Morgunblaðið - 16.04.1989, Qupperneq 13

; MÓRGUNÍ?1JU)1Ð SUKN'UDAGUR
Vfí.'kpRlL 1989
13
við. „En sjáðu til, hinir gömlu
Wagner-aðdáendur líta á tónskáldið
sem nokkurs konar trúarbrögð og
fyrir þá er Parsifal guðsþjónusta.
Og Nietzsche, eins róttækur og
hann var, hafði gagnrýnt þetta,
talað um þessa bjána sem litu á
Parsifal sem hinn endurborna Krist.
En það sem mér finnst mjög þýðing-
armikið er sú staðreynd, að
Nietzsche sá fyrir hina neikvæðu
þróun sem Wagner-áhangendur
mundu hafa á verk Wagners.
Og það voru ekki allir sem þoldu
að heyra þetta, enn lifa menn sem
voru uppi á tímum nasista.“
Kröfuharður
— Finnst þér þú hafa erft ein-
hveija eiginleika frá forfeðrum
þínum, Wagner og Liszt?
„Sennilega hefur maður nu eitt-
hvað erft frá þeim báðum. Ástríð-
una fyrir leikhúsinu hef ég frá
Wagner. Ég geri myndbönd og vinn
fyrir útvarp og sjónvarp, þessa
miðla hafði Wagner ekki á sínum
tíma, en ég er viss um það að ef
hann hefði verið uppi núna, þá
væri hann í Hollywood að gera
kvikmyndir. Og reyndar hefur mig
alltaf dreymt um að gera kvikmynd
um Niflungahringinn.
Frá Liszt hef ég þetta frjáls-
lynda, evrópska og menningarlega
sjónarmið. Ég segi að Liszt hafi
verið fyrsti Evrópumaðurinn á sviði
lista. Hann leitaðist við að koma
öðrum listamönnum á framfæri,
gagnstætt Wagner sem lifði ein-
ungis fyrir sitt eigið starf. En sjálf-
sagt varð Wagner að vera þessi
róttæki egoisti til að geta samið
verk sín.
Annars er ég alltaf svo önnum
kafinn að ég man oftast ekki hverra
manna ég er. Mér fínnst ég bara
vera hann Gottfried!"
Dr. Wagner starfar sjálfstætt og
segir að verðlaunin sem hann hafi
fengið fyrir myndband sitt um Nifl-
ungahringinn hafi opnað honum
nýjar leiðir. „Ég hef fengið mörg
atvinnutilboð og get nú frekar valið
úr verkefnum. En gæðin hafa alltaf
verið í fyrirrúmi hjá mér. Ég hef
oft hafnað tilboðum sem ég hef
fengið og menn hafa álitið mig eitt-
hvað skrýtinn. En frekar ek ég
vörubíl til að sjá fyrir mér, heldur
en að setja upp Parsifal á tíu dög-
um. Og það hef ég gert, bæði ekið
vörubíl og unnið í stóru mötuneyti.
Hann er svo kröfuharður hann
Wagner, segja menn, og það er ég.
Ég er ofstækismaður hvað varðar
vinnuskilyrði. Frekar vil ég setja
upp verk hjá litlu áhugamannaleik-
húsi þar sem hópurinn er samstillt-
ur og fullur af áhuga, heldur en í
stórum óperum þar sem hroki og
snobb ríkir og stjömumar láta ekki
sjá sig fyrr en á aðalæfingu."
— Tekur þú við af föður þínum,
Wolfgang Wagner, sem næsti
stjórnandi Hátíðarleikhússins í Bay-
reuth?
„Faðir minn stjórnar leikhúsinu
núna og gerir það rneð sínum
hætti, hann er af annarri kynslóð
en ég og hefur sinn stíl. Eg hef
allt önnur viðhorf en hann hvað
snertir Wagner, menningu, Evrópu,
og mér finnst það bara eðlilegt.
