Morgunblaðið - 10.02.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. FEBRÚAR 1988
Lánskjaravísitalan
og verðlagsþróunm
eftir Magna
Guðmundsson
Það er með ólíkindum, að íslend-
ingar skuli hafa tekið upp verð-
tryggingu Qármagns þegar verð-
trygging vinnu hafði í rauninni
gengið sér til húðar. Menn deildu
lengi um það hvort kaupgjaldið
færi á undan verðbólgunni eða verð-
bólgan á undan kaupgjaldinu. Hið
rétta er, að þar gekk á ýmsu. Stund-
um knúði verðbólgan á kaupkröfur
launþega, og í önnur skipti leiddu
of snöggar kjarabætur, einkum í
hærri tekjuflokkunum, til aukinnar
verðbólgu. Við höfðum kaupgjalds-
og verðlagsskrúfu. Hið sama hefír
gerzt síðustu árin varðandi fjár-
magnskostnaðinn. Vextir eru
hækkaðir vegna verðbólgunnár, og
svo fer vaxtahækkunin sjálf út í
verðlagið, eins og dæmin sanna, og
eflir verðbólguna. Við höfum vaxta-
og verðiagsskrúfu.
Þáttaskil voru mörkuð þegar
kaupgjaldsvísitalan var afnumin
1983. Ef við hefðum borið gæfu til
að afnema lánskjaravísitöluna jafn-
framt, hefði opnast möguleiki á því
að ná endanlega tökum á verð-
bólgunni. í verðbólgu gildir annað
tveggja: að lifa við hana og verð-
tryggja allt eða lifa án hennar og
verðtryggja ekkert. Að taka einn
þátt út úr og verðtiyggja hann
skapar hagskekkjur, sem fá ekki
staðizt til lengdar.
Vert er að gera sér grein fyrir
því, að kaupgjaidsvísitalan og iáns-
kjaravísitalan eru sama eðlis.
Hækkun á verði vinnunnar mun að
öðru jöfnu draga úr eftirspum
vinnuafls, líkt og hækkun á verði
peninga mun að öðru jöfnu draga
úr eftirspum lánsfjár. Hvorttveggja
er að sjálfsögðu háð ytri skilyrðum.
Öll lögmál hagfræðinnar era af-
stæð. Þannig var því t.d. haldið
fram, að hækkun launa hjá konum
til jafns við laun karla myndi leiða
til atvinnuleysis hjá konum. Svo
hefír þó ekki reynzt vera, enda
koma aðrir þættir til sögunnar. Á
hinu leikur enginn vafi, að í landi
með langvinnan óstöðugleika og
þunga skuldabyrði er lánskjara-
vísitalan stórvirkari verðbólguhvati
en kaupgjaldavísitalan. Við hækkun
kaupgjaldsvísitölu hækkar launalið-
ur í rekstrarkostnaði fyrirtækja.
Tilsvarandi hækkun lánskjaravísi-
tölu eykur Qármagnskostnað með
tvennum hætti: (i) lánsfé, sem not-
að er í rekstrinum, verður dýrara
og (ii) um leið hækka allar verð-
tryggðar skuldir fyrirtækisins og
vextir koma svo á upphækkaðan
höfuðstólinn. Það er þessi þáttur,
sem mæðir mest á framleiðslunni
og valdið hefír sívaxandi fjölda
gjaldþrota, þeirra á meðal stórfyrir-
tækja. Má nærri geta, hvemig árleg
hækkun lánskjaravísitölu á bilinu
20—60% leikur fyrirtæki eða stofn-
anir, sem skulda tugi eða e.t.v.
hundrað milljóna króna.
Gagnvart launþeganum horfír
málið þannig við: Hækkun kaup-
gjaldsvísitölu veitir honum kjara-
bót, en hækkun lánskjaravísitölu
um sömu prósentustig getur aukið
húsnæðiskostnað hans mun meira
en kjarabótinni nemur, enda er
húsnæðiskostnaður langstærsti út-
gjaldaliður í bókhaldi fjölskyldunn-
ar. Dæmi: Meðalveðskuld af íbúð-
arláni þessa áratugar kr. 1.800
þús. til 21 árs vex í 35% verðbólgu,
eins og nú er, á fímm áram upp í
kr. 6.860 þús., enda þótt lántakand-
inn greiði á sama tíma skilvíslega
vexti og afborganir alls kr. 1.854
þús. Með öðram orðum, maðurinn
hefír á fimm áram borgað meira
en upphaflega lánið og skuldar þó
að þeim tíma liðnum rúmlega þre-
falda þá fjárhæð. Eftir önnur fímm
ár væri staða hans orðinn vonlaus,
nema annaðhvort kæmi til hrikaleg
launahækkun, sem atvinnurekstur-
inn ber ekki, eða snögg hjöðnun
verðbólgu, sem ekki er að vænta,
meðan lánskjaravísitalan átti sér í
reynd stað hjá íbúðareigendum á
fyrra helmingi þessa áratugar,
einkum 1982—83. Um veðhæfni
eignanna var stimdum óvissa, enda
hefir markaðsverð fasteigna hvergi
nærri alitaf fylgt lánskjaravísi-
tölunni, sízt af öllu úti á landi.
