Morgunblaðið - 17.12.1986, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. DESEMBER 1986
27
Hann hvatti okkur til þess að
sækja tónleika og ég man að hann
hljóp eitt sinn á eftir mér út úr
kennslustund til þess að minna mig
á að hlusta á æfingar á Messíasi
eftir Hándel, sem þá var verið að
æfa. Sú uppfærsla er mér ógleym-
anleg.
Hann benti okkur á fegurð
mosans í myndum Kjarvals og
hvemig slíkur iistamaður opnar
augu okkar fyrir fegurð náttúrunn-
ar.
Við fundum að Áma var ekkert
óviðkomandi, hann var virkur í lífí
sínu og fann til með öllu því sem
lífsanda dregur. Oft sagði hann
framandi hluti sem maður skildi
ekki fyrr en síðar á æfínni: „Ef þú
heldur á litlum fugli í hendinni og
fínnur hvemig hjarta hans berst —
þá skynjar þú lífíð á nýjan og ein-
stæðan hátt.“
Hinir mörgu nemendur Ama
hafa við þessi tímamót sent honum
kveðjur og ritað nöfn sín í fallega
bók. Nafnamnan tekur yfír margar
blaðsíður. Margir af þessu’m nem-
endum Áma hafa farið út f heim
og verið hjá frægum kennurum og
kynnst fjölbreyttum tónlistarflutn-
ingi, en þegar heim er komið, leita
þeir aftur til hans til þess að njóta
á ný kennslu hans og uppörvunar
og ræða við hann.
Ámi hefur ennþá langan vinnu-
dag, hann segir ógjaman nei við
þá sem. leita til hans og aldrei er
hann tvíefldari í hjálp sinni við nem-
endur en þegar þeir hafa orðið fyrir
einhveijum áföllum og virðist jafn-
vel líta á það sem skyldu sína að
vera ávallt til taks. Þó að mikij al-
vara ríkti í kennslustundum Áma
vom þar oft glettnar og ganiansam-
ar sögur sagðar.
Páll ísólfsson fékk Áma oft með
sér austur á Eyrarbakka. Ferðir
þessar vom einkum famar til að
horfa á brimið, en þegar austur var
komið, var oftast ládauður sjór.
Þeir félagar gengu þá í fjörunni,
tíndu marglita steina og kuðunga
og komu svo endumærðir heim í
Arni Kristjánsson og Björn Ólafsson, en þeir áttu margar góðar stundir saman.
Hraungerði til Pöllu frænku, en þar
gistu þeir venjulega. Um kvöldið
þegar hljótt var orðið og þeir félag-
ar vora við það að festa blund þá
sjá þeir að lítil mús kemur út úr
orgelinu og fer að borða brauð-
mola, sem fallið höfðu á gólfíð.
Þegar þeir Ámi og Páll kvöddu
daginn eftir, gættu þeir þess vel
að tíunda ekkert af ævintýrinu um
litlu músina, „með fallegu saklausu
augun".
Þeir, sem mikið er gefíð, krefjast
oftast nær mikils af sjálfum sér,
ekkert er fullkomið í þeirra augum.
Líf Áma hefur því verið sífelld leit
að hinum innsta kjama og hann
reynir að skynja æ dýpra anda
þeirra verka, er hann leikur. Hann
leitar uppi þá staði er höfundar
verkanna dvöldu á og fer jafnvel
að legstað þeirra og dvelur þar í
hljóðri þökk til þeirra er létu eftir
sig töfrandi hljóma eins og tón-
skáldið Chopin, sem jarðsettur er í
París.
Líf Áma spannar yfír svo mörg
svið að því þyrfti að gera verðug
skil. Þessar fáu línur eiga aðeins
að tjá þakkir mínar til hans sem
vinar og kennara.
