Morgunblaðið - 13.07.1988, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. JULI 1988
17
Á meðan stytjöldin geisaði og fall-
byssurnar voru hlaðnar um alla Evr-
ópu innsigluðu þessar myndir frægð
hans í Berlín, sem seinna varð að
heimsfrægð, en sjálfur hafði hann
orðið innlyksa í Rússlandi, þangað
sem hann hafði skroppið einungis til
að vera við brúðkaup systur sinnar.
Til marks um það, hve víða hann
leitaði fanga á fyrstu árum sínum í
París má nefna stefnur eins og im-
pressjónismann, kúbismann, (Pic-
asso, Braque), orphismann (Robert
Delaunay), Fauwismann (Matisse),
súprematismann (Kasimir Malevitch,
E1 Lissitzky) og „Der Blaue Reiter“
(Franz Marc) o.fl. Allt er þetta merkj-
anlegt í myndum Chagalls, en um
leið eru myndir hans einstaklega
persónulegar og hið rússnesk-gyð-
inglega upplag leynir sér ekki í þeim.
Og í þeirri margræðu eftirsókn
eftir einfaldleikanum og hinu upp-
runalega á þessum árum kom það
mönnum til góða að hafa djúpa
reynslu úr eigin lífi eins og var um
Chagall — hér var hann skrefi á
undan, hafði forskot, og hið sama
má segja um Henri Rousseau.
Chagall lét ekki margvíslegar til-
raunir og hin fjölþættu áhrif úr öllum
áttum, er sóttu stíft að, þurrka út
minninguna um uppvaxtarárin né
æskustöðvamar í Rússlandi. Þetta
dugði honum þvert á móti sem mynd-
efni allt lífið, auk þess sem hann
endurnýjaði listina. Hann var málari
gleðinnar, þyngdarleysisins, hins
upphafna og sálræna — sjálfur
nefndi hann þetta fjórðu víddina.
- O -
Á sýningunni í Listasafni íslands,
sem telst dæmigerð sýning úr einka-
safni náins ættingja málara, með
öllum kostum og göllum, sjáum við
ýmis brot úr dijúgri starfsævi.
Auðvjtað eru hér engin bein lykil-
verk, en þó mikilvæg verk frá ferli
hans svo sem hinar sérstæðu bún-
ingateikningar. Sjálfur heimti hann
ekki nema örfá verk úr greipum
Herwarth Waldens eftir stríðið og
þá ekki fyrr en eftir málaferli. Víst
fékk hann verkin greidd, en í verð-
„Blávængjaða klukkan“, 1949, olía á striga. lausum seðlum svo að varla dugði
„Leikarinn Michoels", 1919, búningateikning.
Chagall telst einn af upphafs-
mönnum surrealismans, þótt aldrei
yrði hann súrrealisti í sjálfu sér, því
að til þess var list hans of sértæk,
jafnframt því sem hann hafnaði þeirri
tegund af bókmenntum í myndlist.
Víst er hann sjálfur mikill sögu-
maður og sem slíkur eitt af mestu
myndskáldum aldarinnar, en myndir
hans eru þó, hvað sem öðru líður,
öllu fremur málverk og það málverk
út í æsar.
Hann hreifst af mörgu í list París-
arborgar á fyrstu árum sínum þar,
hagnýtti sér flest, sem var efst á
baugi í málaralist og skáldskap, en
hafnaði því um leið. Var eins og ryk-
suga, hvað áhrif snerti, en útkoman
varð persónulegri eftir því sem á leið
þessi fyrstu ár hans þar fram að
fyrri heimsstyijöldinni, og margur
er á því, að hann hafi þá verið á
hátindi ferils síns. Dijúgan hluta af-
raksturs þessara ára sýndi Herwarth
Walden í húsakynnum „Der Sturm"
í Berlín 1914.
fyrir einni máltíð!
Og þegar hann sneri aftur til
Parísar árið 1923 eftir nokkurra
mánaða dvöl í Berlín átti hann ekk-
ert af sínum fyrri verkum sjálfur og
tók þá til bragðs að sækja aftur í
sömu myndefni og festist endaplega
í þeim en þó með nokkrum breyting-
um.
