Morgunblaðið - 10.02.1988, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. FEBRÚAR 1988
VATN
eftir Borgþór H.
Jónsson
Alls staðar á jörðinni er vatn,
jafnvel á þurrustu eyðimörkum
er vatnsgufa í loftinu, þótt í
smáum stfl sé. Vatn er sennilega
algengasta efnið hér á jörð.
Það er tæplega hægt að hugsa
sér nokkurt líf hér á jörðinni, ef
vatnið væri ekki, meirihluti
mannslíkamans er_ vatn eða um
3/5 þyngdarhlutar. í einni kartöflu
eru 3/4 hlutar vatns, í öðru al-
gengu grænmeti eru 4/s hlutar eða
meira vatn. Skýin á himninum eru
örsmáir vatnsdropar annað hvort
í fljótandi eða föstu formi, og
höfín eru vatn með nokkrum þús-
undustu hlutum af uppleystum
steinefnum í. Vatn og vatnsgufa
er snar þáttur í veðrinu. Ef ekk-
ert vatn væri, væri harla lítið um
veðrabrigði hér á jörð.
Vatn er efnasamband tveggja
Iofttegunda, vetnis og súrefnis,
en þetta samband er skrifað H2O
á máli efnafræðinga. Þetta þýðir,
að tvær eindir (atóm) af vetni
ganga í hjónaband með einni eind
af súrefni og mynda eina vatns-
sameind. Það er hægt að kljúfa
vatnið með rafstraum í þessi tvö
frumefni, og myndast þá helmingi
meira af vetni en súrefni, ef mið-
að er við rúmmál, en sé miðað
við þyngd, verða hlutföllin allt
önnur eða 8 af súrefni á móti 1
af vatnsefni. Af þessu sést, að ein
eind af vetni er sextán sinnum
léttari en ein eind af súrefni.
Oft er talað um margvíslegar
tegundir vatns, svo sem ferskt
vatn, salt vatn, „hart“ vatn og
„mjúkt" vatn, drykkjarvatn og
eimað vatn, ölkelduvatn (sóda-
vatn), jökulvatn o.s.frv. Um þess-
ar tegundir þarf tæpast að ræða,
flestir kannast við þær úr daglegu
lífí. I „hörðu“ vatni er meir en
venjulegt magn af uppleystum
steinefnum, sérstaklega kalkefn-
um. Það er erfítt að fá sápu til
þess að freyða i slíku vatni, og
sezt oft skán á flátið, áður en
sápan byijar að freyða.
Vatn hefur þann sérstæða eig-
inleika að það þenst út þegar það
frýs. Við 4 stiga hita er vatn
þyngst, þ.e. einn rúmsentimetri
af vatni vegur eitt gramm. Við
önnur hitastig, lægri eða hærri,
vegur hann minna. Árið 1801,
þegar metra-gramm-kerfíð var
tekið í notkun í París var einmitt
ákveðið, að einn rúmsentimetri
af hreinu (eimuðu) vatni við 4
stiga hita á celsíus skyldi vera
þyngdareining, sem kölluð er
gramm. Jafnframt var metrinn
ákveðinn einn tíu milljónasti hluti
af styztu vegalengd frá pólnum
að miðbaug.
Þegar vatn frýs þenst það út
um nálega einn tíunda hluta, eins
og sjá má af því að um það bil
tíundihluti ísjaka stendur upp úr
vatni.
Við skulum nú athuga hvaða
áhrif þessi eiginleiki vatns hefur
í náttúrunni. Þegar frost er kólnar
yfírborð jarðar smámsaman og
frýs, en ef við athugum stöðu-
vatn, þá leggur yfírborð þess tals-
vert seinna. Skýringin er sú, að
þegar vatnið við yfírborðið kólnar
sekkur það til botns af því að það
er kaldara en vatnið neðar, en það
stígur aftur á móti upp að yfir-
borðinu, kólnar þar og sekkur til
botns. Þannig kólnar allt vatnið,
en hitastigið fer þó ekki niður
fyrir 4 stig niður við botninn af
því að 4 stiga heitt vatn er eðlis-
þyngst og verður því neðst. Smám
saman kólnar vatnið við yfírborðið
niður að frostmarki og byrjar að
fíjósa og ísinn getur orðið mjög
þykkur, sem betur fer er vatnið
neðra ófrosið. Þetta hefur mjög
mikla þýðingu fyrir físka og önn-
ur vatnadýr, eins og gefur að
skilja. Vatn er eitt af þeim fáu
efnum sem hafa þennan eigin-
leika. Það, að vatn þenst út við
frystingu, hefur samt sína ókosti,
eins og allir komast að raun um
ef vatnið frýs í vatnsleiðslum húsa
eða kælikerfí bifreiða.
