Morgunblaðið - 27.03.1987, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ
• í SJÚKRAÞJÓNUSTU ER AÐEINS FENGIST
VIÐ LÍTINN HLUTA JAKANS. SJÚKDÓMS
UPPSPRETTURNAR ERU UTAN SJÓNMÁLS.
• BESTA LEIÐIN ER AÐ VINNA AÐ MINNKAÐRI
ÍSMYNDUN , MEÐ ÞVÍ AÐ BÆTA UMHVERFI
JAKANS.
• ÞANNIG MINNKAR JAKINN ALLUR.
Mynd 6:
Hvað er að
gerast í
heilsufars-
málum?
eftirSkúla G.
Johnsen
1 grein hér í Morgunblaðinu 4.
júlí sl., „Ný viðhorf í heilbrigðismál-
um“, var rætt um stöðu heilsufars-
mála hér á landi. Þar var bent á,
að rannsóknum á heilsufari þjóðar-
innar væri svo lítið sinnt, að ekki
væri unnt að segja til um hvert
stefndi í þeim efnum.
Þar var greint frá nokkrum vís-
bendingum um að heilsufarið versni
þrátt fyrir að dánartölur lækki.
Ýmsar tilgátur hafa verið settar
fram um almenna heilsufarsþróun
í öðrum löndum.
Mönnum er m.a. ljóst, að sam-
band er milli efnalegrar velmegunar
annars vegar og sjúkdómstíðni hins
vegar.
Mynd 1. (lína A) sýnir heildar-
sjúkdómatíðni og hvernig hún
minnkar í aukinni efnalegri velmeg-
un en eykst svo að nýju eftir að
velmegun er komin yfir ákveðið
stig. Lína B sýnir sjúkdómatíðni,
sem tengist efnalegri framþróun.
Mynd 2. sýnir hvemig þróun
sjúkdóma annars vegar og sjúkra-
húskostnaðar hins vegar hefur verið
frá aldamótum. Smit- og hörgul-
sjúkdómar hafa minnkað en hjarta-
og æðasjúkdómar, krabbamein,
geðrænir kvillar og slys hafa vaxið
á sama tíma.
Á mynd 3 sést, að smitsjúkdómar
minnka frá aldamótum. Upp úr
árinu 1950 taka svokallaðir menn-
ingarsjúkdómar að vaxa en minnka
svo aftur. Þá koma fram nýir sjúk-
dómar, sem tengjast helstu þjóð-
félagsbreytingum samtímans.
Hraði nútímans, tækni, sérhæfing,
sjálfvirkni, umferð, samkeppni,
lífsgæðakröfur, vímu- og fíkniefni
og fæðuval tákna meiri breytingar
á högum mannsins en áður hafa
þekkst. Að þessu leyti lifir stór hluti
mannkyns í nýjum, gjörbreyttum
heimi. Margar þessar breytingar
raska vistkerfí mannsins, sjálfu
fjöreggi hans. Allir vita það nú, að
truflist vistkerfi lífverunnar
(manns, dýrs, plöntu) eru afleiðing-
araar alvarlegar. Mestu máli skiptir
hvort truflanimar halda áfram að
aukast eða hvort dregið verður úr
þeim. Því ræður maðurinn einn.
Hvað ræður
heilsufarinu?
Upplýsingamar um aukna að-
sókn að læknum, auknar sjúkrahús-
innlagnir, lyfjanotkun, rannsóknir
o.fl. sýna hve verkefni sjúkraþjón-
ustu hafa á undanfömum áratug-
um. Aukning verkefnanna ræðst
Skúli G. Johnsen
að sjálfsögðu fýrst og fremst af
vaxandi eftirspum eftir þjónustu.
Þótt framfarir læknavísinda hafi
gert kleift að bæta framboð ýmiss
konar sjúkraþjónustu, þá er ekki
unnt að skýra margfaldan vöxt
verkefnanna með því eingöngu.
