Morgunblaðið - 06.12.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1988
Hefur fijálshyggj-
an brugðist?
eftirHrein
Loftsson
íslendingar urðu að sætta sig við
kreppu- og styijaldarhagkerfi heil-
um áratug lengur en nágrannaþjóð-
irnar. Þetta hagkerfí fól í sem stystu
máli í sér, að víðtæk höft voru á
innflutningi. Neysluvamingur laut
opinberri verðákvörðun og skömmt-
unarvald stjómmálamanna var mun
víðtækara en þekktist í nálægum
löndum. Það var sama hvort menn
vildu kaupa bíl eða byggja, ávallt
var nauðsynlegt að sækja um leyfí
til hins stjómmálalega valds. Yfir
þessu kerfi drottnaði Framsóknar-
flokkurinn í skjóli óréttlátrar kjör-
dæmaskipunar, sem veitti honum
umtalsvert meiri áhrif á gang stjóm-
mála en réttlátt gat talist og sann-
gjamt. Það var ekki fyrr en með
kjördæmabreytingunni árið 1959,
að þessu óréttlæti linnti og e.t.v. er
það ekki tilviljun, að eftir þá breyt-
ingu hófst það samstarf Sjálfstæðis-
flokksins og Alþýðuflokksins, sem
átti eftir að standa í 12 ár samfellt
og hafa djúptæk og víðfeðm áhrif á
þróun (slenskra stjómmála.
Viðreisnarstjómin greip til rót-
tækra ráðstafana í efnahagsmálum,
sem miðuðu að því að slá á dýrtíðina
og bæta greiðslustöðu þjóðarbúsins
gagnvart útlöndum. Kreppu- og
styrjaldarhagkerfið gerði það að
verkum, að þjóðin var að dragast
aftur úr öðmm vestrænum þjóðum
og var orðin stórskuldug þrátt fyrir
að þær þjóðir hefðu þurft að byggja
efnahagskerfi sitt úr rústum styij-
aldar. Þeim auði, sem íslendingum
áskotnaðist á stytjaldarárunum,
hafði verið eytt þegar á öndverðum
sjötta áratugnum. Eyðslustefnan var
síðan íjármögnuð með stuðningi
Bandaríkjamanna, fyrst með Mars-
hall-aðstoðinni og loks með sérstöku
vildarláni, sem tekið var í tíð vinstri
stjómar 1956—58. Við lok sjötta
áratugarins var svo komið, að ekk-
ert nema kúvending frá fyrri stefnu
gat forðað þjóðinni frá skipbroti.
Viðreisnarstjómin braut hið
gamla millifærslu- eða uppbótakerfi
á bak aftur, hún afnám margskrán-
ingu gengisins og tók upp raunhæfa
skráningu þess, útflutningsbætur og
innflutningsgjöld vom felld niður,
vextir vom hækkaðir, tollar lækkað-
ir og endurbætur gerðar á verðlag-
skerfinu innanlands. Höft vom af-
numin á innflutningi og frelsi aukið
í gjaldeyrismálum. Markmiðið var
að laga íslenskt efnahagslíf að þeirri
þróun, sem var að eiga sér stað í
efnahagsmálum vestrænna ríkja,
þar sem markaðslausnir komu í
auknum mæli í stað ríkisafskipta og
höfðu hvarvetna leitt tii bættra
lifskjara alls þorra almennings.
Ákvörðun var tekin á síðari hluta
viðreisnartímans um aðild landsins
að fríverslunarsamtökum Evrópu,
EFTA. í stað ríkisafskipta átti að
efla samkeppni á flestum sviðum
atvinnumála. í stað opinberrar íhlut-
unar og afskiptasemi af atvinnulíf-
inu skyldi nú taka upp vestrænar
stjómunaraðferðir, sem fólust í al-
mennum aðgerðum fremur en sér-
tækum ráðstöfunum.
Með viðreisninni má segja, að
fijálshyggjan hafí unnið sinn stærsta
sigur hér á íslandi og árangurinn lét
ekki á sér standa. Viðreisnarárin
voru tímabil efnahagslegra framfara
og stöðugleika í stjórnmálum.
Öll þessi saga er til vitnis um
gjaldþrot þess efnahagskerfis, sem
Framsóknarflokkurinn hafði haft
forgöngu um að mynda í krepp-
unnni. Með viðreisnarstjóminni urðu
stjómlynd viðhorf að víkja, en við
tók það tímabil, sem við enn lifum
og hvílir á gmnni þeirra róttæku
aðgerða og kerfísbreytinga, sem við-
reisnarstjómin stóð fyrir í upphafí
valdaferils síns.
