Morgunblaðið - 16.06.1987, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1G. JÚNÍ 1987
ÞÁTTASKIL í AT-
YINNUMÁLUM
eftirPálKr. Pálsson
Þegar farið er yfir þróun iðnaðar
á síðustu 12 mánuðum kemur í ljós,
að þau fyrirtæki sem eiga stærstan
hluta af markaði sínum innanlands
hafa skilað betri afkomu en útflutn-
ingsfyrirtækin. Stóriðjufyrirtækin
hafa mætt erfíðari markaðsstöðu
og að því er sérfróðir menn telja
munu þau eiga erfítt um vik næstu
árin. Mikill samdráttur hefur orðið
í ullariðnaði sem bæði orsakast af
lágu gengi dollarans og tískusveifl-
um sem leitt hafa til breytinga á
eftirspum. Þá virðist sá stuðningur,
sem útflutningsfyrirtækin í þessari
grein þurfa til að geta aukið mark-
aðshlutdeild sína á alþjóðamarkaði,
ekki vera nægilega umfangsmikil.
Flestir eru hins vegar sammála
um að innanlandsmarkaður einn sé
of þröngur fyrir þau fyrirtæki sem
ætla að ná fullri hagkvæmni og
nýta sér nútímatækni við fram-
leiðslu. Afköst vélbúnaðar og
kostnaður vegna fjárfestinga í nýj-
ustu tækni er slíkur, að til að dæmið
gangi upp þarf mun stærri markað
en heimamarkað. Þó er rétt að
benda hér á að vissulega eru til
ákveðnar undantekningar á þessu,
svo sem í matvælaiðnaði.
Þá er ljóst að stóriðja hefur ekki
skilað því sem af henni var vænst.
Bæði hefur afkoma stóriðjufyrir-
tækjanna verið mun lakari en menn
höfðu spáð og auk þess er upp-
bygging úrvinnsluiðnaðar í tengsl-
um við þær verksmiðjur, sem
byggðar hafa verið, mun minni en
menn höfðu gert sér vonir um. í
flestum tilfellum er því um hráefnis-
útflutning að ræða. Verður að telja
mjög bagalegt hve erfíðlega hefur
gengið að koma upp úrvinnsluiðn-
aði í tengslum við þau stóriðjufyrir-
tæki, sem staðsett eru hér í dag,
en um leið má segja að hér felist
vissir möguleikar og tækifæri í at-
vinnuuppbyggingu í framtíðinni.
Eftir stóriðjuárin fylgdi sú stefna
að láta smáiðju rísa upp og fylgja
skuttogurunum eftir í hvert pláss.
Þessi stefna virðist heldur ekki hafa
skilað árangri. Þörunga-, sjóefna-,
steinullar- og graskögglaverksmiðj-
ur eru stór spumingamerki í
atvinnuþróun landsins. í flestum
tilfellum virðist sama staðan hafa
komið upp. Annaðhvort hefur verið
gengið of langt, þ.e. stærð og af-
kastageta umfram eftirspum, eða
of skammt, þ.e. undirbúningur hef-
ur ekki verið nægjanlegur og farið
hefur verið af stað með of lítið íjár-
magn.
Það þjónar litlum tilgangi að leita
sökudólga í þessu sambandi. Von-
andi höfum við lært nóg af stóriðju-
stefnunni og smáiðnaðarbyggða-
stefnunni til að endurtaka ekki
sömu mistökin, þó við leitumst við
að nýta okkur þau tækifæri sem
þessi svið bjóða upp á. Verkefnið í
dag er að meta stöðuna, læra af
mistökunum og setja fram raun-
hæfa atvinnustefnu sem i framtíð-
inni mun skila þeirri verðmætasköp-
un sem við þurfum til að geta staðið
undir þeim lífskjöram sem við ger-
um kröfur um.
Áður en hafíst er handa um
mótun atvinnustefnu telur undirrit-
aður mikilvægt að menn losi sig
við þijár meinlokur. Tvær þeirra
hafa einkennt atvinnumálaumræð-
una allt frá þriðja áratugnum, sú
þriðja er hins vegar nýrri af nálinni
en að mati undirritaðs ekki síður
hættuleg.
Sú fyrsta er að fískur sé einhæft
hráefni, rétt eins og bananar, sykur
og kaffí. Staðreyndin er hins vegar
sú að fískur er mjög fjölbreytilegt
hráefni, sem býður upp á óteljandi
úrvinnslumöguleika. Úrvinnslu-
möguleikamir byggjast ekki aðeins
á miklum fjölda tegunda heldur
hafa menn í dag fundið leiðir til
að verka sama hráefnið á mismun-
andi hátt, fyrir fjölbreytilega
markaði. Ljóst er að hlutur físksins
er nú aftur að aukast í heildarút-
flutningi okkar og það sem meira
er, íslensk fískvinnsla og sölufyrir-
tæki tæknivæðast nú hröðum
skrefum (tölvutækni og sjálfvirkni).
