt kvóta
af öðrum skipum og aukið afla sinn
þannig. Við góð skilyrði ættu þessi
skip að geta auðveldlega veitt 5000
tonn. Þorsteinn gefur upp eftirfar-
andi tölur um kostnað I sjávarút-
vegi i erindi sínu. „erlendur kostn-
aður án fjármagnskostnaðar er
25% af tekjum meðan innlendur
kostnaður er 61%. Framlagið til
vaxta, afskrifta og hagnaðar er
14% en þyrfti að vera 20% V
Ef við gerum ráð fyrir að auka
mætti nýtingu fjárfestingar í skip-
um og vinnslu I sama hlutfalli og
aflaaukning úr 3000 i 5000 tonn
nemur, liti dæmið svona út. Er-
lendur kostnaður 23%, innlendur
kostnaður 55%, f ramlegð til vaxta,
afskrifta og hagnaðar 22%. Skil-
yrðinu um 20% framlegð væri
fullnægt. Niðurstaðan er sú að ef
offjárfestingin í veiðum og iisk-
vinnslu hefði ekki átt sér stað
„Eina leiðin út úr vand-
anum virðist því vera að
fækka bæði skipum og
fískvinnslustöðvum,
þannig að nýting fjár-
magns í þeim stöðvum
er halda áfram rekstri
verði það góð að þær
skili arði.“
væri sjávarútvegurinn rekinn með
hagnaði í dag!
Eina leiðin út úr vandanum
virðist þvi vera að fækka bæði
skipum og fiskvinnslustöðvum,
þannig að nýting fjármagns I þeim