Morgunblaðið - 24.04.1988, Qupperneq 38

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. APRÍL 1988
38
ÞINGBREF STEFÁN FRIÐBJARNARSOn
Gjörbreyttir atvinmihættir
Stórstreymi í þjónustu — fjara í frumframleiðslu
Fólksstreymi til höfuðborgarsvæðisins
Hverjir fást við hvað ?
Hlutfallsleg breyting innan atvinnuveganna, 1940-80*
7,6 %

r-‘
VIÐS KIPTI
15,2%
10
5'
6,8%

FISKVEIÐAR
FISKIÐI UAÐUR

8,8%
5,5%_
-|1

AN JAR
IÐNAÐUR 1

p***0*0*00**0*00*
BYGGII 4GASTA ^FSEMI
5,3%
5
9,5%
17,2%
15
10
5
10,1%
7.8%

SAMGt 3NGUR —
7,3%
5
0,6% _
Veitustörf, Varnarliösstörf.
X
X
2,1%
*Árin 1940-60 er miöaó viö fjölda virkra í atvmnulifmu. en eftir þann tima er miöaö viö fjolda
ársverka. Eldn aöferöm i skránmgu þessara upplýsmga viröist ofmeta storl i fiskiönaöi á kostnaö
annars iðnaöar og nokurra annarra atvinnugrema, miöaö viö yngri aöferöina.
Á fyrsta heila ári heimsstyij-
aldarinnar síðari — árið 1940 —
störfuðu fjórir af hveijum
hundrað vinnandi íslendingum
(4%) við opinbera þjónustu —
og rúmlega einn af hveijum
hundrað (1,3%) við opinbera
stjórnsýslu.
Fjörutíu árum síðar — árið
1980 — var hlutfall starfandi
íslendinga við opinbera stjórn-
sýslu og þjónustu meir en þref-
alt hærra. Þá féllu 14,1% heild-
arársverka undir opinbera
þjónustu og 4,5% undir opin-
bera stjórnsýslu.
Framangreindar upplýsing-
ar er að finna í heimildaritl-
ingi, sem Þjóðhagsstofnun gef-
ur út, Þjóðarbúskapurinn,
sögulegt yfirlit hagtalna frá
1945.
Ef opinber stjórnsýsla og
þjónusta hefur vaxið með svip-
uðum hraða á níunda áratugn-
um, sem vist má telja, er líklegt
að milli 20 og 25% vinnandi
Islendinga starfi nú innan eða
í jöðrum hins svokallaða opin-
bera geira. Enginn smágeiri
það.
I
Stóraukin menntun og þekking,
sem og alhliða tæknibylting í at-
vinnugreinum, valda því öðru
fremur,.að reynzt hefur unnt að
framleiða meira og meira með
færri og færri starfsmönnum.
Framleiðsla sjávar- og búvöru
hefur vaxið mikið — að magni,
fjölbreytni, gæðum og verðmæti
— þótt starfsfólki hafi fækkað
hlutfallslega.
Á sama tíma hefur eftirspurn
eftir hverskonar þjónustu aukizt
mikið. Ekki sízt á sviði menntun-
ar, menningar, heilsugæzlu, öld-
runar, dagvistunar bama, sam-
gangna og hvers konar tóm-
stunda- eða áhugamála. Þannig
hafa störf í þjónustu margfaldast,
hérlendis sem erlendis, á sama
tíma sem starfsfólki hefur fækkað
mikið í frumframleiðslu.
Þessi gjörbylting atvinnuhátta
hefur bitnað hart á landsbyggð-
inni, þar sem landbúnaður og sjáv-
arútvegur eru helztu undirstöður
atvinnu og afkomu fólks. Fólks-
streymi til höfuðborgarsvæðisins
síðustu áratugi talar ótvíræðu
máli um þetta efni. Ekki síður
frétt í Morgunblaðinu föstudaginn
15. apríl sl. af fundi Kaupþings
Norðurlands um húsnæðismál.
Þar segir að „helmingur þeirra
lánsumsókna, sem berast Hús-
næðisstofnun ríkisins frá fólki
utan af landi, sé vegna fjárfest-
inga á höfuðborgarsvæðinu“.
II
Árið 1940 störfuðu rúmlega
þrír af hvetjum tíu vinnandi Is-
lendingum (32,3%) við landbúnað.
Rúmlega fjórtán af hverjum eitt
hundrað (14,1%) stunduðu fisk-
veiðar, sóttu björgina í greipar
Ægis. Sem sagt, rúmlega 46 af
hverjum eitt hundrað vinnandi
íslendingum höfðu störf við frum-
framleiðslu.
Nú er öldin önnur. Árið 1980,
fjörutíu árum síðar, vóru aðeins