Herwarth Walden hafði sagt við
Chagall á skrifstofu sinni í Berlín,
að öll verkin á sýningunni 1914 hefðu
selst og væri hann nú þekktur og
virtur málari í borginni og hefði m.a.
kona sín (!) keypt nokkur, sem hlaut
að vera rétt á pappírunum, enda var
skrifstofan hreinlega veggfóðruð
með myndum eftir Chagall, svo sem
sést hefur af ljósmyndum frá þeim
tímum.
Þessar myndir eru nú dreifðar um
allan heim og ekki lánaðar nema á
einstaka stórar yfirlitssýningar, og
vátryggingin kostar þá gífurlegar
upphæðir.
Við getum því, þegar allt kemur
til alls, verið þakklát fyrir að jafn

’ J*t'
> mé vS, ■ wy}
I Jí ■
„Græna augað“, 1944, olía á striga.
aldrei þraut, þótt hann gengi til vinnu
sinnar svo til dag hvern til hárrar
elli og virtist frekar færast í aukana
er á leið og víkka þá út tjásvið sitt.
Þá tók hann að skreyta kirkjur og
opinberar byggingar með glermynd-
um og mósaik og fórst það frábær-
lega úr hendi líkt og annað.
En Vitebsk hefur í sjálfu sér ekki
verið neitt frábrugðin þúsundum
annarra borga af svipaðri stærðargr-
áðu í Rússlandi með sín afmörkuðu
og hrörlegu gyðingahverfi, þar sem
fátæktin ríkti. Með fijóu ímyndunar-
afli bjó hann til litrík ævintýri úr
grámósku hvunndagsins, eins konar
glitvefí sálarinnar.
Sjálfur skrifaði hann: „Vitebsk er
borg út af fyrir sig; merkileg borg,
óhamingjusöm borg, leiðinleg borg.“
í þessari borg bjó ástin hans og
heitmey, Bella Rosenfeld, og til að
treysta ástir hennar og upphefja sig
í augum foreldranna, sem voru af
efri klassanum, vildi hann leggja
heiminn að fótum sér sem málari og
til þess fannst honum honum París
bíða sín með óþreyju. Hún kom líka
fljúgandi á móts við hann, og var
honum fegurst myndefna lífíð í gegn
— eins konar tákn upphafinnar ástar
í bókstaflegum skilningi, því að ann-
að tveggja svífur hún um myndflöt-.
inn eða er máluð í líki dýrlings með
blik eilífðarinnar í augum. — Fæðing-
arþorp Chagalls, Vitebsk, ævintýrið,
gyðingdómurinn og ástin varð hans
„Mír Iskusstva" — heimur listarinn-
ar.
í augum þess, sem hefur fijótt
ímyndunarafl og víðfeðmt hugarflug,
verður allt að ævintýri, enda var list-
in fyrir Chagall einkum viss tegund
af sálrænu ástandi ásamt jafnvægi
milli raunsæis og frásagnarlegra
hugaróra. Ekki markvisst skipulag,
heldur rofið ferli og þó í fullkomlegu
jafnvægi myndbyggingarlega séð.
mikið af frumverkum þessa meistara
skuli rata hingað, en hins vegar ætti
að vera hægt að fá hingað yfírgrips-
meiri sýningu á grafíkverkum, teikn-
ingum og myndlýsingum. Hér má
t.d. nefna biblíuskreytingu hans, sem
er heimsfræg. Það hefði verið stór-
kostleg viðbót að fá slíkt með þess-
ari sýningu, en hefði þarfnast meiri
undirbúnings.
Sýningarskráin er mjög vegleg og
inniheldur allar myndirnar á sýning-
unni í lit. En ég sakna hér raunhæfs
formála, sem væri í samræmi við þær
myndir, sem til sýnis eru, og fylgdi
þeim úr hlaði.
Hinn þýddi formála, sem er ágæt-
ur í sjálfíi sér, er vafalítið ritaður
af allt öðru tilefni og er meira fræði-
legir þankar og útlistanir en almenn-
ar upplýsingar. Hugmynd að bréfi
til Chagalls eftir Hjört Pálsson er
hér góð viðbót og fellur vel að sýning-
unni, segir á sinn hátt eiginlega jafn
mikið og hin langa og fræðilega rit-
gerð.
