Morgunblaðið - 23.12.1987, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1987
Leiðir listarinnar
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Björn Th. Björnsson: ALDA-
SLÓÐ. Mál og menning 1987.
Aldaslóð er í líkum anda og Alda-
teikn (1973), í báðum bókunum
leitast Bjöm Th. Bjömsson við að
auðvelda skilning á myndlist með
texta og mynddæmum. Að þessu
sinni.leitar hann fanga í liðinni tíð,
ekki síst miðöldum, en tínir líka til
ýmislegt markvert úr samtímanum.
Islenskum myndlistarmönnum er
skipað í samhengi heimslistar,
dæmi um slíkt ekki mörg, en þau
auka gildi bókarinnar.
UmQöllun Bjöms Th. Björnsson-
ar um myndlist er tíðum eins konar
listsagnfræði. Myndlistin er alltaf í
tengslum við tímann, jafnvel list
sem ekki er félagsleg í eðii sínu
dregur dám af því sem efst er á
baugi í samtímanum, efnahag,
stjómmálum. Að þessu leyti minnir
hann á danskan kollega sinn, Broby
Johansen, sem líkt og Björn Th.
hefur unnið markvisst að því að
kynna myndlist fyrir alþýðu.
Aldaslóð er ríkulega myndskreytt
bók, myndir og myndatexti skyggja
stundum á meginmál, en allt helst
þetta í hendur þegar best lætur.
Kaflinn Að skoða myndir hefst á
þessum orðum:
„Við sem leggjum stund á lista-
sögu emm stundum um það beðin,
að útskýra listaverk. Svo er þó ham-
ingjunni fýrir að þakka, að það er
ekki á mannlegu valdi. Væri það
Björn Th. Björnsson
hægt, þyrfti engin myndlist að vera
til, eða: að þá væri eins hægt að
skrifa fyrir henni endanlega for-
múlu. Leyndardómur allrar listar
er einmitt sá, að hún á enga aðra
leið að njótandanum en sína eigin
leið, og hún á engan annan hljóm-
grunn en þess manns sem við henni
tekur. Hinsvegar er til margskonar
aðferðarvísir til að nálgast lista-
verk, til þess að skapa njótandanum
nálægari og þá ef til vill réttari sjón-
arhól gagnvart listaverki."
Hlutverk Aldaslóðar er að vera
leiðsögn og heppnast að mínu viti.
Meðal þess sem lesandinn fær fróð-
leik um er táknmál í myndlist,
tengsl gamallar og nýrrar listar,
myndbygging, hreyfing í myndfleti,
sjón og sjónvilla og er þá fátt eitt
talið. Eg er ekki viss um að annað
höfði til hins almenna skoðanda en
táknmálið og tengslin, en ekki sak-
ar að fá innsýn í sem flest sem
varðar myndflötinn. Sú list sem rís
undir nafni þolir vel að vera
„skýrð", alltaf er eitthvað eftir fyr-
ir þann sem skoðar vel.
Einstakir málarar sem Bjöm Th.
tekur til rækilegrar umræðu eru svo
að dæmi séu nefnd Hieronymus
Bosch, Jan van Eyck, Jan Vermeer,
Théodore Géricault og Pablo Pic-
asso.
í texta um Dauðasyndirnar sjö
eftir Bosch býður Bjöm Th. til stofu
íslenskum skáldum, meðal þeirra
Hallgrími Péturssyni og Eysteini
munki Ásgrímssyni. Þegar vel er
að gáð skilur ekki margt að þá
Bosch og Eystein. Óhugnanlegar
lastaverur Boschs gætu vel tekið
sér erindi úr Lilju í munn: „Blár
og ljótur í öfundareitri/ jafnan hef
eg næsta kafnað./ Reiðigall með
sámm sullum/ sviðrar mér um blás-
in iðrin.“
Það sem fýrir Birni Th. vakir
ekki síst er að sýna samhengi ald-
anna í list og viðfangsefnum.
Þannig kemst hann til dæmis að
orði um málverk van Eycks af Am-
olfini og brúði hans (hluti þess
kápumynd) að við séum samtíma-
menn þessara fyrirmynda málarans.
þótt fimm aldir og hálfri betur
skilji á milli. Skinhelgin er hin sama
að mati Bjöms Th.
Hér verður efni Aldaslóðar ekki
rakið umfram það sem þegar er
gert. Þótt ekki sé unnt að útskýra
listaverk fullkomlega má gera til-
raun til að vekja áhuga á því. Bjöm
Th. Bjömsson leggur í Aldaslóð sitt
til mála hvað þetta varðar.
Á bökkum Laxár
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Jóhanna Á. Steingrímsdóttir: Á
bökkum Laxár. Tveggja manna
tal. Almenna bókafélagið.
Reykjavík 1987. 168 blaðsíður.