Frásagnir hans og lífsviðhorf fá
alla til þess að hlusta. Nokkrar rit-
gerðir Ama, er hann hefur samið
í gegnum árin, hafa nú verið gefn-
ar út í bók sem nefnist: Hvað ertu
tónlist? Ritgerðir þessar eða erindi
em mörg samin á þeim ámm þegar
hann var tónlistarstjóri Ríkisút-
varpsins eða skólastjóri Tónlistar-
skólans í Reykjavík, en nokkur hafa
verið saman og flutt af honum hin
síðari ár.
Þá þýddi Ámi m.a. Ævisögu J.S.
Bachs eftir J.N. Forkel og kom
þýðing bókarinnar út á 300 ára
afmæli Bacte árið 1985. í því rit-
aða máli er Ámi hefur látið frá sér
fara, kemur fram frábært vald hans
á íslenskri tungu, — að ekki sé
minnst á einstakt næmi hans á er-
lend tungumál.
Minnisstæð em mér eftirmæli er
hann ritaði um fyrsta kennara sinn,
Sigurgeir Jónsson á Akureyri. Þar
segir Ami frá því með fíngerðum
blæbrigðum hvemig Sigurgeir hafí
kennt sér að elska Bach, Mozart
og Beethoven. Beethoven fínnst
mér að hafí ætíð verið sérstakur
sálufélagi Áma, — á vissum stund-
um. Annars er erfitt að tengja Áma
við sérstakan höfund. Er það Chop-
in? Er það Brahms? Því hann gefur
sig allan að því verki sem hann leik-
ur hveiju sinni og einkennist leikur
hans af þrótti, krafti og söng.
Þeir mörgu snillingar sem heim-
sótt hafa land okkar og Ámi hefur
leikið með, hafa undrast innsæi
hans og snilld.
Vegna skarpskyggni sinnar á
flutning og nýjar tónsmíðar er Ámi
oft kallaður til þegar um vandasam-
ar útnefningar og verðlaun er að
ræða. Slík störf eiga samt ekki alls
kostar við hann, enda byggir nútím-
inn við slíkar útnefningar að stómm
hluta á alls konar tækniundmm,
en gefur ekki nægan gaum að þeim
söng er í tónlistinni býr, sem Ámi
hefur öllum öðmm fremur svo mjög
á valdi sínu. Það höfum við heyrt
er hann leikur Sónötur Beethovens,
Preludíur og Sónötur Chopins eða
djúpa þmngna tónlist Brahms. Ámi
dvelur nú á Spáni ásamt tryggum
og styrkum lffsfömnauti sínum,
Önnu Steingrímsdóttur, sem verið
hefur honum sannur ljósberi gegn-
um árin.
Megi blessun jólanna breiðast
yfír þau, böm þeirra og ástvinina
alla.
Haukur Guðlaugsson
Richard Wagner. Litografia eftir Auguste Renoir.
sinn f heild, og sagan varð að vem-
leika. Draumar Wagners rættust!
Eða fór ekki svo?-----. Thomas
Mann, hinn mikli stríðsmaður
Wagners, svarar þeirri spumingu á
þessa leið: „Draumar? Hugarórar?