Fyrir mörgum árum gerði stór-
skotaliðsforingi í Quebec í Kanada
tilraun til þess að fá sannanir
fyrir útþenslukrafti vatnsins. Til-
raunin var fólgin í því að hann
tæmdi sprengiefni úr tveim
sprengjukúlum, sem voru 35 sm
að þvermáli, og fyllti þær af vatni.
I opin rak hann trétappa. Síðan
setti hann þær út um vetrarnótt.
Um morguninn fannst tappinn úr
annarri kúlunni um 100 metra í
burtu, og 10 til 25 sm langur
ísdröngull hafði þrengst út um
opið. Tappinn í hinni kúlunni hafði
verið rekinn óvenjulega fast í, svo
að sprengikúlan klofnaði sjálf, en
klakakrans lá umhverfís kúluna
yfír sárið.
Marga aðra einkennilega eigin-
leika vatns mætti nefna. Til dæm-
is kólnar vatn jafnt og þétt í núll
stig, en síðan helst hitinn óbreytt-
ur, þar til að frýs, og þegar það
hjtnar, þá hitnar það jafnt og
þétt upp í 100 stig, en eftir það
hitnar það ekki meir, heldur gufar
upp. Þessir eiginleikar voru ein-
LOFTHITI -9»
mitt lagðir til grundvallar þegar
stigin á hitamælinum, sem við
notum, voru ákveðin. í glerpípu
með kúlu á öðrum endanum var
sett dálítið af hvítasilfri. Síðan var
allt loft tæmt úr pípunni og henni
lokað. Næst var pípunni stungið
ofan í blöndu af vatni og ís við
1013 mb loftþrýsting, og eftir
nokkum tíma hafði kvikasilfrið
hætt að falla. Þá var sett merki
við stöðu kvikasilfursins í pípunni.
Því næst var pípan sett í sjóðandi
vatn við 1013 mb loftþrýsting og
eftir að kvikasilfrið var hætt að
stíga var merkt við þá stöðu
kvikasilfursins. Bilið á milli þess-
ara tveggja merkja var síðan
mælt nákvæmlega og því skipt
niður í 100 jafna parta, og þann-
ig varð Celsíus-hitamælirinn til
árið 1742.
Þótt vatnið sé jafnalgengt og
það er, þá er samt ennþá ýmislegt
óskýrt í sambandi við eiginleika
þess t.d. á sviði veðurfræðinnar.
Sem dæmi má nefna næturskýin
sem sjást stundum í 50—60 km
hæð. Fróðustu menn í veðurfræð-
inni telja að þau séu safn ör-
smárra vatnsdropa, en ekki
ískristallar, eins og vænta mætti,
þar sem frostið í þessum hæðum
er 30—50 stig. Hvemig getur
vatn haldist ófrosið í slíkum
kulda?
Fullnægjandi skýring á þessu
er, að því ég best veit, ekki kom-
in enn. Annað dæmi er það þegar
flugmenn skýra frá því að þeir
hafí flogið í rigningu í þriggja og
allt upp í fímm km hæð, þó að
hitamælirinn sýndi, að lofthitinn
væri langt fyrir neðan frostmark.
Þessi og önnur tengd viðfangs-
efni eru ennþá ekki leyst nema
að nokkru leyti. — Verður nánar
um þetta rætt í næsta hefti.
Höfundur er veðurfræðingur.
(Frá heilbrigðiaráðuneytinu og
Bandalagi islenskra skáta.)
Byggðamál
eftir Ólínu K.
Jónsdóttur
Þörungavinnslan á
Reykhólum
Nú nálgast þetta fyrirtæki brátt
tvítugsaldurinn og því ætti það að
vera komið af tilraunaaldrinum eft-
ir því sem einn af vísindamönnum
frá Skotlandi spáði, en hann taldi
reynslustigið vera 16 til 20 ár.
Sigurður Elíasson, fyrsti til-
raunastjóri á Reykhólum, átti hug-
myndina að Þörungavinnslu við
Breiðafjörð. Nokkm síðar var svo
þessi hugmynd tekin alvarlega á
fundi í Búnaðarfélagi Reykhóla-
hrepps og samþykkt að senda
beiðni til Rannsóknarráðs ríkisins.