Höfundur þessarar fallegu bókar,
Jóhanna Álfheiður Steingrímsdótt-
ir, er eftir því sem ég hef fregnað
húsfreyja í Ámesi í Aðaldal. Ames
er nýbýli úr Nes-landi, en í Nesi
er Jóhanna fædd og uppalin, dóttir
fýrrum búenda þar Sigriðar Péturs-
dóttur og Steingríms Baldvinsson-
ar, hins kunna og snjalla
hagyrðings. Minningu foreldra
sinna tileinkar hún þessa bók.
Undirtitill bókarinnar er „tveggja
manna tal“. En höfundur hugsar
sig sem leiðsögumann lesanda um
bakka Laxár. Oftast em þau (eða
þær) á rölti í námunda við Nes, en
fara þó stöku sinnum lengra til, að
Halldórsstöðum og niður undir
Laxárósa. Einnig er boðið í bæinn
og lesandinn fær að hlýða á tal og
samkveðlinga þeirra aldavinanna
Steingríms bónda og Egils á
Húsavík. Það er jafnvel skroppið á
beitarhúsin í Nesi.
Jóhanna er sérstaklega skemmti-
legur ferðafélagi. Hún er róman-
tískur fegurðardýrkandi, þekkir
náttúrlega hveija þúfu í landareign-
inni, hvem hyl, hvem streng og
hvem hólma í ánni sinni og kann
ókjör af sögum úr fortíð og nútíð.
Það er sest niður á árbakkannn eða
í snotran hvamm og Jóhanna segir
frá. Frásagnarstíll hennar er ein-
faldur, lipur og tær og glaðlegur.
Og þar sem hún talar alltaf beint
til lesandans verður frásögnin ein-
staklega lifandi og skemmtileg.
Ég hafði mikla ánægju af að lesa
þessa bók eða öllu heldur fara í
þetta ferðalag. Staðir sem ég hef
aldrei komið á standa mér nú ljóslif-
andi fyrir hugskotssjónum.
Ekki spillir að í bók þessari er
hátt á annan tug mynda. Allar em
þær í litum nema ein og yfirleitt
prýðisvel gerðar.
í formála skýrir höfundur frá því
að hún hafi upphaflega gert þætti
þessa sér til dægradvalar og flutt
þá í útvarp vetuma 1983 og 1984.
Segist hún þá hafa verið hvött til
að halda áfram, og er þessi bók
árangurinn.. Full ástæða er til að
hvetja hana til að halda enn áfram.
Hún á mörgum fremur erindi á rit-
völl. Og bágt á ég með að trúa því
að hún geti ekki farið í fleiri ferða-
lög með lesanda sínum um þessar
fögm sumarslóðir.
Snorri Sveinn og Sag-
an af brauðinu dýra
Myndlist
Valtýr Pétursson
í forlagsverzlun Vöku-Helga-
fells við Síðumúla em nú sýndar
lýsingar þær, er Snorri Sveinn
Friðriksson gerði við ofangreint
skáldverk Halldórs Laxness í til-
efni af 85 ára afmæli skáldsins,
og muni ég rétt, sýndi sjónvarpið
þessar myndir, samtímis því að
skáldið las upp sögu sína hér á
dögunum. Ég verð að játa, að
þá fannst mér sumar þessar
myndir heldur sætar í litnum, eða
svo varð útkoman í tæki mínu,
en þegar fmmmyndimar vom
skoðaðar skila litimir sér á annan
og betri hátt. Ég ætlaði vart að
þekkja myndimar fyrir sömu
verk og þau, sem sjónvarpið skil-
aði.
Skáldverk Halldórs er sérlega
vel fallið til myndskreytingar og
Snorra Sveini hefur tekizt ágæt-
lega að fella myndir sínar að
hinum nærfæma texta. Hann
nær veðrabreytingum og um-
hleypingum í litatóna sína,
stórhríð á heiðum uppi og steikj-
andi sól, sem glóir í öllu sínu
veldi og fangar hug manns. Það
er í sannleika sagt sjaldan, sem
maður sér eins vel heppnaða lýs-
ingu við jafn ágætan texta.
Ég gerði mér ferð til að skoða
þessar tíu vatnslitamyndir inn í
Síðumúla og sé sannarlega ekki
eftir þeim mínútum, sem í það
fóm. Þetta em nokkuð stórar
vatnslitamyndir, gerðar af mikilli
íþrótt og tilfínningu og sóma
textanum með ágætum. Þær em
leiknar ólíkum tóntegundum,
sumar gráar og þungar í litnum,
aðrar blossandi og ágengar, en
allt em þetta fyrst og fremst
ágætar vatnslitamyndir, og það
er ef til vill fyrir mestu. Eg læt
þessum stutta sálmi lokið hér,
en vildi með þessum línum vekja
athygli á allt of sjaldséðum
vinnubrögðum á sviði bóka-
skreytinga meðal sjálfra bóka-
þjóðarinnar.
Grænt tré í sniónum
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Heiðrekur Guðmundsson:
LANDAMÆRI. Kvæði. Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs 1987.
