Morgunblaðið - 16.11.1985, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR16. NÓVEMBER1985
Leiðtogafundurinn í Genf:
Hvorugur vill slíta af-
vopnunarviðræðunum
— eftir Björn
Bjarnason
Um næstu jól verða sex ár liðin
síðan Sovétmenn réðust inn í
Afganistan. Það er jafn langur
tími og leið frá upphafi síðari
heimsstyrjaldarinnar þar til Jap-
anir gáfust upp í september 1945.
Á þessu árabili hafa Sovétmenn
ekki aðeins barist með vopnum við
nágranna sína í suðri þeir hafa
einnig háð orrahríð við Banda-
ríkjamenn og bandamenn þeirra
um friðar- og vígbúnaðarmál.
Fjórir menn hafa setið á æðsta
valdastóli Sovétríkjanna. Fulltrúi
nýrrar kynslóðar alræðisaflanna í
austri hefur á nokkrum mánuðum
skipað sér handgengna menn í
æsðtu embætti. Reynslumesta
utanríkisráðherra kommúnista-
ríkjanna, Andrei Gromyko, hefur
verið veitt valdalaust embætti
forseta. Eftir innrásina í Afganist-
an sagði Jimmy Carter, þáverandi
forseti Bandaríkjanna, að hann
hefði á örfáum dögum áttað sig
betur á raunverulegum sovéskum
markmiðum en nokkru sinni fyrr.
Nokkrum mánuðum síðar náði
Ronald Reagan kjöri sem forseti
Bandaríkjanna. Hann hefur lýst
Sovétríkjunum sem illu heimsveldi
og lagt kapp á að treysta hernaðar-
mátt Bandaríkjanna. í Vestur-
Evrópu hefur verið tekist á um
það, hvort koma ætti fyrir nýrri
tegund bandarískra kjarnorku-
vopna til að svara ógn frá Sovét-
ríkjunum. Friðarhreyfingar hafa
verið stofnaðar til að hindra fram-
gang þeirrar ákvörðunar Atlants-
hafsbandalagsins. Jafnaðar-
mannaflokkar, sem stóðu að
ákvörðuninni, hafa snúist gegn
henni. Ríkisstjórnir, sem hrundu
ákvörðuninni um bandarísku með-
aldrægu eldflaugarnar I fram-
kvæmd, hafa hlotið endurnýjað
traust í kosningum. Og á þriðju-
daginn ætla þeir að hittast á fundi
í Genf Ronald Reagan, Banda-
ríkjaforseti, og Mikhail Gorba-
chev, flokksleiðtogi Sovétríkjanna.
Er þess að vænta að sá fundur
marki þáttaskil? Er þess að vænta
að á þeim fundi skapist nýtt and-
rúmsloft í samskiptum austurs og
vesturs?
Kjarnorkuvopnin
í nýútkomnu riti Alþjóðaher-
málastofnunarinnar í London (Int-
ernational Institute for Strategic
Studies, The Military Balance
1985—1986, kemur fram að á síð-
ustu 3 árum hafi kjarnaoddum
Sovétmanna fjölgað um 37% en
Bandaríkjamanna um 10%, og sé
nú nálægt því jafnræði með þjóð-
unum á þessu sviði. Sé litið til
kjarnaodda i langdrægum eld-
flaugum á landi og um borð í
kafbátum hafa Sovétmenn yfir-
burði I hlutfallinu, 1,20:1. Þegar
þær kjarnorkusprengjur, sem
flytja má með flugvélum eru taldir
með, verður heildarfjöldinn hjá
Bandaríkjamönnum 10.174 en hjá
Sovétmönnum 9.887, þar sem þeir
eiga færri langdrægar eða strat-
egiskar sprengjuvélar. Sé hins
vegar litið á eyðingarmátt kjarn-
orkuvopnanna þá telur stofnunin,
að Sovétmenn hafi yfirburði í
hlutfallinu 2,39:1 með langdrægum
eldflaugum á landi og i kafbátum
og i hlutfallinu 1,61:1, þegar
sprengjur um borð í flugvélum eru
taldar með.
