Morgunblaðið - 06.12.1988, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1988
Frelsisreglan rökstudd
Bókmenntir
GuðmundurHeiðar
Frímannsson
Hannes Hólmsteinn Gissurar-
son: MARKAÐSÖFL OG MIÐ-
STÝRING, Bókaverslun Sigfúsar
Eymundssonar 1988,238 blaðsið-
ur.
Menn þykjast kunna ýmisleg svör
við þeirri spumingu, hver séu mikil-
vægustu gæði mannlegs félags, og
ber þar hæst frelsi og réttlæti. Sú
ftjálslyndisstefna eða frjálshyggja,
sem á rætur að rekja til Johns Lock-
es (1632—1704) og fleiri manna,
lítur svo á að frelsið sé ekki síður
mikilvægt en réttlætið og kannski
sé réttlætið einmitt fólgið í því að
frelsisreglunni sé framhaldið.
Nauðsynlegur þáttur þess er nánast
skilyrðislaus virðing fyrir eigna-
rétti. Það þarf vart að taka fram
að margvísleg álitamál fylgja þess-
um svöram og um þau hafa bæði
lærðir og leikir rökrétt og deilt í
aldanna rás. Það era til dæmis hefð-
bundin rök skynsamlegrar jafnað-
arstefnu, sem er sprottin úr þessari
hugsunarhefð, að frelsið rekist á
og kannski hljóti að rekast á rétt-
lætið og þar sem svo fer, eigi frels-
ið að víkja. En það er ekki ofmælt
að þessi hugsunarhefð hefur mótað
sjónarmið og skoðanir stjómspek-
inga, stjómmálafræðinga og stjóm-
málamanna umfram allar aðrar
fram á okkar dag. Þetta hefur lengi
verið augljóst flestum upplýstum
mönnum, en hefur orðið næsta aug-
ljóst á síðustu áram, þegar jafnvel
stjómmálamenn í Kreml hafa lýst
yfír gjaldþroti sósíalimans og vilja
hefja frelsisregluna til vegs.
Eg hygg að það séu margar og
margvíslegar ástæður til þess að
frelsisreglan hefur orðið svo áhrifa-
mikil, sem raun ber vitni. Ein er
sú að lögmætt ríkisvald sæki vald
sitt til réttinda og samþykkis þegn-
anna, en það er ein lykilhugmynd
Lockes. Til að geta gefíð samþykki
sitt til einhvers í marktækum skiln-
ingi, þurfa menn að geta vaiið um
kosti, vera frjálsir. Mikilvægust
þeirra allra era þó þau sannindi,
að frelsisreglan í efnahagslegum
samskiptum manna virðist skila
mestum árangri. Farsæld og efna-
leg velmegun er mun meiri í þeim
ríkjum samtímans, þar sem frelsis-
reglan er f heiðri höfð í efnahagslíf-
inu, en í þeim sem vilja stýra því
frá einni skrifstofu. Auðvitað er það
svo að efnahagsstarfseminni era
ekki búin nákvæmlega sömu skil-
jrrði í öllum þeim ríkjum, sem halda
frelsið í heiðri. Sum ganga lengra
í skattlagningu en önnur, sum leyfa
stjómmálamönnum að stjóma
meira en önnur. En megindrættim-
ir era þeir sömu. Þriðja ástæðan,
sem mætti nefna, er að frelsisreglan
tryggir réttindi einstaklinganna
betur en önnur skipan mannfélags-
ins.
Dr. Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson hefur ritað bók, sem er einn
samfelldur rökstuðningur fýrir því
að frelsisreglan skuli í heiðri höfð
á sem allra flestum sviðum mann-
lífsins. Síðasta áratug hefur eitt
einkennt stjómmál og rökræður um
þau öðra fremur, en það er upp-
gangur frjálslyndis og ftjálshyggju
á Vesturlöndum. í stjómmálum
hafa Margaret Thatcher og Rondal
Reagan verið í fararbroddi þessarar
fylkingar og Hayek og Friedman í
rökræðum manna. Sósíalistaflokkar
hafa ýmist ient í varanlegri stjórn-
arandstöðu og reynt að losa sig við
ýmis gömul stefnumál sín, eins og
brezki Verkamannaflokkurinn, eða
komizt til valda og losað sig þá við
stefnumálin, eins og hefur gerzt í
Frakklandi og á Spáni, og stjómað
með svipuðum hætti og fijálsljmdir
stjómmálamenn. Þessara breytinga
hefur líka séð stað á íslandi, fyrst
og fremst í auknu frelsi á fjár-
magnsmarkaði en einnig í nýjum
áherzlum stjómmálaflokka. Al-
þýðuflokkurinn lagði áherzlu á
frjálslyndi í efnahagsmálum fyrir
síðustu kosningar, Alþýðubanda-
lagið hefur látið af vantrú sinni á
markaðinn, Sjálfstæðisflokkurinn
hefur lagt meiri áherzlu á frelsi
einstaklingsins en áður og meira
að segja Framsóknarflokkurinn
hefur daðrað við frelsið. Hannes
Hólmsteinn hefur verið áhrifamesti
talsmaður frjálslyndis og frjáls-
hyggju á íslandi síðasta áratuginn.