Það sem máli skiptir hér er að
sýningin bregður ágætu ljósi á list
meistarans og nokkur úrvals málverk
prýða hana, og þannig séð hlýtur
hún að gleðja unnendur listar Cha-
galls ríkulega og vera opinberun
þeim, sem aldrei hafa séð frumverk
eftir meistarann. Þeir eru ábyggilega
ekki fáir, enda tel ég afar ólíklegt,
að þau gefi að líta á sólarströndum
eða sumarhúsum, tívolíum stórborga
og vaxmyndasöfnum, þangað sem
hálf þjóðin virðist halda ár hvert.
Og þótt hér sé um að ræða einn
þekktasta málara veraldar, þá er allt
annar handleggur að standa augliti
til auglitis við frumverk en að sjá
þau af eftirprentun, í bók eða blaði.
í ljósi alls þessa og að það kann
að líða langur tími þar til önnur eins
sending á list Chagalls reki á fjörur
okkar er því öll viðleitni til að vekja
athygli á sýningunni af hinu góða.
Skemmtileg tilviljun er, að hún skuli
haldin á sama tíma og sýning á
Norrænni konkret-list, því að vart
getur meiri andstæður í framúr-
stefnulist á öldinni. Trúlega hefur
vegur jafn skynrænnar og tilfinning-
aríkrar listar verið með minnsta
móti á uppgangsárum reglustikulist-
arinnar.
Minnumst þess, að það er sonur
fátæks eftirlitsmanns á fiskilager í
smáborg í Rússlandi, sem málað hef-
ur þessar myndir, sem eru líkastar
holspegli á vit hversdagslegra ævin-
týra. Veggklukka („Blávængjaða
klukkan", máluð 1949), fær djúp-
bláan væng sér til fulltingis í rým-
inu, en inni í henni horfast elskendur
í augu. Fyrir neðan eru hús, sem
eins og bifast í jarðskjálfta, og álút-
ur maður heldur til síns heima með
skjóðu á bakinu í forgrunninum. En
efst uppi á sjálfri himnafestingunni
sér í gula hænu innan um stjörnurn-
ar, vini Chagalls, sem horfir í senn
undrandi og glottandi á allt þett sjón-
arspil mannlífsins.
Hin fræga mynd „Græna augað"
er máluð í Bandaríkjunum .árið 1944
á miklum tímamótum í lífi málarans
er þráin til Rússlands var hvað mest
og hann var í djúpu innra sambandi
við heimaslóðir. Hún mun gerð rétt
fyrir óvæntan dauða Bellu, sem fékk
svo mikið á Chagall að hánn snerti
ekki pensil í tæpt ár, sem Segir mik-
ið þegar sh'kur maður á í hlut.
I myndinni „Svarti hanskinn" frá
1923—48 endurspeglast áhrif úr
mörgum áttum, en um leið eru hér
samankomin mörg helstu stílein-
kenni meistarans. Súprematískur
undirtónn er í hinni óvenjulegu mynd
„Leikarinn Michoels" frá 1919 og
er búningshönnun við leikrit Sholem
Aleichem „Les Miniatures". Svo er
einnig um „Manninn með langa nef-
ið“ en hér kemur vel fram hin
græskulausa og alúðlega kímni, sem
var höfuðeinkenni Chagalls enda
hefur myndin ratað í ýmsar bækur
um meistarann.
Á þessa vísu upplifir maður heil-
mikið af list og lífsspeki Mare Chag-
alls á sýningunni í Listasafni íslands
og ef eðlilegt væri ættu biðraðir að
vera við hana. En það hefur aldrei
verið meira en slangur af fólki er
mig hefur borið að garði og síðast,
rétt áður en ég hóf að rita þessa
grein, var ég allan tímann einn í
salnum. — Dóttur meistarans, Idu
Chagall, ber að þakka mikillega fyr-
ir að lána okkur þessar myndir hing-
að svo og öllum, er áttu hér hlut að
máli.