7,8% starfandi landsmanna við
landbúnað og 5,3% við fiskveiðar.
13 af hundraði störfuðu við frum-
framleiðslu í stað 46 fjörutíu árum
fyrr. Þessi þróun hefur haldið
áfram á níunda áratugnum, ekki
sízt í landbúnaði.
Fleiri vinna hinsvegar við fisk-
iðnað en fyrr, eða 9,5% 1980, 6,8%
1940. Störf í öðrum iðnaði hafa
og um það bil tvöfaldast á þessu
tímabili, hlutfallslega, eða úr 8,8%
í 17,2%. Sama máli gegnir um
viðskipti, verzlun, banka, spari-
sjóði og tryggingar. Ef þessir
starfsflokkar eru settir undir einn
hatt — viðskipti — höfðu þeir 7,6%
af vinnuafli landsmanna 1940 en
tvöfalt meira eða 15,2% 1980.
Og þessi hattur hefur ekki verið
í megrun á líðandi áratug.
Störf flokkuð undir þjónustu
uxu úr 16,5% ársstarfa 1940 í
25,5% 1980. Þar af var hlutur
opinberrar stjómsýslu og opin-
berrar þjónustu 5,3% 1940 en
18,6% 1980. Allnokkur vöxtur
hefur orðið á níunda áratugnum,
einkum í heilbrigðiskerfinu og
fræðslukerfinu.
Einn af hverjum hundrað lands-
mönnum vann við vamarliðsstörf
árið 1980. Þetta er lægra hlutfall
en árin 1960 og 1965 en þá spönn-
uðu varnarliðsstörf 1,3% heildar-
starfa í landinu.
Hlutföll frá 1940 em af „fjölda
virkra í atvinnulífinu" — en hlut-
föll 1980 af ijölda ársverka.
III
Samkvæmt því heimildarriti,
sem hér er byggt á, vóru unnin
120.795 ársverk hér á landi 1985.
Nærri lætur því að um helmingur
af íbúum landsins hafi verið vinn-
andi. Þessi ársverk eru sundurlið-
uð svo í ritinu:
• 1) Starfsemi fyrirtækja
96.387 ársverk.
• 2) Starfsemi hins opinbera
19.911 ársverk.
• 3) Önnur starfsemi 4.497 árs-
verk.
Starfsemi fyrirtækja, 96.387
ársverk, skiptist þannig: 1) Frum-
framleiðsla (landbúnaður og ýisk-
veiðar) 13.505 ársverk, 2) Iðnað-
ur, þar með talinn fískiðnaður,
27.263 ársverk, 3) Rafmagns-,
hita, og vatnsveitur 1.088 árs-
verk, 4) Byggingastarfsemi
11.518 ársverk, 5) Verzlun, veit-
inga- og hótelrekstur 18.138 árs-
verk, 6) Samgöngur 8.215 árs-
verk, 7) Peningastofnanir og
tryggingafélög 8.274 ársverk og
8) þjónusta á vegum einkaaðila
8.386 ársverk.
Þó þessi sundurliðun sé þriggja
ára gefur hún allgóða mynd af
skiptingu landsmanna í starfs-
stéttir á líðandi stund. Rétt er þó
að reikna með að hlutur þjónustu-
starfa hafi vaxið nokkuð síðustu
árin, ekki sízt á sviði tölvu- og
upplýsingaþjónustu.
IV
Sú gjörbreyting atvinnuhátta,
sem þessi samanburður speglar,
hefur leikið landsbyggðina grátt.
Og það er ekki björgulegt fram-
undan fyrir frumframleiðsluna,
landbúnað og fiskveiðar, undir-
stöðugreinar atvinnulífs í stijál-
býli:
• 1) Helztu fiskistofnar eru
fullnýttir. Fiskifræðingar leggja
til frekari samdrátt veiða.
• 2) Séð af sjónarhóli hag-
kvæmninnar einnar saman virðist
fiskiskipafloti landsmanna of stór,
miðað við þann afla, sem hyggi-
legt er að taka úr nytjastofnum
næstu árin.
• 3) Spár um áframhaldandi
lækkun Bandaríkjadals 1988 og
1989, en dijúgur hluti sjávarvöru
okkar er seldur úr landi í þeirri
mynt, lofar ekki góðu fyrir fram-
leiðslu sem ýmist er rekin á núlli
eða með allnokkrum kostnaði
umfram tekjur.
• 4) Búvörur eru framleiddar
umfram innlenda eftirspurn, þrátt
fyrir mikinn framleiðslusamdrátt.
• 5) Innlendur framleiðslu-
kostnaður búvöru (innlend verð-
bólga) útilokar verðsamkeppni á