Vinstri mönnum hefur ekki tekist
að bijóta niður þennan grunn þrátt
fyrir að Framsóknarflokkurinn hafi
setið nær samfellt í ríkisstjóm frá
því 1971 og átt aðild að þremur ríkis-
stjómum á þeim tíma, sem kenna
má við sósíalisma eða vinstri stefnu.
Ástæðan er sú, að Sjálfstæðisflokk-
urinn hefur með reglubundnu milli-
bili átt aðild að ríkisstjómum á sama
tímabili og í ýmsu tilliti tekist að
treysta þær undirstöður fijálsræðis,
sem flokkurinn festi í sessi á við-
reisnarárunum, þótt hann hafí látið
undan á ýmsum mikilvægum svið-
um, þar sem stjómlynd viðhorf ráða
lögum og lofum, t.d. í landbúnaðar-
málum og sjávarútvegsmálum.
Það má segja, að á þessum tíma
hafí áhrífa Sjálfstæðisflokksins gætt
í íslensku efnahagslífl með líkum
hætti og reyndin hefur verið í ut-
anríkismálum, þar sem skýr stefnu-
mörkun sjálfstæðismanna frá ofan-
verðum fímmta áratug aldarinnar
hefur verið undirstaða íslenskrar
utanríkissstefnu. Það væri þó synd
að segja, að sama stöðugleika hafí
gætt í efnahagsmálum og tekist
hefur að tryggja í utanríkismálum
þjóðarinnar.
II
Þótt áhrifa viðreisnarinnar hafi
gætt allan þennan tíma og vinstri
mönnum ekki gefist færi á, að snúa
klukkunni til baka, þá hefur sjálf-
stæðismönnum heldur ekki tekist að
vinna eins stóra sigra í anda hennar
og búast hefði mátt við, t.d. hvað
varðar aukna „einkavæðingu".
Ástæðan er a.m.k. að hluta til sá
ágreiningur, sem verið hefur í Sjálf-
stæðisflokknum undanfarinn hálfan
annan áratug. Flokkurinn hefur átt
í stöðugum innri átökum, sem hafa
verið bundin persónum einstakra
manna. Þau átök hafa leitt til þess,
að menn hafa þurft að fínna deilun-
um einhvem „háleitari" búning og
þar hafa menn þóst merkja mun á
milii félagslegra sjónarmiða og
„harðrar" fijálshyggju, sem svo er
kölluð. Jafnframt hafa andstæðurn-
ar verið að skerpast á milli einstakra
hagsmunaaðila, sem krefjast þess
að flokkurinn í heild sveigi stefnu
sína eftir kröfum þeirra og þörfum.
Þessi þróun hefur dregið mjög úr
samheldni manna í flokknum.
Vonir stóðu að vísu til, að erfið-
leikamir í Sjálfstæðisflokknum væru
að baki eftir kosningamar 1983,
þegar sjálfstæðismenn gengu sam-
einaðir til verks eftir klofning áranna
á undan. Mynduð var ríkisstjóm með
Framsóknarflokknum, sem að miklu
leyti var reist á stefnumiðum Sjálf-
stæðisflokksins. Þessi ríkisstjóm
gekkst fyrir meiri breytingum í
fijálsræðisátt en nokkur ríkisstjóm
hefur gert síðan á viðreisnarárunum.
Henni tókst að draga mjög verulega
úr verðbólgu og skapa nauðsynlega
festu í stjómmálalffí þjóðarinnar.
Hún naut þess að vísu, að um svipað
leyti og hún kom að völdum hófst
mikið góðæri, þar sem saman fóru
hagstæð ytri skilyrði þjóðarbúsins
og góð aflabrögð.
A sviði efnahagsmála var mark-
aðshagkerfi eflt til muna, ég nefni
þar sérstaklega breytingar í gjald-
eyrismálum, sem eyddu margs kyns
missmunun og órétflæti. Þetta á við
t.d. um yfirfærslur eigna og rýmkun
heimilda til að versla með gjaldeyri.
Þá var verðlag gefið frjálst á flestum
neysluvörum og þannig lokið við
aðgerð, sem skilin hafði verið eftir
á tímum viðreisnarinnar. í banka-
málum var samkeppni efld og lána-
stofnunum sjálfum falið að ákveða
vexti. Fjölmörg önnur atriði mætti
nefna, af aðgerðum, sem miðuðu að
því að efla hér innlendan fjármagns-
markað, fijálsan undan skipunar-
valdi stjómmálamanna. Þessar að-
gerðir allar voru rökrétt framhald
afstefnu viðreisnarstjómarinnar,
þótt þær væru hvergi nærri því eins
róttækar og kerfisbreytingamar,
sem sú stjóm stóð fyrir.
