Morgunblaðið - 31.10.1989, Blaðsíða 12

12
>1
MORGUNBLÁDIÐ ÞRIÐJUDÁGUR 31. OKTÓBER 198!)
U
Drekasaga
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Iðunn Steinsdóttir: Drekasaga.
Myndskreytingar Búi Kristjáns-
son. Almenna bókafélagið 1989.
„Á lítilli eyju langt norður í höf-
um stendur dálítil húsaþyrping við
rætur Furðufjalls. Þetta er Blika-
bær.“ Þannig hefst Drekasaga.
Vorið og birtan eru mesta tilhlökk-
unarefni allra íbúa bæjarins og í
raun er sú tilhlökkun aflgjafi lángra
og myrkra vetrardaga. Yfir
Blikabæ gnæfir Furðufjall svo
óendanlega hátt með alla sína skúta
og kima, sem hýsa hvers kyns
furðuverur. Ókleift fjallið gerir allt
sem þar lifir og býr svo ljarlægt
og óviðkomandi íbúum Blikabæjar,
sem eiga sín vandamál og smáófrið-
arbál, sem þeir geta alltaf slökkt
sjálfir. En þó — í Furðufjalli býr
nefnilega kynleg vera, sem allir í
Blikabæ óttast og meira en það.
Þetta er ferlegur dreki með beitt-
ar klær og eldspúandi gin, sem
stundum sendir frá sér slíka eld-
stróka, er hann flýgur yfir Blikabæ,
að íbúamir hópast óttaslegnir niður
í kjallara húsa sinna meðan ósköpin
ganga yfir. Upp á síðkastið hefur
sú vá gerst að fólk hefur horfið
sporlaust frá Blikabæ.
Böndin berast að drekanum og
fundir eru haldnir undir forystu
bæjarstjórans. Enginn veit samt
hvað til bragðs á að taka. Það'veit
heldur enginn í Blikabæ að drekinn
í Furðufjalli er sauðmeinlaus, ein-
mana vera sem viljandi skerðir ekki
hár á höfði nokkurrar lífveru.
I einmanakennd sinni hefur drek-
inn fundið sterka löngun til að
blanda geði við börnin í Blikabæ,
sem hann hefur á ferðum sínum séð
leika sér saman í gleði og sátt.
Hann lætur undan löngun sinni
þegar krakkarnir eru að leik í garð-
inum hjá Önnu litlu. Koma drekans
veldur ofsahræðslu hjá börnunum
og þau þjóta í allar áttir. En við-
Vondtíma-
skekkja
Kvikmyndir
Arnaldur Indriðason
Á fleygiferð („Cannonball
Fever“). Sýnd í Bíóhöllinni.
Leikstjóri: Jim Drake.
Gömlu „Cannonball Run“
myndirnar voru lélegar en þessi
furðulega tímaskekkja full af
ömurlegum bílabullubröndurum
og gersamlega ófyndnum pér-
sónum í lágkúrulega ófyndnum
kringumstæðum, margþvældum
í þremur forverum sínum, er
alvond, ófrumleg og yfirmáta
leiðinleg.
Kannski voru svona myndir
réttlætanlegar þegar Burt
Reynolds var uppá sitt besta og
gamansamir bílaeltingaleikir
með honum. Þótt þessi mynd
viðurkenni það ekki er ekkert
eftir af því nema slæmar minn-
ingar.
Eins og áður á fræga fólkið
að draga inná myndina en hér
er þó engin súperstjarna. Af
hveiju þekktir leikarar eins og
John Candy, Peter Boyle og
fleiri (þeir hafa tekið við af
Reynolds og Frank Sinatra)
taka þátt í einhveiju eins
ómerkilegu og þessu er satt að
segja óskiljanlegt. Michael
Spinks og Carl Lewis bregður
einnig fyrir.