Það er roskið skáld sem kveður
í Landamærum. Heiðrekur Guð-
mundsson hefur verið meðal þeirra
skálda sem best yrkja að hefð-
bundnum hætti, en nú em fjömtíu
ár síðan fyrsta ljóðabók hans, Arfur
öreigans, kom út. Landamæri em
sjöunda ljóðabókin frá hendi Heið-
Hræranlegar hátíðir
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Árni Björnsson:
Hræranlegar hátíðir.
Gleðskapur og guðsótti kringum
P'áska. Bókaklúbbur Arnar og
Órlygs. Reykjavík. 1987.
283 blaðsíður.
í þessari bók er rakinn uppmni
og saga „fjórtán daga eða tmabila
sem eiga það sameiginlegt að tengj-
ast páskum". Hefst þetta tímabil
„í upphafí langaföstu sjö vikum
fyrir páska" og endar „nær níu vik-
um eftir páska“.
Dagar þessir og tímabil em:
Langafasta, bolludagur, sprengi-
dagur, öskudagur, dymbilvika,
pálmadagur, skírdagur, langafrjá-
dagur, páskar, gangdagur, upp-
stigningardagur, hvítasunna,
þrenningarhátíð og dýridagur. Em
kaflar bókarinnar jafnmargir. Þeir
em því augljóslega stuttir, 10—12
blaðsíður hver. Frásögnin er grein-
argóð, útúrdúralaus og fræðileg.
Sérstaklega finnst mér gagnleg
umfjöllun höfundar um nöfn dag-
anna og tímabilanna, skýringar
þeirra og breytingar nafna í tím-
anna rás. Höfundur skrifar lipran
og þekkilegan stíl, oft raunar af
nokkmm gáska. Verður maður
margs fróðari af frásögn hans. í lok
hvers kafla er skrá yfir tilvísanir.
Þá er í bókarlok skrá yfir skamm-
stafanir og styttingar heimildarita,
skrá um persónur, staði og nokkur
efnisastriði. Vantar því ekkert
nema heimildaskrána. Vel er að
útgáfunni staðið. Lítið fann ég af
prentviltum eða öðm til að hnjóta
um.
Við samanburð á þessari bók og
þeirri sem höfundur lét frá sér fara
í fyrra (Þorrablót á íslandi) fínnst
mér að nú hafi tekist mun betur
til. Er full ástæða til að hvetja höf-
Arni Björnsson
und til að halda áfram á sömu
braut, því að ég þykist vita að dijúgt
sé enn í sjóði hans og syrpum.
reks, en einnig hefur komið út úrval
ljóða hans.
í upphafsljóði Landamæra,
Grenitréð nefnist það, kemur fram
að margt er líkt með gömlu tré og
gömlum manni, en báðum er nauð-
syn að halda reisn sinni. Tréð sem
gróðursett var í garðinum, lítill við-
arangi, óx þrátt fyrir gmnna og
grýtta mold því að rætumar vom
góðar:
Það tré varð síðan
augnayndi þitt
og öruggt skýli
tryggum þrastahjónum,
tók vöxtinn út
á vor- og sumartíð,
beið vetrarlangt síns tima,
grænt í snjónum.
Mistur er annað ljóð þar sem líkar
hugleiðingar koma fram og vissu-
lega em þær ágengar í Landamær-
um:
Eg er á leið
til landamæra,
aldraður maður
og einn á ferð.
Það er mistur framundan
og fátt um kennileiti,
að baki mér
bjarmar enn af degi.
Þar hverfa þeir
einn af öðrum
áningarstaðir mínir
síðast við sjóndeildarhring.
Landamæri tjá það sem skáldið
vill segja með því að draga upp
myndir úr náttúmnni og láta þær
oft spegla það sem inni býr. Náttúr-
an, landið, tungan koma til lesand-
ans í.ýmsum myndum, en samtími
og umheimur halda líka vöku fyrir
skáldinu og em tilefni ljóða.
Heiðrekur Guðmundsson
Heiðrekur Guðmundsson yrkir
af kunnáttu og list. Skáldskapur
hans tekur ekki miklum breytingum
með ámnum, en augljóst er að hann
lætur ekki nýja strauma fara fram-
hjá sér. Nokkur ljóðanna í Landa-
mæmm em til vitnis um það.
Skáldið gerir sér vissulega grein
fyrir aldri sínum og að það er full-
trúi tíma sem senn em liðnir. En
víða er kraftur og vorhugur í ljóðun-
um. Kannski er kostur þeirrá fyrst
og fremst sá hve lipurlega er ort.
Það getur sá einn gert sem agað
hefur mál sitt uns hann ræður yfir
hljóðfærinu.
Skógardraumur er meðal þeirra
ljóða sem ofangreind orð eiga við
um. Lokalínumar lýsa Heiðreki
Guðmundssyni á vegamótum:
Þegar blöð á birkitijánum
byija að springa út á vorin,
langar þig að leita uppi
leynistíg - og hverfa í skóginn.