Morgunblaðið - 08.11.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. NÓVEMBER1985
Misnotkun eða fíkn
— eftir Sölvínu
Konráðs
2. HLUTI
„J“-kúrvan
Myndin af „J“-kúrvunni hefur
verið notuð til þess að setja fram,
á myndrænan hátt, tölfræðilegar
niðurstöður úr rannsóknum sem
hafa verið að athuga og lýsa áfeng-
isneyslu og tengslum hennar við
skaða. Þetta líkan getur gefið mjög
skýra mynd af samvirkni þátta í
áfengisneyslu. (Sjá myndir 1, 2,
og 3.) Áfengisnotkun er flókið
fyrirbæri. Allar mælingar verða
að taka til a.m.k. þriggja þátta:
1. magns neyslu, 2. þess tíma sem
neyslan stendur yfir, 3. stig ölvun-
ar. Það má flokka áhættu á mis-
notkun út frá tíðni og magni
neyslu. Til þess að gera flokkunina
nákvæmari og nothæfa til stefnu-
mótunar um aðgerðir gegn áfeng-
isvandanum verður að taka inn
félagslegar breytur, og tölfræði-
legar upplýsingar um skaða af
völdum áfengis.
„J“-kúrvan gefur því möguleika
á að skoða í samhengi tíðni, magn
og líkur á ölvun. Einnig tíðni slysa
sem tengjast notkun áfengis og
tíðni sjúkdóma sem eru afleiðingar
misnotkunar.
Sé litið á hina ýmsu flokka, sem
kúrvan greinir, má sjá eftirfar-
andi; 1. Bindindi eða lítil neysla án
skaða. 2. Tímabundin misnotkun
(DSM III greinir þennan flokk sem
misnotendur). 3. Dagleg neysla, í
þessum flokki eru fíknir, þ.e. þeir
sem eru andlega og líkamlega háð-
ir efninu. (DSM III greinir þennan
flokk sem háða áfengi). Það kemur
í ljós að um tæp 14% í könnuninni
á vegum Félagsvísindadeildar eru
í bindindi og að í bandarísku úrtök-
unum eru það um 30% sem ekki
neyta áfengis, en að öðru leyti þá
sýna myndirnar að svipaður fjöldi
i úrtökunum neytir svipaðs magns
af áfengi. Vissulega ber að taka
þennan samanburð varlega því
hann er settur fram myndrænt en
ekki með tölfræðilegum prófunum
á marktækni. Það eru u.þ.b. 1,5%
til 5% af misnotendum, búsettum
í Norðurálfu, sem falla í þennan
flokk. (Til samanburðar má geta
þess að í Morgunblaðinu þann 24.
september 1985, er frétt frá SÁÁ
þess efnis að 3% íslensku þjóðar-
innar hafi farið í meðferð á þeirra
vegum síðan árið 1977. Áætlaðar
misnotkunarlíkur hér á landi eru
10%, Tómas Helgason et al 1983.)
Síðastnefndi flokkurinn er sá sem
Jellinek nefndi Gamma. Beta og
Delta misnotendur valda ekki
skaða þótt þeir séu fíknir. Ef litið
er á fjölda í hvorum flokki, þá
kemur í ljós að það eru sjö sinnum
fleiri í flokki misnotenda en fík-
inna. Hver einstakiingur í fyrra
flokknum er síður líklegur til þess
að valda skaða en einstaklingur
sem er fíkinn, en sem hópur valda
misnotendur 75% alls skaða sem
tengist áfengisneyslu.
Hér er því komin tiltölulega skýr
mynd af mjög flóknu fyrirbæri. Á
þennan hátt er hægt að skilja
dreifinguna innan hvers hóps og
sjá hvaða hópur það er, sem veldur
mestum skaða.
Eins og er, þá er algengast að
áfengisvandamálið sé sett fram í
orðræðu, sem lituð er af reynslu
þess sem um það fjallar. Kenn-
ingarammi „paradigm", ráðandi
hugmyndir eða málskrúð, sem
einstaklingar eða hópar halda
fram um ákveðin málefni, ákvarða
að miklu leyti skilgreiningu á fyr-
irbærinu sem fjallað er um og
einnig hvernig bregðast skuli við
ef málefnið er þess eðlis að til
ígripa þurfi að koma. Öll opinber
stefnumótun við vandanum er því
frekar byggð á þessum kenningum
en empírískum niðurstöðum. í
þessu tilfelli hafa allar leiðir til
lausnar á áfengisvandanum verið
byggðar upp í kringum skilgrein-
ingar á misnotkun fíkinna. { hefð-
bundnum meðferðum við fíkn er
því haldið fram að bindindi sé
lausnin fyrir hinn fíkna. Það má
vel vera að svo sé. En það er ekkert
sem bendir óyggjandi til þess að
svo sé. Þetta er ekki raunhæf lausn
við þeim vanda sem aðrir misnot-
endur valda. Það er ekki hægt að
fara fram á það við einstakling
sem ekur undir áhrifum áfengis,
að hann fari í bindindi, en hins
vegar er lausin að gera honum
ókleift að aka undir áhrifum
áfengis.