Enn er háður kappakstur yfir
þver Bandaríkin, löggurnar eru
asnar, glossgellurnar eru súper-
svalar, húmorinn er á hallæris-
planinu, fátt hefur sumsé breyst.
Alan Ruddy og kó framleiðir
sem fyrr og fer æ versnandi.
brögð drekans eru ósjálfrátt þau
að varnarkerfi líkama hans fer í
gang og út úr gini hans standa
glóandi eldtungur sem skilja garð-
inn heimaÆjá Önnu eftir í algerri
auðn.
Nú gerir höfundur Önnu litlu að
höfuðpersónu sögunnar. Nóttina
eftir atburð þennan fer hún með
spýtu í hendi að rótum Furðufjalls.
Með erfiðismunum tekst henni að
klífa fjallið að helli drekans. Hún
ætlar að beija hann grimmilega
með spýtunni.
Allt snýst á annan veg. Þegar
telpan kynnist einmanaleik og góð-
vild drekans leyfir hún honum að
koma til Blikabæjar, en áður bindur
hún vendilega fyrir munn hans svo
vígtennur hans og varnarkerfi
verða óvirk.
Einmanaleiki drekans er á enda.
En virk aðlögun hans að þörfum
og eðli barna og fullorðinna sem
framkvæmd er af íbúum Blikabæj-
ar, stórum sem smaum, er bitur.
Þar lætur höfundur tár drekans
oftast segja frá. Jafnvel verkfærum
er beitt til þess að skera burtu úr
koki hans kirtla þá er framleiða
eldtungurnar — sem þó mistekst
og áfram má hann þola að bundið
sé fyrir gin hans.
Með góðvild í þögn lærist drekan-
um margt það er þekking mann-
anna grundvallast á. Og þegar
myrkur skellur á bjartan vordag,
er það drekinn sem flytur Önnu og
fleiri íbúa Blikabæjar á braut til
Vomsu í Furðuíjalli, lítillar, óhijá-
legrar veru sem á lýsandi góðgirni
í hjarta sér. Hún vísar þeim veginn
til upptaka þess sem er að gerast.
Og nú dregur höfundur skýr
mörk milli góðs og ills, ljóss og
myrkurs. Glæsir hinn goðumlíki,
sem er: „ .. . hræðilega vondur og
eigingjarn. Allt vill hann sölsa und-
ir sig. Hann rænir öllum sem eru
honum fremri á einhvern hátt og
læsir þá inni í dimmu svartholi."
Hinn fagri og voldugi Glæsir
hefur nú einnig rænt Heiðríki.....
þeim sem geymir himinblámann og
lætur birtuna og vorið koma.“
Hjá Glæsi megnar ekki himin-
blámi Heiðríks að lýsa, svo er
myrkrið þar allsráðandi. Efst á tindi
Furðufjails fara nú fram geigvæn-
leg átök milli ljóss og myrkurs.
Fjötrarnir eru leystir af gini drek-
ans og vamarkerfi hans fer í gang.
Alþýðufræðarinn
Bókmenntir
Iðunn Steinsdóttlr
Um leið og hinn fagri Glæsir flýr
undan eldtungum drekans þýtur
sverð hans gegnum loftið í gin drek-
ans og fullkomnar verk það er
mönnunum mistókst. Drekinn þarf
ekki lengmr að hafa bundið um gin-
ið.
Ljósið hefur unnið. „En Heiðríkur
vakti og fyllti veröldina þeirra af
himinblárri vorbirtu, daglangt og
næturlangt."
Ekki er allt sagt hér um Dreka-
sögu, sem er ekki neitt venjulegt
ævintýri. í henni felast sterkar
ábendingar til umhugsunar um eðli
og hegðun okkar mannanna barna.
Viðhorf okkar til dýranna hvort sem
þau eru góð og þæg, eða ógurleg
og hrollvekjandi. Maðurinn er herra
jarðarinnar og allt verður að ganga
honum í vil. Til þess beitir hann
allri sinni þekkingu og ráðum.
