Morgunblaðið - 18.02.1989, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. FEBRÚAR 1989
19
Mývatn er í öllum
nýjum kennslubók-
um í vatnalíffræði
Vidtal við prófessor Gísla Má Gíslason, líffræðing
Mývatn er orðið eitt af þekktustu stöðuvötnum heims.
Með rannsóknum hefur smám saman safuast um það
vitneskja svo að fræðimenn eru farnir að skilja gangráð-
inn í þessu merkilega vatni. Liggja fyrir um 300 vísinda-
legar ritgerðir um Mývatn. Er svo komið að farið er
að taka Mývatn fyrir í öllum nýjum erlendum kennslu-
bókum í vatnalífifræði. Því er forvitnilegt að vita hvar
rannsóknirnar á vatninu eru staddar. Prófessor Gísli
Már Gíslason, vatnalífifræðingur, er stjórnarformaður
Rannsóknastöðvarinnar við Mývatn og á jafnframt sæti
sem fulltrúi Náttúruvernarráðs í sérfræðinganefiid
þeirri sem rannsaka skal vatnið firam til 1991 með tilliti
til framtíðar Kísiliðjunnar. Gísli var nýkominn að norðan
er við náðum tali af honum og spurðum hann hvað
væri búið að gera og hvað ætti að gera á næstunni.
LíÉfræðingarnir Gísli Már Jónsson og Erlendur Jónsson að rann-
Rannsóknastöðin sjálf
fékk í fyrsta skipti fjár-
veitingu til rannsókna á
vatninu 1986, en hafði
fram að því orðið að láta sér
nægja að veita mönnum aðstöðu
í húsnæði meðan þeir voru að
rannsóknastörfum við vatnið.
Þetta er því þriðja árið sem stöðin
hefur fjárveitingu sjálf. Og hvað
hefur þá verið gert á þessum
tæpum þremur árum og hvað á
að gera í ár? Því svarar Gísli:
„Fyrsta verkefnið var að bora
í Syðri-Flóa og hafa farið fram
rannsóknir á borkjömunum, til
þess að lesa úr þeim sögu vatns-
ins. Annað verkefni var könnun á
stærð mýflugnanna. En með því
að vita stærð mýflugna getum við
fengið húgmynd um fæðuástand
þeirra í vatninu á hveijum tíma.
Niðurstöður verða svo nýttar til
að skýra hinar miklu sveiflur í
vatninu og átta sig á því hvort
fæðuframboð stjómar þeim.
Þriðja verkefnið er að fylgjast
með fuglastofnunum á vatninu.
Em endumar taldar á vorin til
að kanna stofnstærð þeirra og
aftur á haustin til þess að sjá hve
mikið af ungum kemst á legg á
svæðinu og meta viðkomuna. Og
nú emm við svo að heíja rann-
sóknir á botnþömngum í Mý-
vatni. En þar er eitt af þessum
stóm götum í þekkingu okkar.
Botnþömngar em mjög mikilvæg-
ir tii að spá í sveiflumar, því á
þeim lifa mýlirfumar og botn-
krabbamir. Það er aðalfæðan í
vatninu og upphafíð á öllu lífí
þar. Þetta em gmnnrannsóknir,
sem einnig nýtast í hagnýtum
þáttum."
— Hvemig ætlið þið að vinna
þessar rannsóknir á þömngunum?
„Við munum nota glerplötur,
sem verða látnar síga niður í vatn-
ið og hanga rétt ofan við botnleðj-
una. Verður svo fylgst með því
hve mikið safnast á þær af græn-
þömngum og hvaða tegundir það
em. Er hægt að telja beint af
gleijunum. Ætlunin er að vinna
að þessu með heimamönnum, sem
m.a. getur sparað ferðakostnað
norður. Þetta á að gera í eitt ár
og vonumst við til að fá niður-
stöðu næsta vetur. Þá munum við
halda áfram efnamælingum í lin-
um, sem við höfum verið með.“
— Hvað er þá í stómm dráttum
vitað nú þegar?
„Eftir rannsóknir sem unnar
hafa verið í Rannsóknastöðinni
að viðbættum þeim rannsóknum
sem stundaðar hafa verið af
Líffræðistofnun Háskólans og
Veiðimálastofnun á seinni ámm,
þá höfum við orðið þekkingu á
stofnstærðum fugla, stofnstærð-
um bleikju og urriða í vatninu og
sveiflum á þeim, og því hvað
stjómar sveifíum á mýlirfunum í
Mývatni og Laxá.“
— Og hvað er það sem stjómar
þeim sveiflum?
„Ef við tökum mýstofnana þá
hafa þeir tvenns konar sveiflur.
Mýlirftimar á botninum lifa á
þömngum. Þegar vatnið er tært
er framleiðslan mest við botninn
og þá vegnar þeim tegundum vel.
