Morgunblaðið - 23.12.1987, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1987
Frá þjóðhátíðardeginum á Þingvöllum 1974.
Litríkt mannlíf
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Rúnar Ármann Arthúrsson. Er
andi í glasinu? Svart á hvítu.
Reykjavík, 1987.
Þetta er framhald af sögunni
Algerir bytjendur, sem kom út í
fyrra og hlaut undirtektir, sem skip-
uðu henni í fremstu röð unglinga-
sagna er þá komu út.
Mannlíf er hér litríkt og mislitt,
veröldin btjáluð eða þokukennd eft-
ir atvikum. Grímsi veður sinn
sálarsjó. Og oftar en ekki horfir
þunglega, þar sem hegðun, hugsan-
ir og ákvarðanir annarra eru jafnan
svo áleitnar að ferli hans má líkja
við ferð gangandi manns í stórhríð
sem hefur storminn í fangið og til
hliðanna líka. Samt kemst hann
áfram, en hvert hann kemst er
ósvarað í þessari sögu.
Palli vinur hans er við sama hey-
garðshomið, allur á valdi fomra
sagna og spakmæla. Og það var
svo sem auðvitað að fomhetjur
kæmu fram þegar strákamir fóru
að fíkta við andaglas. Þær hetjur
festa rætur í vitund Grímsa, skapa
honum mikil heilabrot og vitja hans
til fundar við sig á Þingvöllum, er
Grímsi sækir þjóðhátíðina í Vest-
mannaeyjum.
Palli er á mörkum þess að vera
þrautleiðinleg persóna. Hvort held-
ur vakir fyrir höfundi að hafa hann
þannig, eða koma að sem mestum
fróðleik úr Sögunni, lætur hann
Palia aldrei samræmast látæði
nútíma unglinga, nema þegar hann
kynnist Iðunni á Þjóðahátíðinni í
Eyjum, svo er það ekki meir.
Grímsi kemst í kynni við margs-
konar líf um sumarið. Palli og hann
fá vinnu hjá Lofthamri, fyrirtæki
sem sér um að grafa og sprengja
fyrir húsgrunnum. Þar eru þeir vin-
ir í essinu sínu. Áður hefur Grímsi
farið til sjós með móðurbróður
sínum Brósa. Sjómannslífi og ólík-
um manngerðum þar er vel lýst.
Lýsingin á Brósa nálgast það að
vera meistaralega gerð. Áhrifaríkt
hvemig höfundur tengir ljúft bam
í minningu móðurinnar inn í lífsfer-
il utangarðsmannsins Brósa, sem
hverfur milli skips og bryggju við
höfnina, og endar með ómerkilegri
útfararræðu séra Hrafnkels.
Lukka hefur flutt til Akraness
með móður sinni, sem er í tygjum
við, já, Kana af vellinum. Lukka
er óræð f sögunni, en þó nálægt.
Einlægt samtal þeirra Grímsa á
Þjóðhátíðinni í Eyjum segir margt
um þau bæði. Myndin af vinnufé-
laga Lukku, Siggu svem, í Hrað-
frystistöð á Akranesi er trúverðugt
dæmi um það hve höfundi tekst vel
til er hann rýnir í sálarlíf þeirra sem
minna mega sín. „Gamla gengið"
og aðrir í fjölskyldunni eru á sínum
stað og þar veltur á ýmsu eins og
áður. Æsileg glæpamanns átök,
Rúnar Ármann Arthúrsson
þegar faðir Lukku er drepinn undir
sögulok, eru eins og frásögn af sjón-
varpsmyndum sama efnis og ólíkt
öllu öðru í sögunni.
Að mínu mati skjmjar höfundur
hinar margbrotnu æðar mannlífsins
af miklu næmi, því ber flæði at-
burða í sögunni persónusköpun oft
ofurliði. Hver kafli er það þrunginn
viðburðum að einn og sér væri hann
efni í heila sögu. Margar persónur
flækjast iðulega fyrir í lífí Grímsa
og yfirskyggja því stundum hans
eigin manngerð.
Af þeim ástæðum sem hér eru
taldar virkar sagan fremur hráunn-
in og er það raunar að þessu leyti.
Ljóshærða stúlkan í byijun og
sögulok er eins og mild tónlist í lífí
Grímsa.
Höfundur hefur agað sinn hnit-
miðaða stíl. Þetta er einstæð
unglingasaga.
Békmenntir
Sigurjón Bjömsson
Indríði G. Þorsteinsson:
Þjóð hátíðin 1974. I. bindi, 327
bls., II. bindi, 328 bls. Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs 1986.
Enda þótt ártalið 1986 standi á
bókunum komu þær ekki á markað
fyrr en nú í haust. En það er að
því að mér skilst ekki ótítt um
bækur sem verða of „seinar" fyrir
jólabókamarkaðinn.