Okkur semur mjög vel og ég fer
oft til Bayreuth, en mér dytti aldrei
í hug að vinna sem aðstoðarmaður
hans. Það verða allir að geta farið
sínar eigin leiðir. Auk þess er Bay-
reuth ekki efst á baugi hjá mér nú.
Faðir minn er mjög sterkur per-
sónuleiki, hann er sjötugur núna,
mjög heilsuhraustur og gæti þess
vegna stjórnað leikhúsinu áfram
næstu tuttugu árin. Það er því
ósmekklegt að ræða um eftirmann
meðan hann enn lifir. Og sem sonur
finnst mér ógeðfellt að hugsa um
hvað verður að honum látnum.
En auðvitað er ég heillaður af
Hátíðarleikhúsinu í Bayreuth og
það væri gaman að fá einhvern tíma
að starfa þar. Ef ég tæki að mér
stjórnina yrði öllu umbylt eins og
Wieland Wagner gerði 1951. Ég
mundi gjörbreyta öllu, en tími
minnar kynslóðar er ekki enn kom-
inn í Bayreuth."
Og Wagner hlær innilega þegar
hann rifjar upp þessi ágætu ár.
„En svo tók auðvitað alvara
lífsins við þegar ég fór að vinna
að ritgerð minni um Weill og öðrum
verkefnum. Ég var róttækur og
hafði minn eigin stíl sem féll alls
ekki öllum vel í geð. En það hefur
breyst. Ég er hinn fyrsti Wagner
sem geri myndband um Wagner.
Með þessu nýja formi reyni ég að
færa óperuna nær fólki sem ef til
vill finnst Wagner leiðinlegur og fer
aldrei í óperur. Viðfangsefni Wagn-
ers um ástina og valdafíknina, það
að lögmálið um ástina og lögmálið
um valdið geti aldrei farið saman,
hefur alltaf heillað mig. Wagner tók
það alltaf skýrt fram, að sá sem
sæktist eftir völdum mundi deyja.
Þetta er mjög róttæk heimspeki. í
Niflungahringnum er það valda-
græðgin sem tortímir bæði mönn-
unum og umhverfinu. Þetta er því
verk allra tíma.
Við verðum öll að velja í lífinu,
viljum við ást eða völd og frama?
Allir sem komast í snertingu við
völd deyja. Menn eru kannski ekki
skotnir eða hengdir, en þeir deyja
innra með sér. Lifa áfram en eru
samt dauðir. í mínum augum er sá
dauður sem ekki getur elskað."
Ofurmennið
— Þú hélst fyrirlestur í Háskóla
Islands um samband Nietzsches og
Wagners, geturðu sagt frá efni
hans í stuttu máli?
„í fyrsta lagi þá voru Nietzsche
og Wagner tveir sterkir persónu-
leikar óháðir hvor öðrum, og því
er það mikilvægt að ævi og verkum
Wagners annars vegar, og ævi og
verkum Nietzsches hins vegar, verði
haldið aðskildum. í öðru lagi þá
verður að greina vel á milli þess
sem aðdáendur Wagners segja um
Nietzsche og það sem aðdáendur
Nietzsches segja um Wagner.
Rannsókn mína hef ég eingöngu
byggt á því sem þeir sjálfir hafa
sagt hvor um annan í hinum upp-
runalegu skjölum og heimildum,
þ.e. bréfum, ritum og skyssum. Ég
hef verið algjörlega hlutlaus í garð
þeirra beggja.
Wagner vildi að Nietzsche yrði
sinn hugmyndafræðingur, og
Nietzsche hélt að Wagner myndi
skapa nýja manngerð sem gæti
sigrast á siðfræði hinnar vestrænu
kristnu menningar. En hvorugum
varð að ósk sinni. Wagner gerði
óperuna um Parsifal, þar sem aðal-
persónan er hin dæmigerða kristna
manngerð og algjör andstæða Sieg-
frieds, og Nietzsche varð enn rót-
tækari í skrifum sínum gegn hinni
kristnu menningu.
Nietzsche gagnrýndi siðfræði
kirkjunnar, talaði um stöðugar sam-
félagslegar og siðfræðilegar lygar!