Við höfum sem sagt verið að
greiða sjálfum okkur verðbætur,
sem framleiðslan rís ekki undir.
Gildir einu, hvort slíkt er gert í
nafni lánskjaravísitölu eða kaup-
gjaldsvísitölu. Útkoman verður sú
ein, að krónan rýrnar — og gengið
fellur fyrr eða síðar. Ástæður þess,
að við höfum þraukað svo lengi án
meiriháttar gengislækkunar, era
þijár Fyrst var kaupgjaldsvísitalan
skert æ ofan í æ, þá kom „þjóðar-
sátt“ á kostnað launþega og loks
síðustu árin gífurleg verðmæta-
Magni Guðmundsson
„Niöurstaðan er sú, að
lánskjaravísitalan hefir
alið verðbólguna, eins
og aðrar vísitölur, en
þó þeirra mest.“
aukning í útflutningi. Um leið og
dre'gur úr hagvexti, eins og nú,
vofír gengislækkun yfír á ný.
Það hefír varla farið framhjá.
neinum, að hávaxtamenn ásamt
svonefndum okurkörlum hafa gert
sér far um að þrengja vaxtahugtak-
ið. í málflutningi þeirra, ræðu og
riti, era vextir ekki lengur verðið —
allt verðið — sem greitt er fyrir
notkun lánsfjár yfír ákveðið tíma-
bil, eins og hagfræðin skilgreinir
þá. Vextir era nú að stærstum hluta
„verðbótaþáttur", sem mælist af
lánskjaravísitölu, sem sjálf breytist
mánaðarlega eftir framfærsluvísi-
tölu og byggingavísitölu. Þau pró-
sentustig, sem umfram era, heita
„raunvextir" eða einfaldlega vextir.
Þetta lævísa kerfí er til þess
gert að tryggja hag „sparifjáreig-
enda". í þann flokk eru þó fleiri
settir en þar eiga heima. T.d. era
þeir, sem verzla á verðbréfamark-
aðinum, réttir og sléttir kaupsýslu-
menn með sitt veltufé, en ekki
sparifjáreigendur í viðtekinni merk-
ingu þess orð. Sparifjáreigendur era
eigendur banka- og sparisjóðsinn-
stæðna, sem bera vexti og era háð-
ar uppsagnarfresti. Slíkar innstæð-
ur kallast gjaman bundin spari-
innlán („time deposits") og era að
jafnaði um V3 heildarinnlána. Aðrar
innstæður í bönkum og sparisjóðúm
era að meginefni viðskiptareikn-
ingar, sem þessar stofnanir þjón-
usta með æmum kostnaði — og
borga þó eigendum þeirra háa inn-
lánsvexti gagnstætt venju erlendis.
Kostnaðinum er velt yfír á lántak-
endur. Hérlendir bankar þurfa
4—6% bil milli innláns- og útláns-
vaxta („spread") til að standa und-
ir rekstrarkostnaði, meðan bankar
í öðram löndum komast af með 1%.
Þessum mikla rekstrarkostnaði er
einnig velt yfír á lántakendur. Lán-
takendur, öðra nafni „skuldarar",
hafa orðið að færa milljarða króna
fómir á altari þeirra, sem kallast
„sparifláreigendur", en era það
ekki.
Niðurstaðan er sú, að lánskjara-
vísitalan hefír alið verðbólguna, eins
og aðrar vísitölur, en þó þeirra
mest. Hún hefir ívilnað sumum
þegnum og féflett aðra. Spumingin
er, hvort og hvemig unnt sé að
losna úr viðjum hennar. Því verður
reynt að svara í annarri grein.
