Morgunblaðið - 20.09.1986, Blaðsíða 25

MORGUN BLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. SEPTEMBER 1986
25
Pourquoi-pas? við bryggju á ísafirði síðsumars 1936. Mynd: Ágúst Leós, eftirtaka: LEO, ísafirði.
Frá Þurárshrauni í Ölfusi, þar sem leiðangursmenn Pourquoi-pas?
söfnuðu fyrstu sýnum til bergsegul-mælinga á Islandi. Mynd: Leó
Kristjánsson, 1984.
Segulmælingar Pourquoi
pas?-leiðangranna
eftir Leó Kristjánsson
I rannsóknum í jarðfræðum sem
og öðrum tilraunavísindum getur
það tekið langan tíma fyrir endan-
legan árangur úr hveiju verkefni
að koma í ljós og vera metinn. Á
meðan slíkt mat liggur ekki fyrir,
er stundum gengið út frá þeirri
forsendu að merkustu rannsóknirn-
ar séu þær sem mest hafi kostað
að framkvæma. Síðan kemur jafn-
vel fyrir, að árangurinn verði
aukaatriði og gleymist í glýjunni
frá afrekum framkvæmdarinnar.
Þegar fimmtíu ár eru liðin frá
lokum leiðangra Pourquoi-pas? ætti
að vera vel mögulegt að gera út-
tekt á því hvernig niðurstöður
leiðangranna hafi nýst til framfara
í jarðvísindum og á breiðari vett-
vangi. Slík úttekt á árangri er þó
sjálf meiriháttar verkefni og er alls
ekki gerleg hér á landi vegna afar
takmarkaðs ritakosts íslenskra
bókasafna.
Hér verður hinsvegar sagt frá
sérstöku rannsóknasviði sem nokk-
ur áhersla var lögð á í a.m.k. þrem
leiðöngrum Pourquoi-pas? til ís-
lands. I Ijós kemur að þar gætti
mikillar framsýni J.-B. Charcots og
samstarfsmanna hans, og niður-
stöður rannsóknanna höfðu áhrif á
framtíðarþróun jarðvísinda. Jafnvel
munaði ekki miklu, að þau áhrif
yrðu mjög afgerandi.
Bergsegrilmælingar
leiðangursins 1925
í bráðabirgðaskýrslu um leiðang-
ur Pourquoi-pas? sumarið 1925 til
Færeyja, Jan Mayen, A-Grænlands
og íslands bendir dr. Charcot á það
að þekking á segulsviði jarðar hafi
mikla þýðingu fyrir allar siglingar.
Meðal annars hafi skipveijar í fyrri
leiðöngrum fundið staðbundin frá-
vik áttavita yfir grunnum hafsvæð-
um, þar sem blágrýti var undir, og
hafi sér nú þótt ástæða til að hefj'a
rannsóknir á orsökum slíkra trufl-
ana.
í leiðangrinum 1925 tók því þátt
Frakkinn Raymond Chevallier, sem
var þá þekktur fyrir rannsóknir
sínar á segulstefnu í hraunum frá
sögulegum tíma úr Etnu. Hafði
hann sýnt fram á, að rekja mætti
breytingar á stefnu jarðsegulsviðs-
ins sl. 700 ár á Sikiley með þessum
mælingum, og vildi nú kanna mögu-
leika á segulmagnsmælingum í
sambærilegu bergi víðar.
Safnaði Chevallier alls 12 sýnum
á Suðurey í Færeyjum, 6 á Jan
Mayen og 4 á íslandi. Voru þau
síðastnefndu öll tekin úr Þurár-
hrauni í Ölfusi, sem í þann tíð var
talið hafa runnið við Kristnitökuna
árið 1000 (en Jón Jónsson hefur
sýnt fram á síðar að er í raun um
1900 ára) og var um leið eina
hraunið innan seilingar frá
Reykjavík sem menn töidu sig vita
aldurinn á.
Hefur Chevallier lýst ferðalaginu
austur bæði í skýrslu leiðangursins
og í bókarkverinu „Au pied des
volcans polaires", sem hann gaf út
1927. Var þetta erfið ferð, og bætti
ekki úr skák að Þurárhraun reynd-
ist allt vera hulið mosavöxnum
gjallkarga, gagnslausum til segul-
stefnumælinga.
Mælingar á segulmögnun voru
þá mjög seinlegar, og birtust niður-
stöður ekki fyrr en 1930. Chevallier
staðfesti þó, að blágrýtið frá íslandi
bæri sterka varanlega segulmögn-
un í sömu stefnu og núverandi
segulsvið jarðar á þessum slóðum.
Mælingar hans á Jan Mayen-sýnum
gáfu svipaða niðurstöðu, og styrkti
þetta ályktun sem Svisslendingur-
inn P.-L. Mercanton hafði áður
dregið í grein 1926 af bergsegul-
mælingum á heimskautasvasðum,
nefnilega þá að gosberg gæti varð-
veitt upprunalega segulstefnu sína
„Þegar fimmtíu ár eru
liðin frá lokum leið-
angra Pourquoi-pas?
ætti að vera mögulegt
að gera úttekt á því
hvernig niðurstöður
leiðangranna haf i nýst
til framfara í jarðvís-
indum og á breiðari
vettvangi.“
mjög lengi. Hins vegar hafði Merc-
anton fundið miklu eldra berg
segulmagnað í stefnu öfugt við
núverandi svið á Diskó-eyju við
V-Grænland og á Svalbarða, en
Chevallier fann ekki slíkt í Færeyj-
um.