Þess vegna má álykta, að níföldun
útgjalda til heilbrigðismála hér á
landi frá árinu 1950 standi að ein-
hveiju leyti í sambandi við vaxandi
sjúkleika í þjóðfélaginu þ.e. versn-
andi heilsufar. Til að útskýra þetta
atriði er notuð samlíking við ísjaka.
Jakinn er tákn veikinda og van-
heilsu, sem fellur til í samfélags-
djúpinu. Stærstur hluti hans marar
í kafí. Það sem upp úr stendur eru
veikindi og sjúkdómar, sem komnir
em fram. Undir yfirborðinu eru
duldir kvillar og sjúkleikamerki oft-
ast svo væg, að þeim er ekki veitt
athygli. Þessi einkenni hafa samt
sín áhrif svo sem með því að menn
geta ekki notið sín, afköst minnka,
ýmiss konar vansæld gerir vart við
sig og þess háttar. Margir bera
„sár“ sín í hljóði árum saman.
Mynd 4 sýnir ísjaka veikinda og
vanheilsu sem marar í djúpi þeirra
mörgu þjóðfélagsþátta, sem hér
koma við sögu. Flestir standa í
þeirri trú, að heilsufarið ráðist fyrst
og fremst af umsvifum heilbrigðis-
og sjúkraþjónustu. Þama er heil-
brigðiskerfínu ætlaður of stór
hlutur. Eftir því, sem best verður
séð, taka hefðbundin viðfangsefni
heilbrigðiskerfísins ekki til nema
hluta þeirra þátta, sem ákvarða
heilsufarið. Aaron Wildavsky, rekt-
or við Kalifomíuháskóla, orðaði
þetta á eftirfarandi hátt:
1. ALDUR
2. FJÖLSKYLDUHÆTTIR
3. UMHVERFI
4. LIFSHÆTTIR
5. BÚSETA
6. ATVINNUHÆTTIR
7. HEILBRIGÐISÞJÓNUSTA
í HVERJU SAMFÉLAGI MARAR ÍSJAKI
VEIKINDA OG VANHEILSU.
ÁSTANDIÐ UMHVERFIS JAKANN RÆÐUR
ÍSMYNDUNINNI, Þ.E. HEILSUFARINU
Mynd 5: Vaxandi vanheilsa hlýst af neikvæðum áhrifum samfélagsþátta — því meiru sem hleður á ja-
kann því hærra rís hann úr „sjó“. Sjúkraþjónustan hefur ekki undan.
„Flestir hafa þann skilning, að
læknisþjónusta jafngildi bættri
heilsu. Þessi skilningur er rangur.
Aukin sjúkraþjónusta leiðir ekki til
bætts almenns heilsufars. Eftir því,
sem best verður séð, hefur sjúkra-
þjónustan (læknar, lyf, sjúkrahús)
aðeins áhrif á Vio hluta þeirra við-
miða, sem venjulega eru notuð til
að mæla heilsu (fjarvistardagar
vegna veikinda) og hve lengi þú lif-
ir (dánartala fullorðinna). Afgang-
urinn, eða 9/io þeirra þátta sem
ákvarða heilsufarið, eru utan seil-
ingar lækna og sjúkraþjónustu.
þessir þættir eru lífshættir fólks
(reykingar, kyrrseta, álag, streita),
félagslegar aðstæður (telq'ur, fæðu-
val, uppeldi) og umhverfíð (sýklar,
veirur, mengun). Það skaðlega, sem
hendir fólk, er að langmestu leyti
utan heilbrigðismálanna."
ísjakinn, sem sýndur er á mynd
4, marar í samfélagsdjúpinu, sem
er m.a. myndað af eftirfarandi þátt-
um:
1. Aldurssamsetning,
2. búsetuform (þéttbýli, dreifbýli),
3. atvinnuhættir,
4. umhverfí,
5. fjölskylduhættir,
6. lífshættir,
7. heilbrigðis- og sjúkraþjónusta.
Á sama hátt og í náttúrunni er
það ástandið, sem ríkir umhverfis
jakann, sem ræður ísmynduninni
þ.e. heilsufarinu. Af þeim þáttum,
sem hér eru nefndir og valda aukn-
um sjúkleika, munar eflaust mest
um hlutfallslega fjölgun aldraðra,
breytta fjölskylduhætti og breytta
lífshætti eða lífsstíl.