Höfundur hefir doktorspróf í hag-
frædi
Fiðluleikarinn Miha Pogacnik
eftir Gunnar
Bjömsson
í fyrra (1987) birtist í samnefndu
riti IDRLART félagsins norska við-
tal við fiðlusnillinginn Miha Pogac-
nik. Hann er stofnandi og forgöngu-
maður hinnar alþjóðlegu IDR-
LART-hreyfíngar. IDRLART er
skammstöfun fyrir franska heitið
„Institut pour le Developpement des
Relatione Interculturelles par
l’Art“. Á íslenzku gæti IDRLART
útlagzt: „Stofnun til örvunar menn-
ingartengsla með list.“ Aðalstöðvar
IDRLART era í Genf í Sviss, og þar
era listahátíðir um allan heim skipu-
lagðar. Sem dæmi um staði, þar
sem hátíðir hafa þegar verið haldn-
ar, má nefna Chártres í Frakk-
landi, heimaslóðir Miha Bled í Júgó-
slavíu, Santa Cruz í Bandaríkjun-
um, Búdapest og Oaxaca í Mexíkó.
Miha Pogacnik ráðgerir að koma
til íslands þ. 11. febrúar nk. (1988)
og halda tónleika þ. 12. febrúar í
Fríkirkjunni í Reykjavík. Þannig
gefst nú íslendingum kostur á að
kynnast einstæðum fíðluleikara, en
eins og fram kemur í viðtalinu, era
ekki gefnar út hljóðritanir af leik
hans. Fer nú hér á eftir viðtalið,
sem norska IDRIART hefur góð-
fúslega heimilað þýðingu á og birt-
ingu hérlendis:
Trúnaðar-
bréf afhent
HINN 4. febrúar 1988 afhenti
Þórður Einarsson, sendiherra,
Lazar Mojsov, forseta æðstaráðs
alþýðulýðveldisins Júgóslaviu,
trúnaðarbréf sitt sem sendiherra
íslands í Júgólsavíu með aðsetri
í Stokkhólmi.
Miha Pogacnik er þekktur sem
einn fremsti fíðluleikari sinnar kyn-
slóðar. Hann er fæddur 1949 í Síóv-
eníu og býr nú i Bandaríkjunum.
Hann stundaði nám hjá Igor Ozym,
Max Rostahl, Henryk Szeryng og
Josef Gingold í Júgóslavíu og Vest-
ur-Þýzkalandi og einnig sem Ful-
bright-styrkþegi í Bandaríkjunum.
í 5 heimsálfum heldur hann yfír
100 tónleika ár hvert. Hann kemur
fram á alþjóðlegum tónlistarhátíð-
um, t.d. hátíðinni í Prades, hinu
„Carintínska sumri", Bach-dögun-
um í Berlín og hátíðin í Dubrovnic
er á dagskrá hans. Flestir listamenn
af hans gráðu kjósa upptökur, en
hins vegar forðast Miha slíkt. Þess
í stað er markmið hans að dýpka
sambandið á milli listamanns og
áheyrenda. Dæmi um þetta era hin-
ar íjölmörgu IDRLART-hátíðir um
allan heim, sem hann hefur blásið
lífí í sfðan 1981. IDRLART-stofnun
til örvunar menningartengsla með
list, var stofnuð í Genf í Sviss til
að gera mögulegar slíkar hátíðir
um allan heim. Síðan þá er IDR-
IART til í meira en 30 löndum og
IDRLART-listahátíðir era haldnar í
Bandarílqunum, Ástralíu, Nýja-
Sjálandi, Mið- og Austur-Evrópu
og í Norður- og Suður-Ameríku. í
hvert sinn og á hveijum stað öðra-
vísi gestir ekki listasérfræðingar,
heldur fólk, sem leggur sig fram
um að skilja bæði sig sjálft og ná-
unga sinn eins vel og út í æsar og
unnt er með listinni. í viðtali við
Angelika Oldenburg tjáir stofnandi
IDRLART þetta sjálfur:
„Miha, þú segir, að þú hafír ekki
lengur talið virkni þína sem tónlist-
armaður — þú náðir árangri, fram-
undan var mikill frami — nægjan-
lega m.t.t. að mæta þörfum nútíð-
ar. Þetta lá að baki IDRLART-
hugmyndinni. Hvar og hvenær kom
þetta yfír þig?“ „Það er mér ekki
nóg að halda góða tónleika og þar
með að gleðja fólk; ég verð að vinna
í stærra samhengi. Augnablikið,
þegar ég ákvað að draga alveg ný
áhrif inn í tónlistina, var á fyrir-
lestram, sem Jurgen Schriefer hélt
á Bach-vikunni í Emmerson College
á Englandi. Þegar ég heyrði í hon-
um, sagði ég við sjálfan mig: Þetta
er stefnan. Til viðbótar listarskynj-
uninni verður að koma vitund-
arvíkkun, og við reyndum þetta þá,
eins og hægt var, og 1981 kom svo
einnig Georg Kiihlewind með. Við
sameinuðumst svo um fyrstu tón-
Iistarhátíðina í Chartres og það
varð í raun alveg sérstök upplifíin.