í annan stað er það áleitið til
umhugsunar að góðvild og dyggðir
eru ávallt í fylgd með himinbláman-
um og birtunni. Jafnvel fegurðin
hversu fullkomin sem hún ef í ytra
útliti getur leitt með sér hrollvekj-
andi ofbeldi og eilíft myrkur er hún
á sér ekki einnig rætur í góðleikan-
um innra með jarðarinnar verum.
Það er skemmtilegt að sjá hinar
ríkulegu myndskreytingar. Þær
festa ævintýrið betur í hug ungra
lesenda og veita því tilfinningaleg-
um viðbrögðum greiðari aðgang að
efninu hveiju sinni. -
Málfar á sögunni er vandað og
glæsileg útgáfan er AB til sóma.
Sérlega gaman að AB skuli
minna á barnabókavikuna sem nú
stendur yfir með því að gefa út
Drekasögu í tilefni hennar.
ErlendurJónsson
UM UPPELDI eftir Guðmund
Hjaltason. Bragi Jósepsson bjó
til pr. Frjálst framtak. 1989.
Guðmundur Hjaltason ólst upp
við vaknandi áhuga á alþýðu-
'fræðslu. Uppeldis- og fræðslumál-
um helgaði hann síðan krafta sína.
Hann hreifst af lýðháskólahugsjón-
inni á Norðurlöndum. Hann ferðað-
ist um landið og hélt fyrirlestra,
stundum á samkomum en oft líka
inni á heimilum. Kynlega má slíkt
koma fyrir sjónir nú. En það mun
þá yfirhöfuð hafa verið vel þegið.
Heimilin voru fjölmenn. Fæstir
höfðu notið nokkurrar skólagöngu.
Og í fásinninu fagnaði fólkið hvers
konar tilbreytingu.
Uppeldissjónarmið Guðmundar
voru mótuð af fornum dygðum en
milduð af kærleiksboðskap kristin-
dómsins. Uppeldið skyldi vera milt
og mannúðlegt og uppalendur
skyldu einatt minnast þeirrar miklu
ábyrgðar sem þeim var á herðar
lögð. Refsingum skyldi beitt vægi-
lega en áhersla lögð á gott for-
dæmi. »Þið verðið því að uppala
ykkur sjálf um leið og þið uppalið
börnin.« Fullorðnir skyldu umgang-
ast hinar ungu sálir'með ástúð og
varfærni og leita orsakanna ef börn
höguðu sér öðruvísi en æskilegt
þótti fremur en refsa í reiði og bráð-
læti. Þegar betur væri að gætt
ættu uppalendurnir sjálfir oft sök
á bernskubrekum barna sinna.
Ekki fóru fram hjá Guðmundi
breytingar þær sem urðu um hans
daga á búsetu og lifnaðarháttum í
landinu. Fólk var að taka sig upp
úr sveitinni og flytjast til Reykjavík-
ur eða annarra vaxandi þéttbýlis-
staða. Hugur Guðmundar var sem
að líkum lætur meira bundinn við
sveitina. En honum voru ljósir ann-
markar þess að fólkið gæti haldist
þar kyrrt. Venju samkvæmt ólust
börnin þar upp við strangan húsaga
og langoftast við óhóflega vinnu.
Við hvoru tveggja varaði hann. Of
langur vinnutími og þyrrkingslegur
heimilisbragur fældi börn og ungi-
inga frá foreldrunum. Ætti að halda
börnunum heima yrði að ríkja glað-
værð á heimilinu auk þess sem tóm
yrði að gefast til lærdóms og leikja
svo börnin væru ánægð og leituðu
ekki út fyrir veggi heimilisins eftir
Guðmundur Hjaltason
félagskap og tilbreytingu. Ungling-
ar hlytu að flýja leiðinleg heimili.