Það var hins vegar tvennt, sem
gerði það að verkum, að árangur
ríkisstjómar Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins 1983—87
nýttist ekki sem skyldi og veldur
því, að hennar verður ekki minnst
sem tímamótastjómar á borð við
viðreisnina.
í fyrsta lagi er því ekki að leyna,
að stjóm ríkisfjármála fór úr bönd-
unum þegar gengist var við kröfum
aðila vinnumarkaðarins á árinu 1986
og innflutningsgjöld á bílum voru
stórlega lækkuð. í stað þess að ná
tökum á ríkisútgjöldunum beindist
athyglin að nýju skattkerfí, sem var
að vísu hið besta mál í sjálfu sér,
en að mínu mati var hitt tímabær-
ara, að auka ráðdeild í ríkisrekstri
á grundvelli hugmynda sem ungir
sjálfstæðismenn lögðu fram við íjár-
lagagerðina 1985. Þetta kom mönn-
um í koll þegar dró úr aflanum og
verðfall varð á erlendum mörkuðum.
í öðru lagi voru skrefin í vaxta-
málum ekki nægilega stór og megn-
uðu því ekki að eyða óvissunni um
réttmæti þeirra. í stað þess að gera
alvöru úr því, að breyta ríkisbönkun-
um í hlutafélög og freista þess að
koma þeim úr ríkisforsjá hélt kerfíð
áfram óbreytt. Þá var starfsemi fjár-
festingarlánasjóða með óbreyttu
sniði og á þeim var sama ríkisforsjá-
in og áður. Þessir sjóðir soguðu til
sín fjármagn og stórkostleg útlána-
sprenging varð á lánum þeirra, eink-
um í húsnæðiskerfínu, þar sem hag-
stæðir vextir voru niðurgreiddir af
ríkinu. Frelsi í vaxtaákvörðunum
náði í raun aðeins til hluta fjár-
magnSmarkaðarins, fyrst og fremst
þess hluta sem uppnefndur hefur
verið „grái markaðurinn". Ef skrefin
hefðu verið stigin til fulls hefði áttað
bijóta múrinn niður sem umlykur
hinn innlenda fjármagnsmarkað og
gera hann alþjóðlegan.
Það var einnig ekki stefnan sem
brást heldur stjómmálamennimir,
sem fórst framkvæmdin ekki nægi-
lega vel úr hendi, svo ekki sé minnst
á hina gömlu og þrálátu meinsemd
íslensks efnahagslífs: eyðslusemi og
óráðsíu á öllum sviðum.
III
Ekkert þessara atriða hefði þó átt
að verða til þess, að Sjálfstæðis-
flokkurinn missti fótana í kosning-
unum 1987. Þar réð mestu ágrein-
ingur innan Sjálfstæðisflokksins,
sem blossaði upp í kjölfar Hafskips-
málsins og hafði í för með sér, að
flokkurinn klofnaði aðeins örfáum
vikum fyrir kosningar. Sá atburður
er líkast til einn hinn hörmulegasti
í sögu flokksins og er, þegar grannt
er skoðað, ástæðan fyrir því, að
gömlu stjómlyndisraddimar kyija
að nýju sinn söng um opinber af-
skipti og pólitískar úthlutanir úr
sérstökum Auðbrekkusjóði. En það
vom ekki einvörðungu þessar deilur,
^em leiddu af sér hnignun Sjálfstæð-
isflokksins. Ekki verður framhjá því
horft, að það hefur vantað ákveðinn
styrk og myndugleik í forystu
flokksins, sem hefur misstigið sig
hvað eftir annað og orðið á alvarleg
mistök.
Eftir klofninginn hefur áróður
andstæðinga flokksins magnast,
einkum framsóknarmanna, sem nú
hyggjast ganga á milli bols og höf-
uðs á Sjálfstæðisflokknum. Rétt er
að lfta aðeins nánar á þennan áróð-
ur, sem hefur svo sem heyrst oft
áður, en hefur nú verið endurtekinn
svo oft og svo hátt, að fjölmargir
eru famir að trúa honum. Svo rammt
kveður að þessum áróðri, að endu-
rómur hans hefur heyrst úr röðum
þingmanna Sjálfstæðisflokksins.