Þessi hræðsla við kirkjuna, þessi
hótun um að fara til helvítis, fannst
honum gjörsamlega óviðunandi.
Hann vildi að maðurinn sneri til
baka til síns upprunalega eðlis.
Færi eftir eðlishvöt sinni, því hvern-
ig hugsar maðurinn í raun og veru?
Og ofurmennið var sá sem hafði
jafnvægi ríkjandi milli eðlis síns og
hins andlega frelsis, gat tekið
ákvörðun án tillits til skoðana sam-
félagsins.
Enginn hefur talað jafn mikið
um hið andlega frelsi og Nietzsche.
Aðskilnaður Wagners og
Nietzsches var lausn, en um leið
mannlegur harmleikur. Þeim þótti
mjög vænt hvorum um annan og
áttu stórkostlegar stundir saman í
Sviss á árunum 1869 til 1872. Þá
voru þeir báðir í einangrun frá
umheiminum, hittust oft og ræddu
um Siegfried, nýja manninn. En svo
fer Wagner til Bayreuth, á miklum
vinsældum að fagna, og í augum
Nietzsches breytist hann úr hinum
byltingarsinnaða Wagner í hinn
spillta mann samfélagsins, þess sem
Nietzsche hataði.“
— Aðdáendur Wagners voru
ekki ánægðir þegar þú hélst þennan
fyrirlestur í Bayreuth í fyrra, voru
með mótmæli og reyndu að trufla
þig-
i „Það er rétt,“ segir hann og hlær
Morgunblaðið/Bjami Eiríksson
Dr. Wagner ræðir við Tinnu Gunnlaugsdóttur leikkonu,
um Niflungahringinn, en hún las upp íslenskan texta við
mynd hans.
Wagners, og ég var ekki nema fjög-
urra ára gamall þegar ég fann það
og vissi með sjálfum mér að ég
mundi einnig starfa á sviði Iista og
menningar í framtíðinni. Sú stað-
reynd að ég var afkomandi Wagn-
ers og Liszts hafði vitaskuld einnig
áhrif á starfsval mitt.
Hins vegar vildi ég fara mínar
eigin leiðir, lifa mínu eigin lífi, ekki
vera viðurkenndur bara fyrir það
að heita Wagner, heldur fyrir þau
störf sem ég sjálfur hafði unnið. Á
þessu varð ég að sigrast.
Ég er af annarri kynslóð en for-
feður mínir, hugsa öðruvísi, og það
gildir einnig um viðhorf mín til
Wagners og verka hans. En þegar
menn heita Wagner og eru að hefja
lífsstarf sitt þá verða þeir að beij-
ast gegn ýmsum fordómum, bæði
í jákvæðum og neikvæðum skiln-
ingi, því ávallt verða þeir bornir
saman við forfeður sína í Bayreuth.
Þessu nafni fylgir mikil ábyrgð og
maður verður að vinna á við þijá
til að uppfylla þær kröfur sem fólk
gerir til manna^ sem bera þetta
nafn.“
Afkomandinn
Gottfried Wagner varði doktors-
ritgerð sína um þýska tónskáldið
og gyðinginn Kurt Weill og leik-
skáldið Bertholt Brecht árið 1977,
en jafnframt námi sínu hafði hann
sviðsett margar óperur, samið fyrir
útvarp og sjónvarp, gert myndbönd
og skrifað greinar fyrir blöð og
tímarit.
„Ég er fæddur eftir seinni heims-
styijöldina og hef því ekkert með
nasista að gera, en á mínum upp-
vaxtarárum vildi helst enginn vita
af Wagner, því eins og menn vita
þá var hann misnotaður af Hitler.
Þetta var þung raun, en leiddi til
þess að ég fór að fá áhuga fyrir
fjölskyldu minni af Liszt-ættinni
sem hafði ekki farið varhluta af
ofsóknum nasista vegna þátttöku
sinnar í andspyrnuhreyfingunni.
