Morgunblaðið - 09.08.1989, Side 19

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST 1989
19
Meðal annarra orða
Að lesa landið
eftir Njörð P.
Njarðvík
„Landslag yrði/ lítils virði,/ ef
það héti ekki neitt,‘þ segir Tómas
Guðmundsson í frægu kvæði um
skoplegan fjallgöngumann. Þessa
hugsun má skilja svo, að maðurinn
tengi landslagið sjálfum sér með
því að gefa því nöfn. En um leið
er hann líka sjálfur að tengjast
landinu. Maður eignast land með
því að gefast því. Sá siður að gefa
landslaginu nafn er ævaforn og
mun hafa tíðkast hvarvetna þar
sem menn hafa bólfestu. Líklega
er hann í eðli sínu tvíþættur. Bein-
ist annars vegar að því að skilja
landið og eigindir þess og hins
vegar að hentugri viðmiðun þegar
rætt er við aðra. Þegar við ætlum
að vísa öðrum á stað sem ekki á
sér viðurkennt örnefni, þá hljótum
við að gera það með staðháttarlýs-
ingum sem beinast að einkennum
landsins eða atvikum sem þar hafa
gerst. Þá tölum við um hlíð, holt,
mel, á, brekku, lund o.s.frv. eða
eitthvað sem er minnisstætt frá
tilteknum stað. Þetta sýnist einnig
vera grundvöllur örnefna.
Liðin atvik lifa áfram
Þegar við förum um landssvæði
sem er okkur með öllu ókunnugt,
þá getum við að sönnu notið útlits
þess og gróðurfars, en hæpið er
að við tengjumst því að öðru leyti.
Allt öðru máli gegnir um land þar
sem við þekkjum til sagna, ljóða
og liðinna atburða. Þar sjáum við
ekki einungis ytra borð landsiags-
ins, heldur kviknar um leið í huga
okkar mynd þeirra atburða sem
gerðust á þessu svæði. Þannig er
engu líkara en liðin atvik lifi áfram
á sínum stað eins lengi og vitneskj-
an um þau lifir. I raun gegnir svip-
uðu máli um þann sem kann skil
á jarðfræði og gróðurfari. Bergteg-
undir og jurtir tala til hans á sínu
orðlausa máli og segja honum frá
mótun landsins og lífsskilyrðum.
Því má segja að líf landsins og
skynjun þess sé mjög undir mann-
inum sjálfum komið. Sá sem fer
um Fljótshlíð, svo að dæmi sé
nefnt, og kann góð skil á Njáls
sögu og Gunnarshólma Jónasar
Hallgrímssonar, hlýtur að verða
fyrir allt öðrum áhrifum heldur en
hinn sem aldrei hefur heyrt slíks
getið.
Oft hef ég farið með útlendinga
til Þingvalla við Öxárá, stundum
langt að komið fólk, sem ekkert
veit _um sögu lands okkar og þjóð-
ar. Ég hef reynt að útskýra eftir
bestu getu áhrif þess sem getur
að lita í Almannagjá og á Lög-
bergi, þegar horft er yfir vellina.
En jafnframt hef ég fyllst ákveðnu
vonleysi vegna þess, að það er
ekki nokkur leið að láta útlent fólk
skynja þau hughrif sem gagntaka
okkur íslendinga á þessum stað.
En um leið hef ég hugsað sem
svo, hvort við hættum ekki að vera
íslendingar ef við missum hæfileik-
ann til að skynja tengsl okkar við
liðna atburði í landinu.