Áróðurinn er þessi: Á undanfömum
árum hefUr þröngur hópur fijáls-
hyggjumanna náð tökum á Sjálf-
stæðisflokknum. Þessi hópur aðhyl-
list skefjalausa frjálshyggju þar sem
réttur hins sterkari, réttur gróða-
hyggjumanna skal ráða, en troðið
skal á lítilmagnanum. Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur þrengst og er ekki
Hreinn Loftsson
„Vandinn sem við er að
etja í íslensku efiia-
hagslífi er ekki frjáls-
hyggjunni að kenna
heldur ráðstöfunum
misviturra stjórnmála-
manna svo og eyðslunni
og óhófinu á öllum svið-
um. Allt slíkt viðgengst
vegna þrýstings hags-
munahópa og vegna
stjórnlyndisins.“
lengur hinn víðsýni flokkur þeirra
Bjama Benediktssonar og Ólafs
Thors. Ungu fijálshyggjumennimir
flytja inn hráar útlendar hugmyndir,
sem ekki eiga við hér sökum fámenn-
is þjóðarinnar.
Þetta er f hnotskum sú mynd, sem
dregin hefur verið upp af andstæð-
ingum fijálshyggjunnar. Þegar síðan
koma raddir, t.d. frá OECD, sem
ekki er unnt að stimpla með fijáls-
hyggjunni, en halda þó fram svipuð-
um ef ekki sömu rökum, þá skirrast
menn ekki við að halda því fram,
eins og Steingrímur Hermannsson
hefur gert, að „vestrænar stjómun-
araðferðir" eigi ekki við á íslandi
og að stofnunin gangi erinda þröngr-
ar peningahyggju. Þetta er sagt á
sama tíma og forystumenn ríkja,
t.d. í Austur-Evrópu, era sem óðast
að tileinka sér vestræna siði vegna
sósíalismans. En viðtekin lögmál
efnahagslífsins á Vesturlöndum eiga
ekki við á íslandi. Hér skal stjóm-
lyndið ráða sama hvað hver segir!
IV
Davíð Ólafsson, fyrrv. seðla-
bankastjóri, benti mér á það á dög-
unum, að afar margt væri lfkt með
áróðrinum gegn fijálshyggjunni nú
og áróðrinum, sem andstæðingar
viðreisnarstjómarinnar beittu gegn
henni á sínum tíma. Ég fór að ráðum
Davíðs og kynnti mér þær umræður
sem fram fóra á Alþingi um fyrstu
aðgerðir viðreisnarstjómarinnar.
Það var einkum tvennt, sem vakti
athygli mína. í fyrsta lagi era það
að hluta til sömu mennimir, sem
standa í áróðrinum. Í öðra lagi, að
áróðurinn hefur ekkert breyst.
Mun ég nú lýsa þessu nánar og
nefni fyrstan til sögunnar Þórarin
Þórarinsson, fyrrv. ritstjóra Tímans,
en í umælum hans við framangreint
tækifæri örlar fyrst á þeirri kenn-
ingu, sem náð hefur svo mikilli út-
breiðslu á síðari áram, að með því
að framfylgja stefnu sinni glati
Sjálfstæðisflokkurinn víðsýni sinni.
Nú heitir það svo, að þeir sem ráði
í Sjálfstæðisflokknum hafí horfíð frá
stefnu Ólafs Thors og Bjama Bene-
diktssonar. í umræðunum á Alþingi'
f febrúar 1960 um fyrstu efnahags-
aðgerðir viðreisnarstjómarinnar hét
það hins vegar svo, að þeir Bjami
og Ólafur væru að sýna grímu sem
sjálfstæðismenn hefðu ekki þorað
að sýna sfðan 1927. Með aðgerðun-
um kæmi berlega f Ijós, að þeir
Bjami og Óláfur vildu „auka fram-
tak hinna stóra og sterku einstakl-
inga í landinu á kostnað allra hinna."
Þórarinn sagði það markvissa stefnu
þessara manna, að skapa atvinnu-
leysi, draga úr fjárfestingu og fram-
föram þannig að þjóðin drægist aft-
ur úr öðram þjóðum. Þetta er sem
sagt sú víðsýna og fijálslynda
stefna, sem ýmsir stjómlyndir menn
og vinstri sinnar óttast að verið sé
að hverfa frá í Sjálfstæðisflokknum!