Það er heldur ekki raunhæft að
ætla að þessi hugmyndafræði komi
í veg fyrir sífellt lægri upphafsald-
ur áfengisneyslu.
Til þess að hægt sé að setja fram
heilstæða stefnu um lausn á vanda
þarf fyrst að skilgreina hver hann
er og á hverju skuli vinna. Öll
stefnumótun sem gerð er án þess
að nokkur hafi yfirsýn yfir það
sem takast á við, verður einungis
Sölvína Konráðs
„Fjölmennastir í hópi misnot-
enda eru ungir karlmenn.
Það eru einkum þeir sem
ekki hafa fundið markmið aö
stefna að og félagslegar
skyldur að rækja og eru í
umhverfi sem umber mis-
notkun, skaða og truflun
henni samfara.“
til þess að auka á þann rugling og
skaða sem fyrir er.
Lausn á vandamálum
sem eru afleiðingar
misnotkunar áfengis
f dag er ýmislegt vitað um mis-
notkun áfengis. Það er líka ýmis-
legt vitað um það hvernig fíknir
og misnotendur svara aðgerðum
sem beitt er til þess að draga úr
skaða. Fíkni hópurinn hefur verið
rannsakaður mun meira en mis-
notendur. Fjölmennastir í hópi
misnotenda eru ungir karlmenn.
Það eru einkutn þeir sem ekki hafa
fundið markmið að stefna að og
félagslegar skyldur að rækja og
eru í umhverfi sem umber mis-
notkun, skaða og truflun henni
samfara. Þeir eru því oft í félags-
legu umhverfi þar sem þessi hegð-
un er norm. Þær breytur sem spá
fyrir um misnotkun eru kyn, aldur,
virkni í félagssamtökum, trú-
rækni, hjúskaparstaða, atvinna.
Þessar breytur eru félagslegar,
þannig að misnotkun verður skil-
greind sem félagslegt fyrirbæri.
Við félagslegum vanda duga engar
innlagnir á meðferðarstofnanir.
Athuganir hafa leitt í ljós, að
drykkja og þar með misnotkun
minnkar marktækt hjá þessum
hópi, er meðlimir nálgast þrítugs-
aldurinn. Hugtakið „þroski" hefur
verið notað til þess að skýra þessa
breytingu. En það er varhugavert,
þar sem slík skýring felur í sér,
að engra aðgerða sé þörf, þetta
lagist af sjálfu sér. Það hefur ekki
verið rannsakað hvort þroski er
hér réttmæt skýring, hér er aðeins
um tilgátu að ræða. Það er þó öllu
líklegra að breytur s.s. félagsleg
festa, fjölbreytt félagsleg tengsl
og stofnun fjölskyldu eigi beinan
þátt í þessari breytingu. Reynist
sú tilgáta rétt, rennir það enn
frekari stoðum undir kenninguna
um að misnotkun sé félagslega
ákvörðuð hegðun.
Ennfremur er misnotkun hjá
konum algengust í aldurshópnum
21 til 34 ára. Þær breytur sem
spá fyrir um misnotkun kvenna í
þessum aldurhóp er hjúskapar-
staða (fráskildar og ógiftar konur
eru í mestri áhættu) og drykkju-
venjur maka eða sambýlismanns.
Drykkja minnkar marktækt hjá
þessum hóp ef drykkjuvenjur
maka eða sambýlismanns breytast
til batnaðar, og ef þær ná félags-
legri festu. (Wilsnack, et al 1984).
Fjölmargar tilraunir hafa verið
gerðar á fyrirbæri sem við getum
kallað „ímyndunarfyllerí". Marlatt
við Rutgers-háskólann er einn
þeirra sem fengið hefur áhuga á
þessu fyrirbæri. Niðurstöður til-
rauna hans studdu tilgátuna um
að drykkjuhegðun og misnotkun
sé samvirkni huglægra og félags-
legra þátta.
Viðföngin voru 32 aðilar sem
neyttu áfengis í hófi og 32 sem
greindir voru sem fíknir neytend-
ur. Viðföngum var skipt niður í
fjóra hópa, tveir fengu áfengi en
tveir fengu tonic. Öðrum hópnum
sem fékk áfengi var sagt að þeir
væru að drekka tonic, og öðrum
hópnum sem fékk tonic var sagt
að þeir væru að drekka áfengi.
Þeir sem voru að drekka áfengi
og þeir sem héldu að þeir væru að
drekka áfengi sýndu merki ölvunar
og sögðust finna fyrir áhrifum.
