Morgunblaðið - 20.11.1988, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 1988
11
.......rií
.... ...
Samdráttur en
alls ekkí ördeyða
Fyrirtæki í innfluningi og sölu ýmissa neysluvara verða
greinilega vör við ýmis einkenni samdráttar. Þó er allur
samanburður við árið I fyrra erfiður, þar sem það var
einstakt fyrir margra hluta sakir. Árið var skattlaust
og breytingar gerðar á innflutningsgjöldum, þannig að
verð á innflutningi sveiflaðist í mörgum tilfellum mikið
til, auk þess sem tekjur almennings hækkuðu mjög mikið.
Þannig væri samanburður
við árið 1986 eðlilegri.
Sumir töldu að nú væri að
komast á jafnvægi, en aðrir
töldu að frekar ætti eftir að
kreppa að í byijun næsta árs.
Ferðalög
Ferðaskrifstofur hafa orið
minna varar við samdrátt en
aðrir aðilar sem Morgunblaðið
ræddi við. Þó er eftirspurn
greinilega heldur minni og fólk
velur frekar styttri ferðir og
spyrst fyrir um ódýari kosti,
til dæmis hvað varðar hótel.
Sala nýrra bíla
Mikill samdráttur er í bíla-
sölu frá því sem var fyrr á
árinu, svo ekki sé talað um
síðasta ár og árið 1986, sem
bæði voru einstök hvaða mikla
sölu snerti, einkum þó það
síðara. Þannig seldust í síðasta
mánuði á landinu öllu 584
bílar, samanborið við 1.700
bíla á mánuði í vor.
Heimilistæki
Talsverður samdráttur er í
sölu heimilistækja miðað við
síðasta ár. Hann má einkum
merkja í sölu dýrari tækja, en
minna í þeim tækjum sem
kosta fáeinar þúsundir króna.
Heimilistæki mörg hver svei-
fluðust mikið í verði á síðasta
ári þegar lögum um tolla og
vörugjald var breytt.
Heimskreppan á
tjórða áratugnum
ári, en það er langt í frá að ytri
kjör séu slæm. Þvert á móti eru
þau með því besta sem við höfum
kynnst,“ segir Sigurður. Þorvaldur
Gylfason, prófessor í þjóðhagfræði
við Háskóla íslands, tekur í sama
streng; uppgangurinn í efnahagslíf-
inu hefði verið svo mikill að það
væri með ólíkindum ef það kæmi
kreppa nú og Tryggvi Pálsson,
bankasijóri Verzlunarbankans
sagði að við værum þrátt fyrir allt
á tekjustigi sem engin ástæða er
til þess að gráta yfír.
Heimatilbúinn vandi
Aðrir viðmælendur Morgunblaðs-
ins tóku í sama streng. Ytri skil-
yrði eru áfram góð, þó þau versni
frá því besta sem við höfum þekkt.
„Þetta er að öllu leyti heimatilbúinn
vandi,“ segir Sigurður. Færri voru
á því að kreppa væri í uppsiglingu,
en mjög erfitt að spá um fram-
vinduna, enda háð mörgum atriðum
sem enn væru óráðin. Framundan
væri samdráttur, en menn greindi
nokkuð á um hversu mikill hann
yrði, færi enda eftir viðbrögðum
stjórnmálamanna þegar á reyndi.
eftir Pól Lúðvík Einarsson
Aðdragandi
„Kreppan", hin eina og sanna
kreppa, hófst með verðbréfa-
hruninu í Wall Street í október
1929. Þetta var heimskreppa og
flest lönd gripu til innflutnings-
hafta. Kreppunnar tók að gæta
á íslandi 1930-31 þegar helstu
útflutningsvörur stórféllu í verði
og nam verðhrunið allt að 50%
miðað við 1929.
Einkenni
Á íslandi varð heiftarlegur
samdráttur og atvinnuleysi. Um
vetrartímann voru að jafiiaði um
500-700 manns skráðir atvinnu-
lausir í Reylqavík. Marktæk
skráning atvinnulausra þessi ár-
in nær aðeins til Reykjavíkur,
ekki er kunnugt um heildar-
mannafla á vinnumarkaði. Töl-
fi'óðir menn hafa áætlað atvinnu-
leysið yfir vetrarmánuðina á bil-
inu 10 til 20% útfrá mismunandi
forsendum. Margir þeir sem
muna þessa tima hafa gjaraan
orð á atvinnuleysinu þessi árin
og áhrifum þess; slævandi deyfð,
biturð og vonleysi. Reynt var að
bæta úr brýnustu neyðinni t.d.
með atvinnubótavinnu. En
tvímælalaust skerpti kreppan
stéttaátök og viðsjár í stjóm-
málum.
Á fyrri hluta krepputímabils-
ins var engin vyrðbólga heldur
verðhjöðnun. Ársmeðaltal vísi-
tölu vöra og þjónustu lækkaði
um 13,6% 1929-35.1935-39 hækk-
aði vísitalan aftur á móti um 10%.
Kreppan varð langvinnari á
íslandi heldur en víðast hvar
annars staðar m.a. vegna borg-
arastyijaldarinnar á Spáni sem
braust út 1936. En þá lokaðist
mikilvægur saltfiskmarkaður.