Önnur meinlokan gengur út á
lykilhlutverk stóriðjunnar í atvinnu-
Páll Kr. Pálsson
„Það er kominn tími til
að við hættum að þrátta
um það hvort áherslan
eigi að vera á stóriðju
eða smáiðnað. Vart er
við því að búast að sett
verði á stofn stóriðja
hér á næstu árum, hins
vegar er mikilvægt að
vinna að því að færa
úrvinnsluna á afurðum
stóriðjufyrirtækjanna
inn í landið. Islenskur
iðnaður er smáatvinnu-
rekstur, sama hvaða
mælikvarða er beitt.
Það er staðreynd sem
við verðum að horfast
í augu við og læra að
nýta okkur kosti þess-
ara aðstæðna.“
uppbyggingu. Hér er í raun um
gamlan draug að ræða frá kreppu
þriðja áratugarsins, jafnvel má
rekja þessa skoðun aftur til alda-
móta. Samkvæmt þessari kenningu
er þungaiðnaður forsenda smáiðn-
aðar og ýmiss konar þjónustustarf-
semi. Vissulega má segja að um
aldamótin hafí verið sannleikskjami
í þessum orðum, en frá og með til-
komu örtölvunnar er þessi kenning
tímaskekkja. Iðnaður eflist vissu-
lega við ákveðin skilyrði, en eins
og útflutningstölur sýna, kemst
enginn kraftur í atvinnustarfsemi
nema að hún sé í takt við stað og
stund. Iðnaðurinn mun ekki taka
við af fískveiðum, heldur vaxa í
tengslum við veiðar og vinnslu. Þá
er líklegt að þessi svið vaxi saman
í framtíðinni.
Þriðja meinlokan er dýrkunin á
smáatvinnurekstri. Erlendis frá
berast nú þær upplýsingar að mörg
stórfyrirtæki séu að brotna upp í
smærri einingar. Stjómendum og
starfsfólki er veitt meira sjálfstæði
og miðstýring er að verða bannorð
hvar sem er í heiminum. Það er
hins vegar hjákátlegt og beinlínis
hættulegt að yfírfæra kröfuna um
minni rekstrar- og starfseiningar
beint yfír á veraleika íslensks at-
vinnulífs. Árið 1984 vora um 30
þúsund fyrirtæki starfandi í
landinu. Nálgast það að vera eitt
fyrirtæki á hver þrjú heimili. Hins
vegar era í dag aðeins um 260 fyrir-
tæki með yfír 60 starfsmenn og era
þar meðtalin öll ríkisfyrirtæki og
opinberar stofnanir. Það er því ekki
hægt að segja annað en að flest
fyrirtæki á Islandi séu smá, oft á
tíðum smærri en einstakar deildir
meðalstórra erlendra fyrirtækja.
í eðli sínu getur það.vart verið
sjálfstætt markmið stjómvalda eða
hagsmunaaðila atvinnulífsins að
hvetja til stofnunar smáfyrirtælqa,
heldur að veita vaxandi og fram-
sæknum fyrirtækjum tækifæri til
að ná þeim styrk sem nauðsynlegur
er til að þau geti staðist samkeppni
á þeim mörkuðum sem þau keppa
á. Fyrirtæki þurfa að hafa ákveðna
stærð til að ráða tæknilega og íjár-
hagslega við þá vöraþróun,sem
nauðsynleg er í dag, og geta boðið
þá fjölbreytni í vöram sem markað-
urinn krefst og nauðsynleg er til
að geta stundað markaðssókn á
hagkvæman hátt.
Það er kominn tími til að við
hættum að þrátta um það hvort
áherslan eigi að vera á stóriðju eða
smáiðnað. Vart er við því að búast
að sett verði á stofn stóriðja hér á
næstu áram, hins vegar er mikil-
vægt að vinna að því að færa
úrvinnsluna á afurðum stóriðjufyr-
irtækjanna inn í landið. íslenskur
iðnaður er smáatvinnurekstur,
sama hvaða mælikvarða er beitt.
Það er staðreynd sem við verðum
að horfast í augu við og læra að
nýta okkur kosti þessara aðstæðna.