I þessari bók er farið yfír flestar
meginröksemdir þess að markaður
sé heppilegur háttur á efnahagsleg-
um samskiptum manna og skýrt
hvað í því felst. Það er ekki van-
þörf á, því að sá ótrúlegi misskiln-
ingur er útbreiddur, að markaðs-
frelsi þýði stjómleysi. Sá ágæti rit-
höfundur, Indriði G. Þorsteinsson,
segir til dæmis í Morgunblaðinu 19.
nóvember sl.: „Sturlungaöldin er
öld algjörs frelsis til allra hluta,
skipulagslaus og sýnir okkur í dag
hvað frelsið er varhugavert. Sturl-
ungaöld höfðar mjög til samtfmans
varðandi þetta algjöra frelsi og þess
sem slíkt leiðir af sér.“ Fyrst Ind-
riði skilur þetta svo, þarf engan að
undra þótt minni spámenn eins og
Steingrímur Hermannsson, forsæt-
isráðherra, virðist aldrei skilja, hvað
í frelsinu felst. Frelsið byggir á virð-
ingu fyrir ákveðinni skipan: eigna-
rétti og því að menn skulu að öðra
jöfnu ekki þvingaðir til samninga,
svo að tvennt það mikilvægasta sé
nefnt. Þessi hugsun er útfærð með
ýmsum hætti í þessari bók.
Hannes lýsir bókinni sem fram-
lagi til stjómmálahagfræði, sem ég
hygg að sé rétt, því að hún fer um
slóðir, sem ekki falla beint undir
neina tiltekna fræðigrein, en era á
mörkum stjómspeki, hagfræði og
stjómmálafræði. í bókinni era fímm
kaflar. Fjórir fyrstu fjalla um sér-
eignarskipulag, áætlunarbúskap,
samkeppni án séreignar og blandað
hagkerfí. í þeim er farið yfír helztu
röksemdir með og móti þessum
ólíku lausnum á samlífsvanda
mannfólksins. Fimmti kaflinn nefn-
ist „Nokkur nútímaviðhorf" og
greinir röksemdir manna í fáeinum
deilumálum líðandi stundar. Allt
mál bókarinnar hnígur að þeirri
niðurstöðu, „að allir menn hagnast
að lokum á fijálsum samskiptum,"
eins og segir í lokasetningunni.
Það væri víða hægt að bera nið-
ur í þessari bók, en mér fínnst
siðasti kaflinn af ýmsum ástæðum
forvitnilegastur. Eitt efnið, sem tek-
ið er fyrir þar, er jafnaðarbarátta
kvenna. Sjónarmið Hannesar í þeim
eftium er í sem ailra styrztu máli
að mismunur á launum kvenna og
karla á íslandi stafí hvorki af mis-
rétti né mismunun, heldur eigi sér
ýmsar eðlilegar skýringar. Fleiri
konur vinni hlutastörf en karlar og
tölur í Bandaríkjunum bendi til að
launamunur ógiftra kvenna og
ókvæntra karla sé hverfandi. Konur
hneigist fremur til að velja sér þau
störf, þar sem þær geta horfíð af
vinnumarkaði á meðan böm þeirra
era ung án þess að skerða starfs-
möguieika sína. Þetta skýri meðal
annars þann mikla launamun, sem
sé á kvæntum körlum og giftum
konum. Hann leiðir síðan rök að
því að fráleitt sé að líta svo á, að
sá munur sé til marks um tap
kvenna við að ganga í hjónaband.
Hann segir einnig að ýmislegt bendi
til að lög um tímabundin forréttindi
hafí engin marktæk áhrif til að
bæta stöðu kvenna.