Á mynd 5 er lýst því ástandi sem
ætla má að ríki um þessi mál nú á
dögum. Hinn sýnilegi hluti ísjakans
er viðfangsefni þess hluta heil-
brigðiskerfisins, sem fæst við
afleiðingar sjúkdóma og slysa. Þar
er öllu afli beitt í að höggva skarð
í jakann, leitast er við að eyða hon-
um. Þegar sjúkir deyja hverfur
nokkur hluti hans með öllu.
Á sama tíma er stöðugt ný
ísmyndun undir yfírborðinu. Ástand
hinna ýmsu þjóðfélagsþátta um-
hverfís jakann er þannig, að nýjum
ís (vanheilsu) hleður stöðugt á
hann. Afleiðingin er sú, að jakinn
lyftist. Þannig vex hinn sýnilegi
hluti hans hraðar en takast á að
bijóta hann niður. Þetta skýrir
hvort tveggja, meiri sjúkleika í þjóð-
félaginu og aukningu verkefna
sjúkraþjónustunnar.
Af þessum líkingum er ekki unnt
að draga nema eina ályktun (mynd
6). Ef menn vilja vinna að því að
bæta heilsufar, þá þarf að bæta þá
þjóðfélagsþætti, sem leitt hafa af
stökkbreytingum, sem nútímaþjóð-
félög hafa gengið í gegnum á
þessari öld. Hér á landi hafa þessar
byltingar tekið skemmri tíma en
víðast hver annars staðar. Þeim
mun verri eru afleiðingamar fyrir
heilsufarið.
Staða heilsufarsmála er ekki
einkamál heilbrigðiskerfisins eins
og margir kunna að halda. Heil-
brigðiskerfíð fæst fyrst og fremst
við afleiðingar veikinda og hefur
lítil afskipti af forsendum heilbrigðs
lífs.
Heilsufarið er öllum öðrum frem-
ur almennt þjóðfélagsmál og allir
eru sammála um, að heilsa fólksins
er eitt helsta þjóðmálið. Nú þarf
að hefjast handa við að móta þá
þjóðfélagsþætti, sem áður vom
nefndir, á þann veg, að þeir rækti
mannlífið í stað þess að valda skaða.
Það dugar ekki lengur að vaða blint
áfram. Þróun samfélagsins á þrátt
fyrir allt að þjóna manninum, heill
hans og hamingju.
Hvar stöndum við?
Mynd 7 sýnir þróun meðalævinn-
ar á tímabilinu 1850—1978. Þar
sést, að ævilíkur nýfædds svein-
bams vom orðnar 40 ámm hærri
1978 eií 1850. Ævilíkur karla, sem
náðu að verða fertugir árið 1950,
hafa hins vegar aðeins aukist um
12 ár. Sé sá ferill athugaður nánar
kemur í ljós, að ævilíkur fertugra
karla jukust mest á tímabilinu
1900—1950. Það er þó athyglis-
verðast, að árin 30 fyrir 1950 jukust
ævilíkur fertugra karla um 8 ár,
en 28 árin eftir 1950 aðeins um 2
ár. Það er hefðbundin túlkun þess-
ara upplýsinga að þrátt fyrir mikla
uppbyggingu heilbrigðismálanna
frá 1950 með níföldun útgjalda á
föstu verðlagi hafa ævilíkur fer-
tugra karla aðeins aukist um
fjórðung þess, sem var tímabilið
1920—1950, þ.e. áður en sjúkra-
þjónustan tók að vaxa svo mjög.
Heilbrigðiskerfið hefur sem sé ekki
staðið sig nógu vel, segja flestir.
Þessi túlkun er röng að mínu mati.
Það sem hér er að gerast er að
áhrif þeirra þjóðfélagsþátta, sem
helst ákvarða kvilla og sjúkdóma-
far, hafa verið meiri á tímabilinu