Eins og nafnið segir íjallar þetta
mikla ritverk um þjóðhátíðina
1974, aðdraganda, undirbúning,
framkvæmd, sjálf hátíðahöldin og
ég held raunar flest allt sem þetta
hátíðaár varðaði. Málefni þessi öll
voru undir stjóm eða í höndum
þjóðhátíðamefndar.
Þjóðhátíðamefnd var skipuð af
Alþingi 5. maí 1966 og áttu í henni
sæti Matthías Johannessen, rit-
stjóri, Guðlaugur Rósinkranz,
Þjóðleikhússtjóri (síðar Egill Sig-
urgeirsson, hrl.), Gísli Jónsson,
menntaskólakennari, Höskuldur
Ólafsson, bankastjóri, Indriði G.
Þorsteinsson, ritstjóri, Gils Guð-
mundsson, alþingismaður og
Gunnar Eyjólfsson, leikari. Matt-
hías var af forsætisráðherra
skipaður formaður nefndarinnar
og Indriði varð ráðinn fram-
kvæmdastjóri hennar árið 1971.
Framkvæmdastjórinn hefur
gert þetta rit, sem er í rauninni
gríðarmikil skýrsla, rúmar 650
bls. á lengd, þar sem flest varð-
andi þetta mikla hátíðaár er
skilmerkilega tíundað.
Vera má að mönnum hijósi
hugur við að fara nú að lesa öll
þessi ókjör — greinargerð um at-
burði sem urðu fyrir 13 árum og
aðdraganda þeirra allt aftur til
ársins 1965, en þá var það sem
dr. Bjami Benediktsson, þáverandi
forsætisráðherra, hreyfði fyrstur
hugmynd um nauðsyn þess að
fara að huga að undirbúningi þjóð-
hátíðar. Og víst er um það að
áður en ég opnaði þessar miklu
bækur var ég fullur samúðar með
sveitunga mínum, Indriða, að hafa
þurft að setja saman þessa doðr-
anta. Þóttist ég vita að honum
hefði verið það verk leitt, og varla
væri heldur við þakklæti að búast.
En jafnframt bar ég virðingu fyrir
skyldurækninni, því að vissulega
þurfa að vera til ítarlegar skýrslur
um hinar miklu þjóðhátíðir íslend-
inga: 1874, 1930, 1944 og 1974
og helst með öll því myndefni sem
hægt er að fá.
Þetta voru sem sé hugleiðingar
áður en ég byijaði lesturinn og
má því kallast nokkuð langur
formáli. Svo tók ég að lesa. Kafli
rak kafla um skipun nefndar,
starfsskilyrði og starfstilhögun,
hugmyndir og tillögur, samstarf
við forsætisráðherra og Alþingi
og ótal aðra aðila. Þannig seig
þetta áfram mánuð eftir mánuð,
ár eftir ár. Og ef ég hefði ekki
vitað fyrir að þjóðhátíðin var hald-
in og allt fór vel, hefði ég líklega
orðið dálítið kvíðinn um úrslitin.
Því fór fjarri að allt gengj að ósk-
um. Ekki var t.a.m. baslið með
sögualdarbæinn lítið. Hvað eftir
annað leit út fyrir að ekkert yrði
úr neinu. Mýndi samþykkt Al-
þingis fást eða einhver fjárveiting?
Myndu menn koma sér saman um
stað? Og svo þegar sjálft líkanið
af bænum brann virtist sem fokið
væri í flest skjól. Þannig var um
margt annað. Miklar hugmyndir
nefndarinnar um 58 binda bók-
menntaútgáfu varð að lokum fímm
binda íslandssöguútgáfa (ekki
raunar öll komin út). Ekkert ijóð
reyndist verðlaunahæft, sjóminja-
safnið og knörrinn duttu upp
fyrir... og hvað veit ég meira.
Indriði rekur alla þessa sögu í
löngu máli, athafnir miklar, hug-
Stefán íslandi
Indríði G. Þorsteinsson
um lýkur eiginlega með fyrra bindi
bókarinnar. Eftir voru aðeins slit
hátíðarinnar, sem komu í upphafí
seinna bindisins. Þar er prentuð
hátíðarslitaræða forsætisráðherra,
Ólafs Jóhannessonar.
Meginhluti seinna bindis er frá-
sögn af hinum 25 þjóðhátíðum sem
haldnar voru víðs vegar um land.
Fær hver hátíð sinn kapítula
(Reykjavík að vísu fleiri en einn)
með tilheyrandi myndefni. Þess
má raunar geta að mikið og oft
áhugavert myndefni er í báðum
bindum. Er þetta mikil lesning.