Ég sagði að merkilegt atriði væri,
að áróðurssmiðimir gegn fijáls-
hyggjunni væra hinir sömu og höfðu
sig helst í frammi gegn viðreisninni
á sínum tíma. Hitt er einnig athyglis-
vert, ef ekki er um sömu mennina
að ræða, að þetta virðist haldast
innan ákveðinna Qölskyldna. Það er
enda alkunna, að stjómmálaleg for-
ysta gengur að erfðum hjá vinstri
flokkunum. Hér get ég vitnað til
Halldórs Ásgrímssonar, afa riúver-
andi sjávarútvegsráðherra, sem
sagði orðrétt við framangreint tæki-
færi: „Það bendir margt til þess, að
hin furðulega samsuða þessa frv. sé
á þennan hátt meira eða minna bar-
in saman eftir erlendum fyrirmynd-
um, án þess að nægilega sé þess
gætt, hvað fært er og við á hér hjá
okkur. Svo era tillögumar auðvitað
kryddaðar einræðislegu sjónarmiði
skefjalauss kapítalisma." Hversu oft
höfum við ekki fengið að heyra eitt-
hvað svipað um fijálshyggjuna?
Þessi orð Halldórs Ásgrímssonar
eldri skýra seinna atriðið, sem vakti
athygli mína, þegar ég kynnti mér
umræður á þingi í febrúar 1960, en
það er, hve áróðurinn er einstaklega
líkur áróðrinum gegn fijálshyggj-
unni nú. Það vantaði aðeins þetta
eina orð sem vinstri menn nota nú,
„fijálshyggjuna". Þess í stað var
stuðst við „kapítalisma" eða „íhald".
Tökum t.d. eftirgreinda kenningu
Eysteins Jónssonar: „(Þessi leið)
færir peningavaldinu í landinu, sem
stjómar Sjálfstæðisflokknum, völdin
í atvinnu- og efnahagslífi þjóðarinn-
ar í vaxandi mæli. . .. Það á að
gersnúa öllu við, minnka öll þjóð-
félagsleg afskipti af uppbyggingunni
í landinu og færa völdin í vaxandi
mæli yfir til þeirra, sem yflr fjár-
magninu ráða.“ Þennan söng hafa
vinstri menn ávallt kyijað yfír sjálf-
stæðismönnum almennt en fijáls-
hyggjumönnum sérstaklega.
Lúðvík Jósefsson sagði við sama
tækifæri: „Við eigum að þora að
láta hyggjuvitið ráða í (fjárfesting-
um), en ekki duttlunga peninganna,
sem vitanlega geta verið þeir, sem
þjóðinni era hvað óhagstæðastir. Til
þess þurfum við, eins og svo margar
aðrar þjóðir, að setja á fót hér yfír-
stjóm á okkar fjárfestingarmálum
og þjóðarbúskapnum í heild." Lúðvík
er hér vitaskuld að biðja um áætlun-
arbúskap sósíalismans. En vegna
orða Lúðvíks er rétt að minna á það
kjörorð flokksþings framsóknar-
manna dagana 18.—20. nóvember
sl., að „fyrirhyggja" skuli ráðafrem-
ur en „fijálshyggja". Ifyrirhyggjan
er vitaskuld ekkert annað en gamla
forsjárhyggja þeirra vinstri manna,
sem iýsir sér þá væntanlega I því
að Stefáni Valgeirssyni era fengnir
nokkrir milljarðar króna til úthlutun-
ar. Er það nú öll fyrirhyggjan? Er
það nú allt hyggjuvitið?
Einar Olgeirsson sagði árið 1960:
„Þessi stefna sem hér er lagt til að
taka upp er innlimunarstefna í auð-
valdskerfi Vestur-Evrópu og
Ameríku ... Einkaauðmagn Vest-
ur-Evrópu hefur um alllangan tíma
litið það homauga, að íslensk þjóð
hefur bundið bagga sína öðravísi,
en ýmsar nágrannaþjóðir okkar, að
við höfum farið aðrar leiðir í okkar
þjóðarbúskaparmálum en þær...
Þess vegna er nú af hálfu þeirra
voldugu samtaka auðhringanna, sem
hafa gengið undir því fallega nafni
OEEC eða Efnahagssamvinna og
Alþjóðabanki, — þess vegna er nú
af hálfu þessara stofnana lagt að
því fast við ísland að taka upp nýtt
efnahagskerfi, kúgunarkerfi pen-
ingavaldsins."
Þama skyldi þó aldrei vera kom-
inn hugmyndafræðingurinn að baki
andúðar Steingríms Hermannssonar
á Efnahags- og framfarastofnuninni
í París, OECD, en OEEC, sem Einar
vitnaði til, er forveri þeirrar stofnun-
ar.
V
Þessi lestur ætti að vera okkur
umhugsunarefni. Þeir, sem vilja
treysta vestrænt hagkerfí í sessi á
fslandi, geta vænst þess að fá yflr
sig skæðadrifu áróðurs af framan-