Framsóknarmenn, alþýðu-
flokksmenn og sjálfstæðismenn
voru allir einhvera tímann í
stjóra á kreppuárunum en segja
má að framsóknarmenn hafi ver-
ið leiðandi sljóramálaafl og
sljórnað með vinsamlegu hlut-
leysi Alþýðuflokksins eða stuðn-
ingi. Athyglisvert er að hinum,,-
hefðbundnu íhaldsúrræðum" s.s.
gengisfellingum var ekki beitt í
sama mæli og seinna tíðkaðist.
Kaupgjald samkvæmt launatöxt-
um hélt sér nokkuð vel. 1931
hækkaði bandaríkjadollar um
24%, 1939 var gengið fellt um
18%, um leið var grunnkaup
launþega og einnig grunnverð
landbúnaðarafúrða fastákveðið.
Kreppan hafði áhrif á hag
ríkissjóð, veralegur halli var
1932 en þar á eftir má segja að
ríkisbúskapurinn í jafiivægi.
Á heildina litið má e.t.v. segja
að viðbrögð íslenskra stjóravalda
hafi verið ýmiss konar höft og
hömlur, sér í Iagi á verslun gjald-
eyris og eftirlit með innflutn-
ingi. Leitast var við að stýra at-
vinnuvegunum t.d. stofiiun
„Skipulagsnefiidar atvinnu-
mála“, „kreppulánasjóðs" til að
aðstoða bændur og varna því að
þeir flosnuðu upp. Einnig var
komið skipulagi á útflutninginn
t.d. með stofhun Sambands
íslenskra fiskframleiðenda.
Reynt var að efla íslenskan iðnað
m.a. með hækkun tolla á erlend-
um varningi og lækkun tolla á
vélum og hráefiium, landsmenn
voru hvattir til að kaupa íslenskt.
Vænkast hagur
Heimsstyijöldin síðari sem
hófst í september 1939 og
heraám Islands í maí 1940 bundu
enda á kreppuna. E.t.v. má segja
að megineinkenni kreppunnar
hafi verið hvað hún var heiftar-
leg, langvarandi og eiiínig að
verðlag var stöðugt. Nokkrar
breytingar og „aðlögun að að-
stæðum“ urðu á atvinnulífi lands-
manna en þó má segja að það
hafi verið „breyttar ytri aðstæð-
ur“ sem leystu efiiahagsvanda-
málið í það sinnið.
Kreppan 1967-69
Adragandi
Á árunum 1967-69 varð verð-
fall á íslenskum sjávarafúrðum
og um sama leyti dró úr síldveið-
um sem brugðust algjörlega eftir
1968. Samdráttur varð í útflutn-
ingi og í kjölfarið fylgdi atvinnu-
leysi. 1966 var hlutfall atvinnu-
leysisdaga sem hlutfall af unnum
dögum 0,4%, 1968 var það 2,2%
en 1969 var það 5%. Töluvert var
um að menn flyttu úr landi, eink-
um iðnaðarmenn til Svíþjóðar.
Árið 1966 voru aðfluttir umfram
brottflutta 32 en 1969 vora brott-
fluttir umfram aðflutta 1.315 og
1.564 árið þar á eftir.
Afleiðingar efiiahagsörðug-
leikanna hefðu trúlega orðið enn
harkalegri ef ekki hefðu komið
til framkvæmdir við byggingu
álversins í Straumsvík og Búr-
fellsvirkjunar. Reyndar höfðu
þær framkvæmdir verið ákveðn-
ar áður en erfíðleikamir dundu
yfir.
Einkenni
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðu-
flokkur héldu um stjórnvölinn í
Viðreisnarsfjóminni sem svo
I hefúr verið nefiid. Líkasttil er
óhætt að segja að ráðstafanir
ríkisstjórnarinnar hafi verið
gengislækkanir og takmarkanir
á launavísitölu. Gengið var fellt
um 26,4% haustið 1967 og 35,2%
í nóvember 1968. Vísutölukerfið
| var afiiumið 1967.
Kaupmáttur greidds tíma-
kaups verkamanna lækkaði um
10% á árunum 1966-69. Viðsjár
urðu á vinnumarkaðinum, víðtæk
verkföll urðu í mars 1968. Þá var
samþykkt kauphækkun, mest á
lægstu laun en verðbætur á laun
að nokkru leyti takmarkaðar t.d.
miðaðar við laun innan ákveðins
hámarks og fasta krónutölu. At-
vinnuleysisbætur vora hækkað-
ar.
í upphafi árs 1969 varð sam-
komulag milli ríkisstjóraar og
„aðila vinnumarkaðarins“ um
stofúun „Atvinnumálanefiidar
ríkisins“ og atvinnumálanefiida
í kjördæmunum. 300 milljónum
var varið til „eflingar atvinn-
ulífsins".
Rofartil
1969-70 fór að rofa til í efúa-
hagsmálunum, verð á útflutningi
landsmanna fór hækkandi og dró
úr atvinnuleysi. E.t.v. má segja
að „hagstæðari ytri skilyrði"
hafi leyst vandann að nokkru eða
veralegu leyti. Efúahagsörð-
ugleikarair 1967-69 voru annað
og meira heldur en veiyuleg „nið
ursveifla" í hagkerfinu en þessi
kreppa var ekki jafú langvinn
og sú á Qórða áratugnum. Menn
greinir ekki á um, að við veruleg-
an vanda var að etja og við hon-
um var brugðist, en aftur á móti
voru og eru efúahagsráðstafanir
Viðreisnarstjóraarinnar nijög
umdeildar í pólitískri umræðu
enn þann dag í dag.