Steingrímur Hermannsson, þáver-
andi framkvæmdastjóri Rannsókn-
arráðs, tók vel í þetta framtak
heimamanna, sem höfðu vakið
áhuga ráðsins á þessu verkefni.
Fyrst var öll aðstaða rannsökuð svo
og áætlað þang og þaramagn og
síðan markaðshorfur.
Allar niðurstöður
voru jákvæðar
Nú kemur annar Sigurður til
skjalanna, nefnilega Sigurður
Hallsson efnaverkfræðingur, og
gerði rannsóknir með starfsfólki
sínu nokkurt skeið. Hér var um
frumraun að ræða og allt þurfti
að þróa. Sigurður hafði áhuga á
meiri vinnslu úr þörungunum á
staðnum og vinnu fyrir fleira fólk.
Næst er svo reist verksmiðja í
Karlsey. Þar var hafnaraðstaða
best og tiltölulega stutt að leiða
heita vatnið úr borholum frá Reyk-
hólum. Karlsey stendur um 3 km
frá Reykhólum og þar af 800 til
900 metra yfír grunnsævi. Síðan
var byggð hafskipahöfn við eyna.
Efnið fékkst í nágrenni við Reyk-
hóla í landi jarðanna Grundar og
Miðhúsa og gijót í vamargarðinn
var sótt út í Miðjanes en þar fékkst
best gijót til vamar sjógangi.
Landeigendur voru fúsir til að
veita þessa fyrirgreiðslu, þótt sjald-
an sé það til fegurðarauka að raska
mikið landslagi. í þessu tilviki
keyrðu að öllu jöfnu um 11 bílar
möl í þessa framkvæmd frá því í
apríl til hausts. Ekki urðu landeig-
endur loðnir um lófana af þessum
viðskiptum. Vilhjálmur Lúðvíksson
sagði eitt sinn að tómt mál hefði
verið að standa að þessu verkefni
ef efni hefði ekki fengist í nágrenn-
inu.
Flugvöllurinn á Reykhólum
var nýttur vel á meðan á upp-
byggingu verksmiðjunnar stóð. Nú
er hann nýuppgerður og er því
gott öryggi til sjúkraflutninga, en
áætlunarflug er ekki hingað vegna
fólksfæðar.
Fyrir nokkru gerðust heima-
menn bjartsýnir og hugðust reka
verksmiðjuna sjálfír. Forðum var
talað um það að forsjálir bændur
nýttu hábjargræðistímann ætíð
vel. Sama máli gildir líka um öflun
þangsins. Eit+hvað þótti skorta á
að það hafí tekist sem skyldi síðast-
liðið ár.
Nú er komið að því að þörunga-
verksmiðjan þurfí að endumýja eða
lagfæra hitaleiðsluna og sláttu-
prammana og margt, margt fleira.
Ósk mín er sú að þetta fyrirtæki
megi starfa á traustum grunni í
framtíðinni og það á að vera hægt
ef nægrar fyrirhyggju er gætt.
Reykhólaskóli
Á Reykhólum starfar einnig grunn-
skóli. Þar ríkir gott andrúmsloft á
vinnustað. Kennarar og annað
starfsfólk una þar við sinn hlut.
Ólína K. Jónsdóttir
„Gilsfjörðurinn er enn-
þá sami farartálminn.
Ennþá snjóar á veginn
í Gilsfirði. Þar er bæði
hætta á snjóf lóðum og
aurskriðum og óhugn-
anleg slys hafa orðið
þar. Almannavarnir
mættu líka huga að
Gilsfirði!“
Gilsfjarðarbrúin
Fyrir nokkrum árum þróuðust
mál þannig í Austur-Barðastrand-
arsýslu að okkur var ráðstafað af
kerfinu meðal annars þannig:
Læknisþjónusta skyldi koma frá
Heilsugæslustöðinni í Búðardal og
læknir kæmi einu sinni í viku í
heilsugæsluhúsið á Reykhólum og
héraðshjúkrunarkona búsett í A-
Barðastrandarsýslu.
Mjólkurbúið í Búðardal skyldi
starfa á traustari grunni og við
látin taka þátt í starfseminni. Til
glöggvunar þeim sem lítið þekkja
til staðhátta er um 100 km á milli
Reykhóla og Búðardals og til þess
að þessi samvinna gangi upp þurfa
að vera góðar samgöngur og betur
má ef duga skal.