En þegar mikið leirlos er í vatninu
er aðalþömngavöxturinn uppi í
vatninu, en við botninn er minni
vöxtur og lirfunum þar vegnar
illa. En þá þömngastofna sem em
ofarlega í vatninu rekur inn á
grynningar og niður Laxá og þá
vegnar mýlirfun á gmnnum svæð-
um Mývatns og í Laxá vel. Þetta
tvennt fer venjulega ekki saman.
En svo koma undantekningar eins
og í sumar, þegar verður hmn í
öllum mýstofnum í einu á gmnn-
vatni og við botninn. Þetta gerð-
ist líka 1974 og 1983 og sagnir
um að það hafí hugsanlega gerst
1938. Hvað gerðist? Ein kenning-
in er að það standi i sambandi
við homsílastofninn. 1983 varð
hmn í öllum mýstofnum í einu,
en haustið 1982 mun homsfla-
stofninn hafa verið mjög stór þeg-
ar vetur gekk í garð og gekk þá
ótæpilega í mýið. Hjálpaði það
ásamt fæðuskortinum til að drepa
allt mýið. Þetta er tilgáta sem við
emm að skoða nánar. í fyrra var
sett í gang áætlun um að fylgjast
með homsílunum og við emm enn
að reyna að þróa aðferðir til þess
að gera það á hagkvæman hátt.“
Við höldum áfram að spjalla
um Mývatn og Gísli bendir á að
Mývatn sé margskonar auðlind.
„Það er náttúmauðlindin sem
veitir yndi og dregur að ferða-
menn, það er auðlindin sem bænd-
ur hafa tekjur af með silungsveiði
og eggjatekju og vatnið hefur
ekki hvað síst gildi sem rann-
sóknastofa. Svo er í vatninu
kísilgúr, sem er ein auðlindin enn.
Náttúruvemdarráð, sem fer með
lögsögu í Mývatni, hefur því
vandasamt verk að vinna. Ef
meta á mannalega starfsemi við
vatnið, þá verður að meta alla
þættina. Ekki hægt að taka einn
út úr. Náttúmvemdarráð verður
því að hafa yfirsýn yfir alla þessa
þætti."
Fosfóraukning’ varasöm
Mesti styrinn hefur staðið um
kísiliðjureksturinn, en þar er líka
mesta áhættan tekin. „Þama er
tvenns konar áhætta. Kísilgúr-
vinnslan dýpkar í fyrsta lagi vatn-
ið og ef það dýpkar getur fuglinn
ekki nýtt fæðuna. Einnig er það
áhyggjuefni að kísilgúrvinnslan
losar svo mikinn fosfór úr læð-
ingi. Sá fosfór var áður bundinn
í seti, en losnar við dælinguna.
Skilar Kísiliðjan frá sér 65 tonnum
af fosfór á ári, sem fer niður í
gmnnvatnið aftur. Mikið af þess-
um fosfór binst í jarðlögunum, en
1,5 tonn skila sér út í vatnið á
ári. Þama sitjum við á tíma-
sprengju, því fosfórinn í jarðlög-
unum getur losnað. Og það getur
reynst Mývatni hættulegt. Vatnið
tekur af öðmm ástæðum þegar
við miklum fosfór, svo að vara-
samt er að bæta þar við. Talið
er að landbúnaðurinn kringum
vatnið skili 100 kg af fosfór út í
það. Mývatn hefur mesta magn
af náttúrnlegum fosfór sem við
þekkjum í stöðuvatni. Fosfór-
aukningin vegna Kísiliðjunnar er
um 3% miðað við vatnið allt. Það
er þó ekki jafndreift, fosfórmagn-
soknastörfum við Mývatn.
ið er t.d. hærra í Ytriflóa. Af þessu
höfum við áhyggjur. Ef maður
skoðar í Evrópu vötn með fos-
fórmengun má sjá að þau em að
fyllast af þömngablóma. Afleið-
ingin er sú að mýflugnastofnum
hnignar og í kjölfarið fuglastofn-
um og fískistofnum í viðkomandi
vatni. Því er mjög mikilvægt ef
Kísiliðjan starfar áfram að starf-
semi hennar sé á svæðum þar sem
dýpkun gerir sem minnstan skaða
og komið sé í veg fyrir efnameng-
un út í vatnið frá verksmiðjunni.
Þetta verða menn að sætta sig
við.“
Var ekki verið að segja að
kísilgúrinn í vatninu dygði í mörg
hundmð ár? „Það er misskilningur
að svo mikill kísilgúr sé til ráðstöf-
unar,“ svarar Gísli. „Það sem
gerir Mývatn svo mikilvægt er
einmitt hve gmnnt það er. Og
enginn vill eyðileggja Mývatn,
dæla öllu upp úr því og skilja það
eftir eins og hveija aðra tæmda
og dauða malargiýfju."