Þegar þeir Reagan og Gorbachev
ræða niðurskurð kjarnorkuvopna
beinist athyglin að þeim vopnum,
sem hér hafa verið talin. Hvorir
tveggju hafa lýst yfir vilja til að
fækka þessum vopnum um allt að
50%. Jafnframt vilja þeir setja þak
á fjölda meðaldrægra eldflauga í
Evrópu. Nú er talið, að Sovétmenn
eigi 441 eldflaug af SS-20 gerð, sem
beint er gegn Vestur-Evrópu, Kína
og Japan, alls með um 1300 kjarna-
oddum. í Vestur-Evrópu á að koma
fyrir 572 meðaldrægum bandarísk-
um eldflaugum með jafnmörgum
kjarnaoddum. Rætt verður um
fækkun þessara eldflauga. Banda-
ríkjamenn hafa lagt til að fjöldi
þeirra verði 140 hjá hvorum um
sig.
Geimvarnir
I mars 1983 lýsti Ronald Reagan
því yfir, að hann myndi láta hefja
rannsóknir með það fyrir augum
að hannað yrði varnarkerfi gegn
árás langdrægra eldflauga á
Bandaríkin. Rannsóknirnar
myndu beinast að hátækni, sem
nota mætti til að smíða slikt varn-
arkerfi í geimnum. Strax eftir að
ræðan hafði verið flutt, kenndu
fjölmiðlar hugmyndir forsetans
við stjörnustríð. Síðan hefur
Bandaríkjastjórn ákveðið að verja
26 milljörðum Bandaríkjadollara
til þessara rannsókna á næstu
árum. Bandaríkjamenn hafa boðið
bandamönnum sínum að taka þátt
í þessum rannsóknum. Hafa sumir
þeirra fallist á það, en undir for-
ystu Frakka hafa Evrópuríki
sameinast um EUREKA-áætlun-
ina, sem miðar að svipuðum rann-
sóknum á sviði hátækni.
Sovétmenn hafa snúist harka-
lega gegn geimvarnaáætlun
Bandaríkjastjórnar og vilja hana
feiga. Bandaríkjamenn benda á,
að Sovétmenn hafi ekki aðeins
stundað rannsóknir heldur einnig
tilraunir á þessu sviði. Um það er
deilt hvort áform Bandaríkja-
manna brjóti í bága við samning
þeirra við Sovétmenn frá 1972 um
bann við gagneldflaugakerfum,
ABM-samninginn. Bandaríkja-
menn segja að rannsóknir sinar
séu innan ramma samningsins og
þeir geti raunar lagt stund á þróun
og tilraunir án þess að brjóta
hann, en þeir ætli ekki að gera það
að óbreyttu. Bandaríkjamenn saka
Sovétmenn um að hafa brotið
ABM-samninginn með því að reisa
risavaxna ratsjá í Krasnoyarsk í
Síberíu.
Sovétmenn vilja, að samkomu-
lag um niðurskurð kjarnorku-
vopna verði háð takmörkun eða
banni á rannsóknum vegna geim-
varna. Bandaríkjamenn segjast
ekki munu fallast á neinar slíkar
takmarkanir. Ýmsir bandamenn
Bandaríkjanna hafa hvatt Reagan
til að halda ekki svo fast í geim-
varnaáætlunina, að hún hindri
samkomulag um önnur atriði.
Sovétmenn nota þetta mál I til-
raunum sínum til að reka fleyg á
milli Bandaríkjamanna og banda-
manna þeirra, ekki síst með því
að höfða beint til almennings á
Vesturlöndum. Hræðsla Sovét-
manna við geimvarna-áform
Bandaríkjastjórnar hefur tví-
mælalaust ýtt þeim að samninga-
borðinu í Genf. Ekki er við því að
búast, að Bandaríkjamenn afsali
sér þessari „svipu", en samkomu-
lag kann að takast um, hve harka-
lega henni verður beitt.