útflutningsmörkuðum.
Á móti kemur að sjávarútvegur
og landbúnaður verða enn um
langan aldur, þrátt fyrir framan-
sagt og tímabundnar efnahags-
sveiflur, hornsteinar í íslenzkum
þjóðarbúskap. Þessar atvinnu-
greinar verða hinsvegar að laga
sig að viðblasandi fiskifræðilegum
og markaðslegum staðreyndum
næstu framtíðar.
V
Landsbyggðin þarf að styrkja
Fækkun starfa í
frumframleiðslu og
fjölgun í þjónustugreinum
hefur ýtt undir
fólksstreymi úr strjálbýli til
þéttbýlis, frá landsbyggð
til höfuðborgarsvæðis.
stöðu sína í þjónustugreinum. Þær
ráða ferð í samfélaginu næsta
áratuginn.
Og víða kunna að leynast van-
og ónýttir möguleikar. Það er
mörg matarholan ef vel er gáð.
Og sannmæli er að þetta land á
ærinn auð, ef menn kunna að
notann. I því efni vakna ýmsar
spumingar: Hvemig þróast sam-
spil jarðvarma og fiskeldis?
Hvemig þróast orkuiðnaður í
landinu? Verður orkuútflutningur
fjárhagslega mögulegur? Má auka
ylrækt? Hvað um heilsuræktar-
þjónustu í tengslum við jarðvar-
mann? Höfum við fullnýtt mögu-
leika í ferðamálum? Og þannig
mætti lengur telja.
Mikilvægt er að varðveita
byggð í landinu öllu, eftir því sem
aðstæður frekast leyfa:
• í fyrsta lagi vegna þess að
víða í stijálbýli em fyrir mikil
verðmæti og fjalldýr mannvirki
margskonar, sem hyggilegt er að
nýta, og kosta myndi „morð fjár“
að koma fyrir annars staðar.
• I annan stað vegna þess að
réttur þjóðarinnar til landsins
byggist ekki sízt á nýtingu þess.
• I þriðja lagi vegna þess að
hagkvæm nýting fiskimiðanna,
sem liggja umhverfis landið allt,
krefst útgerðar frá öllum lands-
homum.
• Síðast en ekki sízt verður að
virða óskir og vilja fólks um bú-
setu, að þeim mörkum sem heild-
arhagsmunir setja.
Af þessum sökum leggja flestar
þróaðar þjóðir, ekkert síður þær
sem byggja flest sitt á svokölluð-
um markaðslögmálum, áherzlu á
byggðastefnu í einhverri mynd.
Spuming er hinsvegar, hvort
íslenzk byggðastefna hefur verið
eða sé á réttu róli.
Hryðjuverkið í Bologna árið 1980:
Sleppur Gelli við refsingu?
Bologna. Reuter.
Saksóknari á Ítalíu krafðist
þess á miðvikudag , að Licio
Gelli, forsprakki ólöglegrar
frímúrarareglu, yrði dæmdur í
18 ára fangelsi fyrir aðild að
hryðjuverki í Bologna árið 1980
en þá biðu 85 manns bana í mik-
illi sprengingu á brautarstöðinni
þar í borg.
Gelli, sem var stórmeistari í
frímúrarareglunni P-2, þarf raunar
ekki að sitja af sér neinn dóm í
þessu máli. Lögformlega ástæðan
er sú að þegar hann var framseldur
til Ítalíu frá Sviss fyrir nokkm var
hryðjuverkið í Bologna ekki meðal
þess, sem honum var gefið að sök
í framsalsbeiðninni. Saksóknarinn
vill þó reka málið áfram, en Gelli
er sakaður um að hafa skipulagt
hryðjuverkið, það mesta í Evrópu
eftir stríð.
Libero Mancuso saksóknari sagði
um Gelli fyrir réttinum, að hann
væri „hættulegasti óvinur" ríkisins
og hefðu hann og P-2-reglan viljað
grafa undan lýðræðinu með hryðju-
verkinu. Krafðist hann þess einnig,
að átta menn aðrir yrðu dæmdir í
átta til 15 ára fangelsi fyrir sömu
sakir.
Gelli var upphaflega sakaður um
hlutdeild í sviksamlegu gjaldþroti
Ambrosiano-bankans en fór huldu
höfði í fimm ár. Fyrir nokkru gaf
hann sig fram við yfirvöld í Sviss
og var síðan framseldur.
RITVÉLAR
REIKNIVÉLAR
PRENTARAR
TÖLVUHÚSGÖGN