Þrenning sönn og ein
Forfeður okkar komu að auðu
og nafnlausu landi. Þeir gáfust
landinu, byggðu það og gáfu því
nöfn. Allar götur síðan hefur varð-
veist vitneskja um raunverulega
atburði og þjóðsögur í hveiju hér-
aði. Þetta veldur því að íslendingar
fara um land sitt með öðru hugar-
fari en flestar aðrar þjóðir. í þess-
ari varðveislu lifir hin sanna og
eina þrenning: land, þjóð og tunga,
sem Snorri Hjartarson talar um í
ljóði sínu. Alls staðar lifir þessi
minning sem mynd landsins kallar
fram í huganum. Þegar ekin er
hin hversdagslega leið um Hval-
ijörð upp í Borgaríjörð, vakna til
lífs atburðir Kjalnesinga sögu,
Harðar sögu, Egils sögu, Gunn-
laugs sögu, hugleiðingar Hallgríms
Péturssonar um pínu Frelsarans í
Saurbæ, ljóð Jóns Helgasonar og
Guðmundar Böðvarssonar, þjóð-
sögur og margt fleira. Allt þetta
gerist eins lengi og vitneskjan um
það vakir í okkur. Þegar sú vitn-
eskja deyr, deyr landið einnig að
hluta fyrir augum okkar og tengsl
okkar við samhengi sögunnar
rofna. Því miður virðist eitt og
annað benda til þess að þetta sé
að gerast. Að einbeiting manna
að tæknivæðingu nútímans valdi
gleymsku á grundvelli nútímans
og þar með okkar sjálfra. Þeir
menn sem til dæmis tala með fyrir-
litningu um þjónkun við hindur-
vitni þegar vegagerðarmenn
krækja framhjá álfabyggðum,
gleyma því sem mest er um vert.
Það skiptir engu hvort þarna hafa
búið álfar eða ekki. Það skiptir
máli að slíkir staðir varðveita
minningar og eru fólki kærir af
Njörður P. Njarðvík
„Ég hyggþaðværi
þarfaverk að gefa út
eins konar menningar-
sögulegan leiðarvísi
um landið, þar sem
safiiað væri saman á
skipulegan hátt öllum
tiltækum ft’óðleik um
hvert hérað: atburðum
úr sögu, bókmenntum,
þjóðsögum og ljóðum,
að ógleymdum bábilj-
um og hindurvitnum.“
þeim sökum. Þess vegna ber að
hlífa þeim og sýna þeim virðingu.
Menning-arsögnlegur
Ieiðarvísir
Nú heyrist æ oftar kvartað und-
an því að ungt fólk kunni ekki leng-
ur íslenska landafræði og sé þar
með búið að glata tilfinningu fyrir
landinu í heild. Ef þetta er rétt,
þá er engum um að kenna nema
okkur sem eldri erum. í vætunni
hér sunnanlands heyri ég fólk
þrástagast á því að ekki sé lifandi
á þessu landi fyrir ótíð og illviðri.
Hvaða tilfinningu hefur þetta fólk -
fyrir landinu í heild? Hefur verið
einhver ótíð á Norður- og Austurl-
andi? Ekki lifandi hér á suðvestur-
horninu, ætti þetta fólk fremur að
segja, hér þar sem flestir vilja þó
búa.
Við berum ábyrgð á því að vitn-
eskjan um hið ósýnilega líf lands-
ins berist áfram til næstu kynslóð-
ar. Til þess að svo megi verða,
getum við gripið til möguleika
nútíma tækni. Eg hygg það væri
þarfaverk að gefa út eins konar
menningarsögulegan leiðarvísi um
iandið, þar sem safnað væri saman
á skipulegan hátt öllum tiltækum
fróðleik um hvert hérað: atburðum
úr sögu, bókmenntum, þjóðsögum
og Ijóðum, að ógleymdum bábiljum
og hindurvitnum. Handhægar
bækur af þessu tagi gætu orðið
gagnieg vörn gegn gleymskunni
sem mun deyða fyrir okkur landið,
deyða þann hluta af okkur sjálfum
sem gerir okkur að íslendingum.
Að þjóð sem vill byggja þetta land
þótt stundum horfi illa, af því að
hún hefur gefist þessu landi og er
hluti af því eins og það er hluti
af okkur.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóla íslands.
Ti Li
HVERAGERÐI
OPNUNARTÍMAR MAÍ-SEPT.
ALLA VIRKA DAGA KL. 13-19
ALLAR HELGAR OG
FRÍDAGAKL 12-20
,JHjá ÓS fást sterkar og faUegar
hellur til að gera hvers kyns stéttir og
bflastæði. Ég mæli með heflunum frá
ÓS og byggi þau meðmæU á
reynslunni. Þær eru framleiddar úr
öldu hráefni og góðir kantar gera það
verkum að allar línur verða reglulegar.
HeUunum er pakkað í plast og þeim
ekið heim í hlað. í fáum orðum sagt:
Gæðavara og góð þjónusta.“
Markús Guðjónsson,
skrúðgarðyrkjumeistari,
eigandi Garðavals.
V|Sf7BS0