Gilsfjörðurinn er ennþá sami far-
artálminn. Ennþá snjóar á veginn
í Gilsfírði. Þar er bæði hætta á
snjóflóðum og aurskriðum og
óhugnanleg slys hafa orðið þar.
Almannavamir mættu líka huga
að Gilsfirði!
Sjálf hef ég oft lent í hrakningum
þar og sem dæmi skal tekið: Með
Vestfjarðaleið fór hópur fólks í
febrúar 1974 frá Reykjavík til
Reykhóla og skyldi farið til baka
samdægurs. Það var ekki að orð-
lengja það að við komumst í Króks-
fjarðames á bakaleið og vomm þar
veðurteppt í viku. Geirdælingar
opnuðu félagsheimili sitt fyrir okk-
ur og reyndu að láta okkur líða sem
best. Rafmagnið fór vegna veðu-
rofsans svo að þama var auðvitað
köld og dauf vist. Er veðrinu slot-
aði sendi Vestfjarðaleið aðra rútu
í Saurbæinn eða eins langt og kom-
ist var á móti okkur. Síðan kom
þyrla og flutti fólkið yfír Gilsfjörð
„akkúrat" á þeim stað er væntan-
legri brú var ætlaður staður. Ekki
var laust við að við óskuðum að
þingmenn okkar hefðu verið með
í þessari ferð, þá hefði þetta verk-
efni ekki verið látið dragast svona
lengi. Til glöggvunar fyrir ókunn-
uga er rétt að geta þess að Gils-
fjörðurinn er að mestu þurr um
fjöru og undirstaða talin góð fyrir
veg.
Ég veit að lærðir menn geta
skipulagt mál sín inn á skrifstofu
með reglustriku á landakorti. En
hitt verður að fylgja með að raun-
hæft sé, og framkvæma hlutina á
sem bestan hátt. Læknar, bílstjórar
og fleira fólk á leið um Gilsfjörð
og fer ef líf liggur við, og af eigin
reynslu veit ég að það er ekkert
grín.
Máli mínu beini ég fyrst og
fremst til þingmanna Vestfjarða
og Vesturlandskjördæmis. Hristið
nú vinsamlegast rykið af ásko-
mnarskjali því er liggur inni í sam-
gönguráðuneytinu frá okkur og
Dalamönnum um að hraða fram-
kvæmdum um veg og brú yfir Gils-
fjörð. Sigurlaug Bjamadóttir fyrr-
verandi þingmaður okkar og Ólafur
Þórðarson alþingismaður fluttu
frumvarp um þetta mál á Alþingi,
sem byggt var á ósk 500 manna
sem búsettir voru beggja megin
Gilsfjarðar frá því í nóvember 1982.
En vegna þess að frú Sigurlaugu
var meinuð þingseta áfram þá hef-
ur Ólaf vantað stuðning til að halda
málinu til streitu.
Þingmenn Vesturlands! Snúið
ekki við okkur bakinu í átt til Hval-
flarðar fyrr en þið hafið lagt Gils-
Qarðarbrúnni liðstyrk og verið við
vígslu brúarinnar!
Hins vegar virðist svo að reynt
sé á fleiri en einn hátt að beina
umferðinni sem mest frá bestu leið-
inni til Vestfjarða. Sennilega em
Kinnarstaðasystur brautryðjendur
í ferðamannaþjónustu hér á landi,
en þær ráku gistiheimili á Kinnar-
stöðum með myndarbrag um langt
skeið.
Nú eru reknir tveir staðir fyrir
ferðamenn. Hótel Bjarkarlundur
yfír sumartímann og Ferðaþjónust-
an í Bæ yfír allt árið og þessir tveir
staðir halda uppi þjónustu á áætl-
unarferðum frá Reykjavík til ísa-
fjarðar.
Þetta innskot um ferðamanna-
þjónustu hér sýnir að hér gæti ver-
ið um raunhæfa samgönguleið milli
ísafjarðar og Reykjavíkur, flesta
daga ársins.
Ég vil svo enda þessi orð mín
með orðum Jónasar Hallgrímsson-
ar: „Það er svo bágt að standa
i stað og mönnunum munar ann-
aðhvort aftur á bak ellegar
nokkuð á leið.“
Höfundur er húsmóðir í Miðhúsum
i Reykhólasveit.