Nú get ég vel ímyndað mér að
kvenréttindakona féllist á allt, sem
Hannes segir og sjái enga ástæðu
til að rengja það. En hún gæti
hæglega bætt við: Það, sem þarf
að brejrta, era skoðanir kvenna og
karla um hvað sé eðlilegt og sjálf-
sagt, sem oft fela í sér innibyggða
mismunun. Þær ákvarðanir, sem
hver stúlka tekur og foreldrar henn-
ar, um hvað sé henni hentugast að
læra og gera, leiða oft til þess,
þegar hún er orðin fullorðin, að hún
á ekki kost á að læra til þeirra
starfa, sem gefa bezt laun. Af
hveiju skyldi það vera sjálfsagt
mál, að sú Iíffræðilega staðreynd,
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
að konur ganga með og fæða börn,
útiloki þær frá störfum sem kreij-
ast sífelldrar endumýjunar og stöð-
ugs viðhalds þekkingarinnar? Það
þarf að breyta samfélaginu. Nú
þykist ég vita, að Hannes kunni
ýmis svör gegn þessum rökum, en
aðalatriðið er að röksemdir hans
ættu að ýta undir að þeir, sem hon-
um era ósammála, setji skýrar en
ella fram hugmyndir sínar.
Þessi bók er hugsuð sem kennslu-
bók. Hannes nefnir ágætar ástæður
þess að höfundar slflcra bóka ættu
ekki að draga neitt undan skoðanir
sínar. Til þess er engin ástæða,
enda geta kennarar sjálfír séð um
að gæta jafnvægis skoðana með
því að nota aðrar bækur til mótvæg-
is bók Hannesar. En ég hygg að
sumar ívitnanir hans gætu þó orkað
tvímælis. En í langflestum tilvikum
tekst honum mjög vel að flétta
íslenzk dæmi inn í rökræðu bókar-
innar. Það er hins vegar vart við
því að búast að allir felli sig við
dæmanotkun hans fremur en að
allir fallist á röksemdimar. En það
ættu allir að hagnast á að lesa bók-
ina, hvort sem þeir fallast á rök-
semdimar eða andmæla þeim.
Hafrannsókn-
ir við Island
Ég veit hvað ég vil
Bækur
Jörundur Svavarsson
Út er komin bókin „Hafrann-
sóknir við ísland. I. Frá öndverðu
til 1937“, eftir Jón Jónsson físki-
fræðing og fyrram forstjóra Haf-
rannsóknastofnunar. Bókin er 340
bls. og gefín út af Bókaútgáfu
Menningarsjóðs.
í bókinni er fjallað ýtarlega um
hafrannsóknir við ísland og hefst
hún á því að raktar era frásagnir
um sjávarlífverur í Konungsskugg-
sjá og Snorra-Eddu. Síðan er fjallað
um ýmsar lýsingar á sjávarlífveram
við ísland fram á seinni hluta 18.
aldar (kafli I). Að því loknu rekur
höfundur hinar stijálu hafrann-
sóknir fram á seinni hluta 19. aldar
(kaflar II og III), en þá hefjast
skipulegar rannsóknir á vegum
Dana hér við land. Fyrsti hluti bók-
arinnar veitir lesendum góða innsýn
í hugmyndir manna um sjávardýr
á fyrri öldum.
Kaflar IV og VI fjalla aðallega
um rannsóknir Dana og Norðrnanna
á hafsvæðinu við ísland. Þar rekur
Jón skilmerkilega hvemig þekking
á lífríki við ísland eykst veralega
um aldamótin. Umfjöllun um
danska Ingolf-leiðangurinn 1895
og 1896 hefði ef til vill mátt vera
ýtarlegri. Niðurstöður leiðangursins
era með því merkasta sem birst
hefur um sjávarlífverur við ísland,
enda gerir höfundur nokkra grein
fyrir þeim.
Efnistök höfundar era til fyrir-
myndar. Hann fjallar ýtarlega um
hið merka brautryðjendastarf
Bjama Sæmundssonar (kafli VII)
og hefur einnig töluverða umfjöllun
um rannsóknir Helga Jónssonar
(kafli VIII). Helgi hefur fallið nokk-
uð í skugga Bjama Sæmundssonar
og er ekki eins þekktur meðal seinni
kjmslóða. Jón gerir allgóða grein
fyrir hinu mikla framlagi Helga,
sem var fyrsti íslenski þöranga-
fræðingurinn.
Jón gerir vel grein fyrir erlendum
rannsóknum við ísiand á áranum
1924—1939 (kafli IX) og bókinni
lýkur með umfjöllun um rannsóknir
á vegum Fiskifélags íslands, sem
vora undanfari stofnunar Atvinnu-
deildar Háskólans.