— Jú, þeir áttu eftir að rætast —
eða ef ekki alveg að rætast þá að
minnsta kosti að verða að vem-
leika. „Bayreuth" átti eftir að koma
til sögunnar, með tuttugu ríkis-
marka aðgangseyri, með kóngum
og keisumm, alþjóða peningamúgi
og andstyggilegum Wagnerskrif-
fínnum á áhorfendabekkjum, með
bröskumm og húsnasðisokmmm
um allan bæ og íburðarmiklum
veizlum og garðsamkvæmum, þar
sem skotið var flugeldum í hinni
hreint ekki „Wahn-“, þ.e. villu- eða
vímu, né vammi-fírrtu „Villa Wahn-
fried". Það var fjarstæðan í reynd
og raun: die arrivierte Utopie, —
sem Nietcsche flýði!“ Já, Nietzsche,
hinn mikli fylgis- og forvígismaður
Wagners, sem daginn fyrir fram-
sýninguna sagði að hér, þ.e. í
Bayreuth, „myndum við á morgun
meðtaka sakramentið fyrir orr-
ustuna" — flýði af hólmi, og lézt
hneykslaður á „hinum ídealistísku
lygum og slævingu samvizkunnar",
sem hann nefndi svo — og sneri
baki við Wagner. Verra átti eftir
að koma síðar. Á dögum „þriðja
ríkisins" lá við sjálft að Hitler kæmi
óorði á Wagner og Bayreuth með
því að stfga í vænginn við frú Wini-
fred, drottna yfír leikhúsinu og
eigna sér ýmsar af skoðunum og
rómantískum firmrn Wagners, sem
hann taldi sér og flokki sínum henti-
legar, ekki sízt hetju- og náttúm-
dýrkun hans og andspymu við
„siðakúgun sívilísasjónarinnar",
sem Wagner kallaði svo. „Meistara-
söngvamir" var eftirlætissöngleik-
ur Hitlers, og mun óbeit Wagners
á „völsku hjómi og völskum hé-
górna" og sá þjóðrembingur, sem í
þessu snjalla verki leynist, hafa
verið mjög að skapi „foringjans".
Hinsvegar er vandséð, hvað kær-
leiksboðskapur „Hringsins" gat átt
skylt við veraldargimd og valda-
streitu nazista. En það er gömul
saga að enginn er óhultur fyrir
annars falsi, allra sízt umbótamenn
og siðapostular. Veldi Hitlers fórst
í eldi eins og hinn spillti heimur í
verki Wagners, — en Bayreuth
blífur!
Ég átti þess kost sumarið 1968
að koma til Bayreuth og sjá „Nifl-
ungahring" Wagners f fyrsta sinni
á ævinni, allt verkið í heild og á
sínum rétta stað. Þessi ferð mín var
engri annarri lík, sem ég hefi farið
um dagana, því að þetta var engin
venjuleg reisa, heldur mín fyrsta
„suðurganga", ef svo má segja. Ég
fór þangað til þess að drekka „hinn
hreina mjöð Baugregins“, þ.e.
Wagners, og fann angan hans þeg-
ar fyrir vitum mér, því að allt gott,
sem við eigum í vændum, gerir boð
á undan sér. Hugur minn var sem
f álögum, og er ég sveif á „Gull-
faxa“ ofar skýjum undir síglaðri sól
með Völsungasögu á knjánum,
fannst mér ég vera á leið inn í hinn
eldfoma heim goðsagnarinnar,
mýtunnar, og sá allt í birtu henn-
ar. Árnar, sem blikuðu gullroðnar
undir okkur í sólskininu og greina
mátti úr skýjarofum, vöktu drauma
um hina gullfrægu Rín, en lestin,
sem ég síðar ók í frá Niimberg til
Bayreuth — þangað kemst enginn
fljúgandi — tók á sig líki ormsins
Fáfnis, er hún skreið í hlykkjum út
í náttmyrkrið, fnæsandi og vein-
andi. Þessi víma rann fyrst af mér,
þegar ég stóð á tröppum jámbraut-
arstöðvarinnar í Bayreuth og beið
eftir bíl til að aka mér til gistihúss-
ins „Haus Weihenstephan", þar sem
ég taldi mér náttstað vísan. Þar
varð ég samt að hírast í baðher-
bergi hótelsins fyrstu nóttina, þar
eð öll herbergi vom setin af ferða-
löngum. En_ til Bayreuth var ég
kominn! — Ég reyndi að hagræða
mér á beði við hlið baðkersins og
sofnaði um síðir, úrvinda, eftir hina
löngu dagleið utan af íslandi. Dag-
inn eftir skoðaði ég borgina.