Við víkjum talinu að sérfræð-
inganefndinni, sem er annað en
Rannsóknastöðin við Mývatn.
Hún var skipuð 1987 til rann-
sókna á áhrifum Kísiliðjunnar á
Mývatn sérstaklega. Pétur Jónas-
son hefur hætt formennsku í
nefndinni og tekur Vilhjálmur
Lúðviksson, framkvæmdastjóri
Rannsóknaráðs, við og varafor-
maður er Amþór Garðarsson.
Fulltrúar Rannsóknastöðvarinnar
em Jón Ólafsson hafefnafræðing-
ur og Gísli Már Gíslason líffræð-
ingur. Auk þess em í nefndinni
Hákon Aðalsteinsson líffræðingur
og Jón Kristjánsson. Varamenn
em Erlendur Jónsson vatna-
líffræðingur, Sigurður Rúnar
Ragnarsson, Jón Gunnar Ottósson
líffræðingur og Ami Einarsson
líffræðingur. Þessari nefnd er
ætlað að skila niðurstöðum 1991
og í framhaldi af þvi mun Nátt-
úruvemdarráð og það ráðuneyti
sem fer með náttúruvemdarmál
taka ákvörðun um hvort og hvar
Kísiliðjan getur starfað í vatninu.
Verða þá komnar nægar upp-
lýsingar til að taka slíka ákvörð-
un? „Það vona ég sannarlega,"
svarar Gísli. „Við höfum fyrir
heilmikla þekkingu frá rannsókn-
um sem Liffræðistofnun Háskól-
ans og Rannsóknastöðin við Mý-
vatn hafa safnað og rannsóknir
Péturs Jónassonar vatnalíffræð-
ings og hans manna vom gmnn-
urinn að því að hægt er yfirleitt
að fara nú í svo sérhæfðar rann-
sóknir vegna Kísiliðjunnar. Pétur
og hans menn lögðu í rannsókna-
verkefnið 20 ársverk og síðan
hafa sennilega bæst við i rann-
sóknir um 40 ársverk. Stefnt er
að því að halda áfram af fullum
krafti í ár og næsta ár. Auk þeirra
verkefna sem við höfum þegar
nefnt má nefna athugun á set-
flutningum yfir á dýpkuðu svæð-
in, nýtingu fugla og físks eftir
svæðum í vatninu, efnamælingar
og fleira. Það er semsagt verið
að fylla inn í myndina það sem
sérstaklega vantar í hana vegna
kísilvinnslunnar. Fyrr en myndin
er öll komin er ekki hægt að taka
ákvaraðanir um áframhaldandi
vinnslu."
— Nú er eitthvað af þessu efni
sem þið hafið safnað komið fram?
„Já, við höfum þann háttinn á
að kynna skýrslumar jafnóðum.
Ef við gefum út skýrslu um ein-
hveija rannsókn þá teljum við að
enginn sé betur í stakk búinn til
að kynna hana en við. Svo marg-
ir stunda þessar rannsóknir og
eru að vinna skýrslur, að þær
hljóta að ganga milli manna. Og
við teljum eðlilegt að fólk geti
fylgst með þessu eftir því sem
miðar áfrarn."
Stórfyrirtæki styður
umhverfisrannsóknir
— Er Rannsóknastofnunin við
Mývatn ekki að fá til afnota lang-
þráð tæki til þessara rannsókna?
„Jú, íslenska álfélagið tók upp
á sitt eindæmi að styðja við bakið
á náttúruvemd, bæta sitt um-
hverfi og styðja við umhverfís-
vemdarrannsóknir í landinu. Þeir
ákváðu að gefa Líffræðistofnun
Háskólans tvær vandaðar og dýr-
ar smásjár, sem nýta á í þessar
rannsóknir við Mývatn. En alltaf
hefur verið náið samstarf milli
Líffræðistofnunar og Náttúru-
vemarráðs. Fara smásjámar því
norður í Rannsóknastöðina við
Mývatn. Hingað til hafa rann-
sóknamenn orðið að taka slik
tæki i Líffræðistofnun og flytja
þau í hvert skipti með sér norður.
Ekki hefur verið fé til að kaupa
þessi tæki, sem eru dýr, kosta um
750 þúsund krónur. Þetta er
fyrsta stórfyrirtækið sem þetta
gerir og er alveg einstakt hér á
landi. Við sem stöndum í þessum
rannsóknum erum ákaflega
þakklátir þeirn."
E.Pá.
Rannsóknastöðin við Mývatn, sem er í gamla prestshúsinu. Mynd-
in er tekin þegar Náttúruverndarráð tók hana formlega i notkun.