Eftirlit
Það er enn óljóst 50% af hverju
Bandaríkjamenn og Sovétmenn
vilja skera, þegar þeir ræða um
fækkun langdrægra kjarnorkueld-
flauga. Ekki dugar að miða við
fjölda eldflauga, því að þær eru
af mörgum gerðum og geta flestar
flutt fleiri en einn kjarnaodd. Ef
ætlunin er að fækka kjarnaoddun-
um, verður deilt um það, hvaða
oddum á að fækka. Og sé miðað
við eyðingarmáttinn, er unnt að
meta hann frá ólíkum forsendum.
Líklegt er, að leiðtogarnir ítreki á
fundinum í Genf, að þeir vilji
niðurskurð og síðan verði sérfræð-
ingum falið að semja um fram-
kvæmdina.
Þá verður deilt um eftirlitið.
Bandaríkjamenn vilja, að stuðst
verði við alþjóðlegt eftirlit. Sovét-
menn telja nægilegt, að hvor aðili
um sig beri ábyrgð á eftirlitinu. Á
milli þessara sjónarmiða er því
hyldýpi, sem erfitt er að brúa, ef
ekki ógjörlegt. I Bandaríkjunum
er unnt að halda uppi eftirliti, sem
byggist á innlendum stofnunum. í
lýðræðislegu stjórnkerfi verða
stjórnvöld að standa við gerða
samninga, annars eru þau sökuð
um svik af stjórnarandstöðu eða
fjölmiðlum. Ekkert slíkt aðhald er
að finna í alræðisríkjum. Þar er
ekki um neina stjórnarandstöðu
að ræða og fjölmiðlar lúta vilja
stjórnvalda.
Deilurnar um það, hvort staðið
hafi verið við ABM-samninginn,
sýna, hve erfitt er að framfylgja
samningum um takmörkun víg-
búnaðar, ef óhlutdrægur aðili
kemur ekki til sögunnar. Þá hafa
Bandaríkjamenn sakað Sovétmenn
um að standa ekki við SALT-
samninginn, sem þjóðimar hafa
sagst ætla að virða í reynd.
Ekki einungis afvopnun
Andrei Gromyko og George
Shultz, utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna, hittust á fundi í Genf í
janúar síðastliðnum og ákváðu að
skipa menn til viðræðna um tak-
mörkun vígbúnaðar og geimvopn.
Með vísan til þessara viðræðna
má segja, að vilji til að takmarka
vígbúnað sé forsendan fyrir leið-
togafundinum nú. En að fleiru er
að hyggja. Það er yfirlýst stefna
Reagans að ræða um það, sem
hann hefur kallað „svæðisbundnar
deilur“ við Gorbachev. Með þeim
orðum beinir Bandarikjaforseti
athyglinni að innrásinni í Afgan-
istan, undirróðursstarfsemi Sovét-
manna I Nicaragua, stríðsrekstri
Víetnama með sovéskum stuðningi
og fleiri ágreiningsmálum af sama
toga.
Löngum hefur verið um það deilt
á Vesturlöndum, hve mikla áherslu
ætti að leggja á mál af þessu tagi,
þegar rætt væri um takmörkun
vígbúnaðar. Ýmsir eru þeirrar
skoðunar, að svo miklu skipti að
oá háleitum markmiðum I af-
vopnunarmálum, að ekki beri að
setja nein skilyrði um framgang
eða breytni á öðrum sviðum.
Síðasti leiðtogafundur Banda-
ríkjamanna og Sovétmanna var
sumarið 1979, þegar þeir hittust
Jimmy Carter og Leonid Brezhnev.
Þá rituðu þeir undir SALT II
samkomulagið. Það reyndist Cart-
er erfitt að fá Bandaríkjaþing til
að staðfesta samkomulagið. Eftir
innrás Sovétmanna í Afganistan
um jólin 1979 féll Carter frá öllum
tilraunum til þess. Sú saga sýnir,
að samningar um takmörkun víg-
búnaðar ráðast af fleiru en vilja
til að fækka kjarnorkuvopnum.