Chevallier hélt því miður ekki
áfram rannsóknum sínum á Is-
landi, en hóf í þess stað mælingar
á seguleiginleikum ýmissa jámsam-
banda. Hann hafði kynnt Þorkeli
Þorkelssyni veðurstofustjóra þetta
rannsóknasvið í ferð sinni í von um
að íslendingar tækju sjálfir upp
bergsegulmælingar, en ekki mun
hafa orðið neitt úr því.
Segulmælingar leið-
angranna 1929 og 1931
Víkur nú sögunni aftur að P.-L.
Mercanton. Hann var veðurfræð-
ingur sem m.a. fékkst lengi við
jöklarannsóknir, og var hann einn
þriggja manna sem fyrstir komust
á tind Beerenberg-fjalls á Jan May-
en, 11. ágúst 1921. Hann hafði
einnig ritað merkar greinar um seg-
ulmælingar á bergsýnum allt frá
1910.
Ekki er mér kunnugt um bein
samskipti Mercantons og Chevalli-
ers, en þeim fyrrnefnda virðist nú
hafa þótt ástæða til að kanna nán-
ar segulmögnun forns gosbergs.
Mercanton tók því þátt í leiðangri
Pourcjuoi-pas? 1929 og safnaði alls
þrem bergsýnum á Austurey í Fær-
eyjum, tveim við Reyðarfjörð, tveim
á Vaðlaheiði og einu við Patreks-
Qörð.
í leiðangri Pourquoi-pas? 1931
var Mercanton aftur með í för, og
tók þá þijú blágrýtissýni til segul-
mælinga á eynni Mull við Skotland,
sjö á Straumey í Færeyjum, þijú
við Akureyri, tvö á Þingvöllum og
eitt í Hvalfirði. Einnig mældi hann
stefnu segulsviðsins á nokkrum
stöðum í þessum ferðum. Niður-
stöður birtust 1931—32.
Sýni Mercantons frá Skotlandi
og Færeyjum voru öll öfugt segul-
mögnuð og styrktu þá kenningu
hans, að segulsvið jarðar hefði
lengstaf snúið öfugt við það sem
nú er, allt fram á nýöld jarðsögunn-
ar. I samræmi við þessa kenningu
reyndust einnig öll sýni hans frá
íslandi segulmögnuð í svipaða
stefnu og núverandi jarðsegulsvið,
og verður það að teljast hafa verið
óheppileg tilviljun.
Yttu þessar niðurstöður eflaust
undir aðra að hefja rannsóknir á
þessu sviði, og hefur víða verið til
þeirra vitnað.
Þróun rannsókna síðar
Mercanton virðist hafa hætt
bergsegulmælingum fljótlega eftir
ferðirnar til íslands og snúið sér
meira að jöklarannsóknum sínum.
Meðal annars stóð hann ásctnt öðr-
um fyrir leiðangri á Snæfellsjökul
1934 og tók mikinn þátt í alþjóð-
legu samstarfi um mælingar á
breytingum jökla.
I grein þeirri frá 1926, sem áður
var vitnað til, stingur Mercanton
upp á þeim möguleika að með um-
fangsmiklum bergsegulmælingum
megi kanna sannleiksgildi hug-
mynda Þjóðveijans Wegeners um
meiriháttar tilflutninga jarðmönd-
ulsins á liðnum jarðöldum. Þessum
ábendingum var þó ekki fylgt eftir,
framfarir í þessum þætti jarðvísinda
urðu hægar næstu tvo áratugina,
og margir jarðfræðingar, einkum
vestanhafs, töldu kenningar bæði
Wegeners og Mercantons byggðar
á rangri túlkun athugana. ,
Um 1950 fóni svo aftur að safn-
ast fyrir sterkar vísbendingar um
jxilrek og landflutninga, ekki síst
vegna segulstefnurannsókna á
bergsýnum víða að, sem gerðar
voru við háskóla í Englandi.
Stúdent frá einum þessara rann-
sóknahópa, Hollendingurinn Jan
Hosjiers, kom hingað til íslands til
söfnunar sýna 1950—51. Víðtækar
mælingar hans á segulstefnu í
íslensku bergi, sem flestar birtust
1953—54 og var síðar haldið áfram
m.a. við Háskóla íslands af Trausta
Einarssyni og Þorbimi Sigurgeirs-
syni, bættu mjög miklu við alla
þekkingu og skilning manna á jarð-
segulsviðinu. Staðfesting þeirra á
hinum margendurteknu snciggu
umsnúningum segulsviðsins, sem
hvað best hafa varðveist í hraunlög-
um hérlendis, lagði síðan einn af
homsteinum þeirrar gjörbyltingar á
heimsmynd jarðvísindanna, sem
varð á árunum 1963—68.
Þrátt fyrir þá miklu framsýni
sem áhugi dr. Charcots á segultmfl-
unum á blágrýtissvæðum úthaf-
anna ber vitni um, hefur hann
líklega ekki órað fyrir síðara hlut-
verki þeirra í endursköpun allra
hugmynda um jarðsöguna. Vel má
hinsvegar gera sér í hugarlund, að
sú endursköpun hefði gerst fyrr en
ella, ef þeir Chevallier og Mercanton-
hefðu tekið hér sýni úr nokkm fleiri
berglögum en þeir í raun gerðu, og
getað strax um 1930 sýnt fram á
tilvist endurtekinna umsnúninga
jarðsegulsviðsins.
Það skal tekið fram að lokum
að hér hefur aðeins verið rætt um
mjög lítinn hluta af öllum rannsókn-
um Pourquoi-pas?-leiðangranna, en
af skýrslum þeirra má sjá að þeir
hafa ekki síður staðið framarlega á
þeim sviðum haffræða og veður-
fræði, sem var megintilgangur
leiðangranna að rannsaka.
Höfundur erjarðeðlisfræðingur
við Raunvísindastofnun Háskól-
ans.