Að undanfömu hafa línumar
verið að skýrast eftir langt tímabil
óstöðugleika. í öllum greinum at-
vinnulífsins má fínna fyrirtæki sém
sýna vöxt og aukinn árangur. í
húsgagnaiðnaðinum era það fyrst
og fremst þau fyrirtæki sem þjóna
stofnana- og fyrirtækjamarkaðn-
um. í matvæla-, sælgætis- og
drykkjarvöraiðnaði eiga sér stað
áhugaverðar breytingar, aðlögun
að nýrri framleiðslutækni og þreif-
ingar á erlendum mörkuðum með
útflutning í huga. Þrátt fyrir örar
og byltingarkenndar tæknibreyt-
ingar virðist prent- og útgáfustarf-
semi blómstra í landinu. Þannig
mætti lengi telja. Einn athyglisverð-
asti hópurinn era þó þau fyrirtæki
sem farið hafa inn á þann markað
að framleiða tæki og búnað fyrir
sjávarútveg og fískvinnslu. Nokkur
fyrirtæki hafa náð að hasla sér
völl á þessu sviði, bæði fyrirtæki
sem teljast til málmiðnaðar og raf-
eindaiðnaðar.
Menn hafa mikið rætt um þann
vaxtarsprota, sem hér er á ferð-
inni, og þýðingu þess að við nýtum
okkur þetta svið þar sem hér er að
fínna möguleika til þróunar ýmiss
konar hátæknibúnaðar í því um-
hverfi þar sem tæknin verður til,
þ.e. í tengslum við veiðar og vinnslu.
Mikilvægt er að þau fyrirtæki, sem
sýna viðleitni í þá átt að stunda
rannsóknir og þróunarstarfsemi á
þessu sviði, njóti skilnings og stuðn-
ings við þá viðleitni, því kostnaður
við vöraþróun og markaðssókn í
framleiðslu véla og tækja er gífur-
lega hár og ljóst að fyrirtæki með
50—60 starfsmenn og 100—200
milljónir í veltu era ekki aflögufær
um viðamikla rannsókna- og þróun-
arstarfsemi. Þá má einnig nefna
annað svið, en þar er um að ræða
fyrirtæki sem stunda ýmiss konar
þreifíngar varðandi fullvinnslu sjáv-
arafurða og framleiðslu tilbúinna
rétta til útflutnings. Hér er án efa
um enn einn vaxtarbroddinn í
íslensku atvinnulífi að ræða, sem
vert er að horfa til og leitast við
að styðja þá aðila sem sýna fram-
sýni, kjark og ná árangri.
Víða má sjá þess merki að bjart-
sýni og athafnaþrá sé farin að
einkenna iðnrekstur í landinu að
nýju. Hátt fískverð og hagstæð
markaðsstaða era tækifæri sem
geta veitt okkur möguleika á að
treysta atvinnugrundvöll í landinu.
Hins vegar ætti okkur öllum að
vera ljóst í dag að það era engar
patentlausnir til í þiessum efnum.
Við leysum ekki kröfur okkar um
bætt lífskjör í framtíðinni með því
að flytja inn stóriðju, leggja megin-
áhersluna á smáiðnað eða leitast
við að bjarga atvinnugreinum sem
era að sigla í strand. Mikilvægasta
og farsælasta leiðin til að bæta
afkomu þjóðarinnar er að styðja við
bakið á því framkvæði, sem býr í
einstaklingum, og styrkja þann bar-
áttuvilja, sem fram kemur hjá þeim
fyrirtækjum sem era reiðubúin að
mæta aukinni samkeppni, með
áherslu á vöraþróun, markaðssókn
og notkun nýrrar tækni í fram-
leiðslu.
Höfundur erforstjóri Iðutækni-
stofnunar íslands.
Tinna
HANDHÆG UTAN- SEM INNANHUSSKLÆÐNING.
FRAMLEIDD SÉRSTAKLEGA MEÐ N0RRÆNT
VEÐURFAR í HUGA.
Tinna er fáanleg í þremur mismunandi grófleikum.
Tinna fæst í mörgum fallegum litum.
Tinna er fáanleg í öllum stærðum.
Tinna er úr ólífrænum efnum sem rotna ekki.
Tinna er létt og sterk klæðning með yfir
20 ára reynslu við hörðustu skilyrði.
Tinna er klæðning sem þú getur sagað,
borað, neglt eða skrúfað í að vild.
Tinna er auðveld í uppsetningu og henni
fylgja greinargóðar leiðbeiningar á íslensku.
Tinna er viðurkennd af Brunamálastofnun ríkisins.
HÚSASMIÐJAN
SÚDARVOGI 3-5 Ö 687700
a
e