Bayreuth er myndarleg borg; hún
á margar merkilegar minjar og er
tignarlegri en ætla hefði mátt um
ekki stærri borg. íbúar em þar
færri en í Reykjavík. Hér sjást
gamlar hallir, eins og svo víða á
Þýskalandi, frá þeim tímum er
landið skiptist f konung- eða fursta-
dæmi, og gnæfír ein þeirra á hæð
fyrir enda götunnar, sem ég bjó
við, en skammt þar frá stendur
ópemhús gamalt, er markgreifínn,
sem þama sat, lét reisa í ítölskum
barokkstíl, forkunnarfagurt að inn-
an og eitt hið fegursta í álfunni frá
þeim tíma. Þama, í þessu leikhúsi
flutti Wagner 9. Sinfóníu Beethov-
ens sem upphaf að fyrstu hátíðar-
sýningunni í Bayreuth 1876.
Þó að andi Wagners svífi hér
yfír vötnunum, er einnig annarra
að minnast. Hér fæddist Max Stim-
er — öðm nafni Kaspar Schmidt,
heimspekingur og anarkisti, sem
afneitaði trú, siðalögmáli og ríkis-
valdi, „hinum betra manni", er hann
kallaði svo, og hér, í Bayreuth, átti
skáldið Jean Paul Richter, andlegur
lærifaðir Schumanns, heima um
langt skeið, og er ein gatan við
hann kennd. Og f gamla borgar-
grafreitnum hvílir Franz Liszt undir
Lágu leiði, steinhellu, umkringdri
blómum og dvergsýpressum. Á hell-
unni lágu tvö lauf, annað visið og
klesst niður í steininn, hitt grænt
og lifandi.
„Wahnfried", hús Wagners, var
lokað öllum óviðkomandi, en minja-
safnið, sem er í námunda við það,
stendur hverjum gesti opið. í leið-
inni þangað skoða menn gröf þeirra
Richards og Cosimu, þar sem þau
hvfla saman. Hávaxin lauftré fella
saman krónur sínar yfír þessu leiði
eins og yfír Tristan og Isold forð-
um. Fugl kvakaði á grein, meðan
ég stóð þar við.
Það er meira en dagsverk að
skoða Gedenkstatte eða Minjasafn
Richards Wagners. Þar em ógrynni
mynda, handrita, bréfa. Myndir af
Wagner og fjölskyldu hans og öllu
því fólki, sem kom við sögu hans,
myndir frá þeim stöðum, þar sem
hann dvaldi, ljósmyndir leiksviðs-
myndir, uppdrættir, teikningar,
málverk, höggmyndir; handrit að
tónverkum hans, leiktextum og öðr-
um ritum; bréf hans sjálfs og
annarra; skjöl, auglýsingar, efnis-
skrár, — öllu raðað í tímaröð, svo
að auðvelt er að lesa lífsferil tón-
skáldsins úr þessum gögnum. Þama
em og margir aðrir munir, svo sem
hijóðfæri, taktsprotar, ritfong, og
tóbaksdósir, húsgögn og margt
annað. Þama má t.d. sjá flygil
meistarans, sem hann kompóneraði
við, og sófann, sem hann sat á í
Feneyjum, er dauðinn vitjaði hans.
Allt, sem við sjáum, skýrir mynd
þesa geníala anda og persónu hans,
hins lágvaxna, granna, skarpleita
manns með kúpta ennið yfír bognu
nefi og útstandandi höku — hins
kinnbeinabera, fagureygða, munað-
argjama meinlætamanns og
ástríðufulla vonardýrlings: lohengr-
ins, Tannháusers, Tristans, Sieg-
frieds, Parsifals — Richards
Wagners.
Það er í senn hrífandi og átakan-
legt að lesa úr þessum myndum líf
hins rómantíska listamanns og
píslargöngu hans um lífsins stigu
alltaf á flótta frá einum stað til
Sjá bls 29.
I