„Aðskilnaður Wagners og IMietzsches var lausn, en um leið mannlegur harmleikur," segir Gottfried
Wagner (fyrir miðju), sem hefur rannsakað samskipti langafa síns Richard Wagners (til vinstri) og Nietzsches
(til hægri).
Einn ættingi minn var drepinn
af SS-foringjanum Barbie í Lyon,
verk frænda míns sem var listmál-
ari voru bönnuð, og ein frænka mín
varð að flýja til Bandarílqanna.
Á þessum árum fór ég að vinna
að doktorsritgerð minni um Weill
og Brecht. Það var beinlínis ætlast
til þess að ég snéri mér að tónlist
Wagners að námi loknu, það þótti
bara sjálfsagt, en ég fór til New
York og starfaði þar í tvö ár sem
stjórnandi Kurt Weill-óperunnar
ásamt Lotte Lenya, ekkju Weills.
— En nú ert þú alltaf kynntur
sem afkomandi Wagners þegar þú
heldur fyrirlestra heima og erlend-
is, skýtur það ekki skökku við?
„Nei, mér þykir rétt að fólk fái
upplýsingar um fyrirlesarann. Ég
tala um hluti sem ég sjálfur hef
upplifað, jákvæða reynslu, og það
má gjaman koma fram. Mér finnst
ég hafa listrænar og menningarleg-
ar skyldur gagnvart fortíð fjöl-
skyldu minnar. Þær em minn arf-
ur.“
Róttækur
— Hvaða þýðingu hafa þeir Wagn- j
er og Liszt í dag?
Þetta er spurning sem dr. Wagn-
er finnst ákaflega þýðingarmikil.
„Hvað augum lítur okkar kynslóð
á tónlist þeirra? Þeir sem starfa á
hinu listræna sviði verða alltaf að
vera skrefi á undan. Fyrir mig hef-
ur listin alltaf hina sömu þýðingu:
Hvað gæti orðið? Við lifum hér og
nú, en listin gefur svör um framtíð-
ina. Ég er ekkert fyrir söfn og þess
vegna er ég ekki í Bayreuth, því
sá sem býr sem Wagner í Bayreuth
á það á hættu að verða að safnhlut.“
— Andrúmsloftið hlýtur að hafa
verið einstakt í villunni Wahnfried,
á heimili langafa þíns. Var ekki
eingöngu hlustað á Wagner?
„Alltaf Wagner, alltaf Wagner!“
— Lítið hlustað á Bítlana?
„Nei, bíddu nú við, Bítlarnir
koma ekki við sögu fyrr en ég, orð-
inn átján ára gamall eða svo, og
það er önnur saga. En á heimili
mínu var tónlist Wagners að sjálf-
sögðu ríkjandi og ég er ekki nema
fjögurra ára gamall þegar ég kynn-
ist Parsifal og Meistarasöngvumn-
um, sem er að sjálfsögðu mjög þung
tóníist fyrir barn, og því hlustaði
ég í laumi á Mozart! Spilaði „Eine
kleine Nachtmusik“ áður en ég fór
að sofa. Fyrir bam var andrúmsloft-
ið í Wahnfried kannski ekki hið létt-
asta og því varð maður sjálfur að
opna dyrnar til að fá frískt loft.
Á unglingsámnum hlustaði ég
svo á Elvis Presley, Louis Árm-
strong og svo auðvitað Bítlana sem
vom í miklu uppáhaldi hjá mér. Ég
var vinstrisinnaður stúdent, mót-
mælti stríðinu í Víetnam og fannst
Hátíðarleikhúsið í Bayreuth vera
yfirborðslegt og lítið spennandi, lét
því aldrei sjá mig þar. Ég var auð-
vitað með axlarsítt hár, og klæðn-
aðurinn, hjálpi mér, það var allt
gert til að vera ekki borgaralegur!
Já, það var miklu merkilegra á þess-
um ámm að taka þátt í mótmælum
í Munchen heldur en að vera við-
staddur fmmsýningu í Bayreuth!"