Margt er það fleira en það sem
hér hefur verið nefnt sem kemur
til framtals í þessu mikla upp-
gjöri. Það er t.a.m. eftirminnileg
pósthestaferð á Vindheimamela.
Skóflustunga að Þjóðhátíðarbók-
hlöðu. Það er mikill fjöldi listvið-
burða í tónum, myndum o’g tali.
Minjagripasmíð, merkjagerð,
frímerkjaútgáfa, myntslátta, land-
námuútgáfa og sjálfsagt margt
fleira.
Þetta var sem sagt mikið ár og
eftirminnilegt. Þjóðhátíðamefnd á
þakkir skiidar fyrir sitt mikla og
góða starf, og Indriða ber sérstak-
lega að þakka þessa myndarlegu
og ágætlega læsilegu greinargerð,
sem gaman er að grípa úr hillu
og rifja upp minningar liðinna
tíma.
Hljómplötur
Egill Friðleifsson
Útgáfufyrirtækið Taktur hf.
hefur sent frá sér íjórar hljómplöt-
ur, sem_ hafa að geyma söng
Stefáns íslandi. Eru hér saman-
komnar á einn stað nær allar
hljóðritanir sem varðveist hafa og
heillegar geta talist með söng
Stefáns. Það eru þeir Þorsteinn
Hannesson og Trausti Jónsson,
sem unnið hafa að því þarfa verki
að safna þessu saman og raða
niður á plötur. Er hér um að ræða
gagnmerka heimild um list Stef-
áns íslandi og verður áreiðanlega
gleðigjafí fjölmörgum aðdáendum
Stefáns, sem nú geta fengið hann
„á einu bretti". Mér telst til að
lögin séu ein 62 talsins og það
er ekki svo lítið. Sumt hafði Stef-
án sungið inn á plötur, annað
hljóðritað fyrir ríkisútvarpið eða
tekið upp á tónleikum, en þama
eru einnig lög úr fórum danska
ríkisútvarpsins. Þessar hljóðritan-
ir spanna yfir rúmlega 20 ára
tímabil og eru satt að segja mjög
misjafnar að gæðum enda upp-
tökutækni önnur og fmmstæðari
þá en nú. Sú leið var valin að
reyna ekki að „hreinsa" gamlar
hljóðritair með því að „sía“ burt
suð heldur em þær látnar halda
sér og er ég mjög sáttur við þá
ráðstöfun. Síunaraðferðin, sem
oft er beitt þegar gamlar híjóðrit-
anir era endurútgefnar, hefur
nefnilega þann ókost að hluti tón-
listarinnar vill skolast burt um
leið, og þá er verr af stað farið
en heima setið.
Á þessum plötum er að fínna
fjölda heimilisvina, sem hljómað
hafa óteljandi sinnum á öldum
Stefán íslandi óperusöngvari.
ljósvakans í gegnum árin, lög eins
og t.d. „Áfram veginn", „Ég lít í
anda liðna tíð“, „Bikarinn" og
fleiri, en þama era einnig mörg
lög sem ekki hafa verið gefín út
áður og það er það forvitnilegasta
við þessar plötur, einkum þau,
sem tekin era upp á tónleikum
og lætur Stefán þá gamminn
geisa og túlkar lögin á ftjálslegan
og persónulegan hátt ogmá nefna
sem dæmi „La Dansa" eftir Ross-
ini er hann söng á tónleikum í
Gamla bíói 10. október 1958.
Það væri að bera í bakkafullan
lækinn að bera lof á söng Stef-
áns. Hafí einhver sungið sig inn
í hug og hjörtu landsmanna þá
er það hann. Birtu, fegurð og
glæsileik raddarinnar hefur nú
verið þrykkt oní svart plastið og
er fagurkeram falur í næstu búð.
ÞJÓÐHÁTÍÐIN1974
myndir, sigra og ósigra. Og hinum
snjalla sagnameistara tekst vissu-
lega að gæða frásögnina spennu-
þranginni dramatík. Það er ekki
fyrr en eftir hálft þriðja hundrað
blaðsíður, sem lesandinn getur
varpað öndinni léttar ásamt með
þjóðhátíðamefnd. Þar hefst frá-
sögnin af því er sjálfur þjóðhátíð-
ardagurinn, 28. júlí 1974, rennur
upp á Þingvöllum. Það var há-
punkturinn. Sólbjartur og fagur
dagur, 19 stiga hiti. Hvað það er
gaman að rifja upp í góðri fylgd
Indriða þennan mikla dag! Víst
gerði maður sér enga grein fyrir
því hvílík ógnar vinna var að baki,
hversu margir höfðu lagt nótt við
dag og hversu tæpt stóð að öllu
yrði lokið á réttum tíma. Og í
framhjáhlaupi má geta þess að
þjóðhátíðamefnd var ólaunuð.
Þjóðhátíðardeginum á Þingvöll-