í Chartres lifir andi, sem vart er
hægt að lýsa. Jafnskjótt og gengið
er inn í dómkirkjuna, er komið í
annan heim. Og sá heimur er í
nánum tengslum við listræn hug-
hrif. í Chartres skildi ég það til
hlítar: Það er mikilvægt, að við
sköpum aðstæður, þar sem listin
er svo þétt sem mögulegt er, svo
aflmikil sem kostur er. Allt verður
að sameinast í þessa listrænu skynj-
un, þannig að hver einstök sál hrær-
ist í djúpri merkingu, og að hvert
orð, sem eftir þessa skynjun fellur
inn í sálina, valdi mjög sterkum
áhrifum."
„Hvers vegna heldur þú, að listin
í nútímanum sé svo mikilvæg?"
„f gamla daga skynjaði fólk list-
ina sem vera. Manneskjan var með
listskynjun strax sett inn í „TAO“.
Seinna varð þetta óhlutlægra. Og
nú er listin orðin safngripur. Við
föram inn í safn og hlustum á tón-
verk skv. ákveðinni uþpskrift, eða
við hlýðum á sinfóníu nr. 3. Við
horfum utan frá; við eram á skilvís-
an hátt alin upp við að sjá allt utan
frá, en þar með myndast gæðamat,
sem aðskilur manninn frá verkinu.
Hann dáist að því utan frá, en slíkt
þarf að koma fyrst í lokin. Við verð-
um að leita nýrrar virkni í listinni,
listin verður að hjálpa tækninni.
Aðeins siðmenntaður maður getur
nýtt tæknina til góðs. Ef við ekki
Miha Pogacnik
eigum menningu hjartans, þá leiðir
tæknin til eyðileggingar. “
„Ert þú þá þeirrar skoðunar, að
þetta hlutverk listarinnar sé kjami
IDRIART?"
„IDRLART-hughrifin urðu ekki
til við óraunverulega ímyndun,
heldur við mfna hversdagslegu
skynjun. Skynji maður sterkt á
æfíngum eða tónleikum, þá fyllist
maður löngun til að margir upplifí
slíkt hið sama, og að fólk þannig
vakni upp til nýrra vídda. Nú á
dögum er ekki líklegt til árangurs
að setja fram óhlutlægar hugsjónir;
það gengur ekki lengur í þessum
heimi. Við verðum að skapa innri
hughrif, þar sem nýjar hugmyndir
ná rótfestu.“
„Sellóleikarinn Pablo Casals spil-
aði utan við SÞ og tók þar beinlín-
is afstöðu til Franco-stjómarinnar.
Myndir þú telja, að eitthvað slíkt
væri þitt hlutverk?"
„Alls ekki. Það er pólitísk að-
gerð. Ég er sammála Dr. Kuhle-
wind: Ef við vinnum að bata, þá
getum við ekki læknað út frá þvi
stigi, sem við eram á, heldur aðeins
út frá hærra stigi. Það er um að
ræða að láta fyrst sitt innra hreyf-
ast, að bæta sig, að þróast, þannig
að maður síðan virki á ákveðnu
sviði, t.d. listasviði, eins vel og
hægt er. Þá mun hið neðra svið,
það hið rökræna, hægt og sígandi
læknast."
„Þér fínnst sem sagt ekki stjóm-
mál í reynd þýðingarlaus, heldur
falli þau ekki að hlutverki IDR-
LART?“
„Einmitt. Aðrir möguleikar era
til. Við eram ekki hinir góðu og
hinir þeir slæmu, en við viljum
starfa á okkar hátt, og þá munu
dymar opnast."
Höfundur er fríkirkjuprestur í
Reykjavík.
OíTlROn
AFGREIÐSLUKASSAR