Ákaflega lítið er af villum í bók-
inni, en prentvillupúkinn hefur þó
náð að koma inn þremur villum á
bls. 118. Þar er bókstafnum e bætt
inn f heitið Gastropoda, sæköngu-
lær era nefndar Pychogonidea í stað
ÍPycnogonida eins og rétt er skrifað
á sömu blaðsíðu og missagt er
„krabbaflær" í stað „marflær" á
sömu sfðu.
Bókin er mjög vel myndskreytt.
Skýrar litmyndir eru úr fyrstu ritum
um sjávardýr, svo sem úr ferðabók
Eggerts og Bjama. Fjöldi ljós-
mynda er af þeim sem skópu sög-
una, en þó vantar myndir af nokkr-
um, svo sem af Helga Jónssyni
grasafræðingi. Fjöldi korta og skýr-
ingarmynda sýnir rannsóknasvæði
og rannsóknaniðurstöður. Á eftir
heimildaskrá er atriðisorðaskrá og
Jón Jónsson
skrár með landfræðiheitum og
mannanöfnum. Bókin er því þægi-
leg aflestrar og er rituð á fallegu
og skýru máli.
í bókinni er fjallað á nákvæman
og greinargóðan hátt um mikilvægt
tímabil í sögu íslendinga. Það er
auðséð að höfundur er þaulkunnug-
ur öllu sem snertir hafrannsóknir
við ísland og hefur mikinn áhuga
á efninu. Hafsjór fróðleiks er í bók-
inni og höfundur hefur víða leitað
fanga. Jóni tekst afbragðsvel að
lýsa þessu tímabili, frásagnir hans
af rannsóknunum era lifandi og
skemmtilegar. Bókin „Hafrann-
sóknir við Island" á skýlaust erindi
inn á sérhvert íslenskt heimili.
Ég vil óska Jóni Jónssyni og
Menningarsjóði til hamingju með
þetta veglega rit og vona að næsta
hefti Hafrannsókna við ísland verði
eins fróðlegt og skemmtilegt af-
lestrar eins og það fyrsta.
Höfundur er dóseat ísjá varlíf-
fræði við Háskóla íslands.
Békmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Andrés Indriðason.
Kápumynd: Páll Stefáns-
son/Frostfílm.
Hönnun kápu: Teikn.
Prentverk: Prentsmiðjan Oddi
hf.
Útgefandi: Mál og menning.
Hljótast má af munúð enn
mæðustjá og hneisa.
Ástin þjáir ýmsa menn
eins og þrálát kveisa.
Þessi ferskejrtla fermingarföður
míns, séra Helga Sveinssonar,
kom hvað eftir annað í hug mér
er ég las þessa bók. Já, þau fá
að reyna það Sif og Amar, að
ástin getur bæði verið ljúf og sár.
Þau era krakkar í menntaskóla,
gleyma sér á góðri stund, og eiga
bam í vonum. Amar flýr. Heldur
norður í MA. Finnur ekki frið.
Gefur námið frá sér. Gerist skipti-
nemi í henni Ameríku. Á þar illa
vist og leiða. Gefst enn upp. Held-
ur heim þeirri reynslu ríkari, að
sjálfan sig flýr enginn. Strákur
fæddur og Sif enn á fæðingar-
deildinni. Blóm keypt, en feimnin
beggja veldur að óvissan er söm
og áður. Átök við foreldra og
frændgarð, sem ætlast til meir en
krakkar valda.
Beggja er af lífinu freistað, en
eitthvað, sem þau þó ekki skilja,
klæðir freistingamar í búning fár-
ánleikans, svo þau flýja. Við brim-
rót ólgandi aftirýði og hjal öldu
við fjörasteina verður þeim loks
ljóst, hvað lífíð er að hvísla hið
Andrés Indriðason
innra með þeim, og á gleðivæng
svífa þau móti fyrirheitum nýrra
daga.
Víst er þetta framhald sögunnar
Með stjömur í augum, samt sjálf-
stæð, þarf ekkert til þess að styðj-
ast við. Spegill, sem hálfstálpaðir
krakkar munu sjá sína eigin mjmd
í, læra af, skilja lífíð betur eftir.
Höfundur segir, eins og oftast
áður, meistaralega frá, hleður bók-
ina spennu eftirvæntingarinnar,
sem lesandinn fær ekki svar við,
fyrr en bókin er öll. Fáir munu
láta hana frá sér, áður en það
svar er fengið.
Spá mín er, að margur ungling-
urinn muni eiga góðar stundir með
þessari bók um jólin. Hún hefír
allt sem til slíkrar gleði þarf.
Hönnun kápu og mynd Páls lokk-
andi vel gerðar. Prentverk allt
mjög vel unnið.
Enn ein prýðisbók frá Máli og
menningu. Kærar þakkir.