Það er óraunsæi að álíta, að af-
vopnunarmál sé unnt að skilja frá
almennri þróun alþjóðamála. Sov-
éskir ráðamenn, sem þurfa ekki
að taka tillit til almenningsálits,
skilja ekki tengslin milli fram-
ferðis sovéska hersins eða útsend-
ara KGB og vilja Vesturlandabúa
til að gera samninga um afvopnun
eða annað.
Mannréttindi verða einnig rædd
í Genf. Afstaða Sovétstjórnarinn-
ar til þeirra mála ræður miklu um
það, hvort vestrænir stjórnmála-
menn og kjósendur þeirra, telja
æskilegt að eiga við hana náin
samskipti. Á fundinum í Helsinki
í sumar, þegar minnst var 10 ára
afmælis Helsinki-samþykktarinn-
ar, skiptust talsmenn Vesturlanda
í tvö horn eftir því hve harðorðir
þeir voru í gagnrýni sinni á mann-
réttindabrot Sovétstjórnarinnar.
Hér á landi og í Noregi var til
dæmis vakin athygli á því, hve
Geir Hailgrímsson var markviss-
ari í ræðu sinni en Sven Stray,
utanríkisráðherra Noregs. George
Shultz varði verulegum tfma til
þess að lýsa örlögum þeirra, sem
sætt hafa harðræði í Sovétríkjun-
um vegna skoðana sinna.
Fundurinn skiptir mestu
Síðustu daga hafa fjölmiðlar
velt vöngum yfir því, hvort leið-
togarnir séu i raun hæfir til að
ræða saman í alvöru. Eftir að
Shultz hitti Gorbachev og Eduard
Shevardnadse, utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, í Moskvu á dögun-
um hefur það komið fram, að
hvorugur þeirra hafi verið mjög
vel að sér um þau málefni, sem
Bandaríkjamenn vilja ræða í Genf.
Þá telja ýmsir, að Reagan sé alls
ekki fær um að ræða viðkvæm
afvopnunar- og alþjóðamál við
leiðtoga Sovétríkjanna.
Ástæðulaust er að hafa miklar
áhyggjur af því, að fundurinn fari
í handaskolum hjá ríkisoddvitum
risaveldanna, af því að þeir viti
ekki, hvaða erindi þeir eigi til
hans. Vangavelturnar um þennan
þátt málsins eru ekki síst vis-
bending um að fjölmiðlar hafi ekki
neitt frekar um málefni viðræðn-
anna að segja fyrirfram en þurfi
samt að halda áhuga almennings
vakandi. Ekki má gleyma því, að
fjölmiðlar leggja í gífurlegan
kostnað vegna fundarins, og þar
sem samkeppni um fjölmiðlun er
hörð, láta menn ekki deigan siga
fyrr en í fulla hnefana.
í upphafi var tveimur spurning-
um varpað fram: Hvort fundurinn
markaði þáttaskil og hvort vænta
megi, að nýtt andrúmsloft skapist
í alþjóðamálum vegna hans. Fund-
urinn sjálfur er til marks um það,
að nýtt skeið geti verið að hefjast
í samskiptum Bandarikjanna og
Sovétríkjanna. Eftir sex ára heit-
ingar og orðaskak setjast leið-
togarnir niður við sama borð. Það
eitt markar þáttaskil. Viðræður
Shultz og Gromykos í janúar síð-
astliðnum leiddu til þess, að þráð-
urinn var tekinn upp að nýju i
tvíhliða afvopnunarviðræðum. í
Genf munu þeir Reagan og Gorb-
achev að minnsta kosti hafa þann
heiður að verja, að þeir slíti ekki
þennan þráð. Hvorir tveggju segj-
ast stefna að því að afvopnunarvið-
ræðurnar skili árangri. Þeim er
báðum kappsmál að sanna einlæg-
an vilja sinn til samkomulags, þótt
ekki verði gefin út sameiginleg
ályktun um annað að viðræðum
loknum en rætt hafi verið um það,
sem veldur ágreiningi. Aðdragandi
fundarins hefur þegar breytt and-
rúmsloftinu i samskiptum austurs
og vesturs.