Þeir gerðu fleiri villur í námsverk-
efni sem þeir fengu til að leysa,
jafnvægisskyn versnaði og árasar-
girni jókst og þeir fylgdu frekar
hópþrýsting en hinir tveir hóparn-
ir. Þeir sem héldu að þeir væru
að drekka tonic og þeir sem fengu
tonic og vissu það, sýndu engin
merki ölvunar. Það var enginn
munur á því hvort um var að ræða
hófdrykkjumenn eða fíkna. Breyt-
an sem olli mismun á hegðun var
hvað menn héldu að þeir væru að
drekka. Öll viðföngin höfðu leyst
sambærileg verkefni áður en
drykkjan hófst, og þau leystu
meðan á drykkju stóð. Aðrir sem
framkvæmt hafa samskonar til-
raunir, eru m.a. Marlatt et al, 1973,
Marlatt 1978, Marlatt 1980, Lang
et al 1975, Wilson & Lawson 1976,
Wilson & Abrams 1978, Wilson
1978. Allar þessar tilraunir sýna
samdóma niðurstöður.
Misnotkun áfengis, ábyrgðar-
laus hegðun og sá skaði sem þetta
veldur verður aldrei meiri en
umhverfið umber. Það er því
umburðarlyndi umhverfisins
gagnvart misnotkun sem þarf að
minnka til þess að draga úr skaða.
Hér er því vænlegra til árangurs
að beina spjótum að félagslegum
normura en að hverjum einstakl-
ingi. Þeir sem misnota áfengi
valda hvoru tveggju, beinum og
óbeinum skaða. Með óbeinum
skaða er átt við að þeir umbera
samakonar hegðun og þeir fram-
kvæma sjálfir, án þess að þeir geri
sér grein fyrir því. Vandi og skaði
sem þessi hópur veldur er viðráð-
anlegt fyrirbæri. Þessi hópur svar-
ar vel óbeinum félagslegum höml-
um og refsiaðgerðum. Fíknir not-
endur svara beinum hömlum og
refsiaðgerðum. Þetta eru stað-
reyndir sem nota á við stefnumót-
un til lausnar á áfengisvandanum.
í flestum samfélögum eru hópar
sem nota áfengi sér og öðrum til
skemmtunar og upplyftingar, og
það er sá hópur sem getur skapað
fyrirmynd fyrir misnotendur.
Sjúkdómshugtakinu fylgir að
allir misnotendur séu fíknir, en
staðreyndin er sú að fíknir eru í
miklum minnihluta misnotenda.
Jellinek varaði við þessu á sínum
tíma, eða öllu heldur spáði fyrir
um þessa misnotkun á líkaninu. „
... óréttmæt notkun sjúkdóms-
hugtaksins (um alla flokka mis-
notkunar á áfengi) er skaðleg
vegna þess að fyrr eða síðar mun
slík misnotkun skekkja viður-
kennda notkun hugtaksins, og enn
hættulegra er að það mun veikja
þann siðgæðisgrunn sem félagsleg-
ar hömlur og refsiaðgerðir byggja
á.“ (1952, bls. 647.) Thomas Szasz
rekur þetta hugtak aftur til heima-
húsanna. „Óhófleg drykkja er
ávani. Ef við viljum kalla slæman
vana „sjúkdóm" eru engin takmörk
fyrir hvað má skilgreina sem sjúk-
dóm.“ (1972, bls. 84.)
Það er full ástæða til þess að
yfirvöld beini athygli meira að
misnotkun en gert hefur verið. Hér
er um að ræða mun umfangsmeira
vandamál en hina klínísku fíkn,
það nær til mun fleiri þátta þjóð-
lífsins og snertir alla þegna þjóð-
félagsins. Meira en helmingur
misnotenda hættir misnotkun án
bindindis. Lausn þess vanda sem
misnotkun hefur í för með sér
hefur reynst vera félagslegs eðlis
en ekki læknisfræðilegs. Það eru
óbeinir félagslegir þættir sem
valda breytingum. Það á því að
leggja áherslu á aðgerðir sem
draga úr skaða en ekki að predika
um bindindi.
Tengsl milli mis-
notkunar og fíknar
Næstum allir Gamma-fíknir (en
ekki Beta og Delta) lýsa tímabili
þar sem þeir misnotuðu áfengi án
fíknar (Jellinek 1952). í fljótu
bragði virðist því misnotkun leiða
til fíknar. En það er þó ekki svo.
Misnotendur eru vissulega í nieiri
áhættu en þeir sem ekki misnota
áfengi. Fíkn virðist heldur ekki
vera undirflokkur misnotkunar,
því að minna en helmingur þeirra
sem verða fíknir eiga sögu um
misnotkun. Þannig að misnotend-
ur í dag eru ekki endilega „alkóhól-
istar" framtíðarinnar.
j. .. , Dreifingáárlegriáfengis-
I- j o 1 d i i neyslu fullorðinna Banda-
prósentu. ríkjamanna, upplýsingar
eru frá Moore & Gerstein,
1981.
Meí.altal drykkja á degi hverjum