Vafalaust fór Guðmundur þarna
nærri um eina meginorsök þess að
unga fólkið eirði ekki lengur í sveit-
inni en sótti í vaxandi mæli í »soll-
inn« sem þó eldra fólkið í sveitinni
fordæmdi og fyririeit.
Þótt aðstæður séu nú breyttar
frá því er Guðmundur Hjaltason
setti saman þetta rit sitt standa
skoðanir hans í megindráttum
óhaggaðar hvað varðar mannlega
þáttinn. Heimilin gegna smærra
hlutverki nú, miklu smærra. Þar
og hvergi annars staðar verða börn-
in þó enn að leita skjóls og örygg-
is. Sé það ekki þar að finna er þess
vart að leita á öðrum stöðum.
Til skemmtiefnis getur þetta rit
varla talist. Við lestur þess skilst
þó betur hversu Guðmundur töfraði
fólk með mælsku sinni. Reyndar
voru predikanir þá í hávegum hafð-
ar. Og Guðmundur var mikill pre-
dikari. Hann talaði vafningalaust
og hagaði máli sínu svo að hver
maður hlaut að skilja. Stofnanamál-
ið hafði ekki enn verið fundið upp.
Ekki heldur sú aðferð að fela blend-
in markmið undir háfleygu kjaft-
æði. Guðmundur Hjaltason var eng-
inn spakvitringur heldur hugsjóna-
maður og alþýðufræðari. Og sem
slíkur stóð hann svo sannarlega
fyrir sínu.
Það var ekki draumur
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Stefán Hörður Grímson: YFIR
HEIÐAN MORGUN. Ljóð ’87-’89.
Mál og menning 1989.
Sú vandmeðfarna list skáldsins
að vega salt milli hins ljóð-
ræna/mystíska og eins konar
krufningar á manninum og hegðun
hans kemur æ betur í ljós í bókum
Stefáns Harðar Grímssonar. Þétta
var áberandi í Tengslum (1987) og
ekki síður í nýju bókinni, Yfir heið-
an morgun.
Mörg ljóða Stefáns Harðar fjalla
um ástina, nálægð og fjarlægð elsk-
enda. En óttinn um framtíð manns-
ins á jörðinni setur líka svip á þau.
Á því er hætta að maðurinn spilli
umhverfi sínu og þar með sjálfum
sér. Hrokinn er enn sem fyrr váleg-
ur gestur í mannheimum.
Tónar frá ánni, fyrsti hluti bókar-
innar, hefjast á afar fíngerðu ljóði,
Var, sem líkist kínverskri silki-
mynd:
Kylja leikur um síki. Flórgoði mjakar
húsbáti milium brothættra stöngla
og festir við trausta stör
langt inn í skjóli bylgjandi systra
og hverfur.
Hverfur.
Það eru fleiri slíkir tónar í Yfir
heiðan morgun. En aðrir eru að-
gangsharðari, t.d. í Á tímum vor
bjölludýra þar sem komist er svo
að orði: „Vísast að hið sanna/ reyn-
ist hvergi satt“ og „Njótum þess
morgunglöð/ að villast rétta Ieið!“.
Samleikur greinir líka frá því að
sannleikur sé landamæralaus eins
og lygi, hún sé sennilegri „en bæði
hafa geðfelldan tón“.
Stefán Hörður beitir mótsögnum
og andstæðum töluvert í Yfir heiðan
morgun. Þetta kemur vel fram í
Holbakka, lokaljóði þriðja hluta
bókarinnar, Hvítum teningum:
Vér erum menn á ferð
Skelfdur fiskur leynist undir holbakka
Flýjum ótta hans
Flýjum!
Dauði vor er skelfdur
Þetta litla ljóð sem er stórt í
margræðni sinni leiðir hugann að
öðru skyldu ljóði. Það er Mögn þar
sem maðurinn kallást „dýr þótt-
ans“. I ljóðinu sem ekki er heldur
langt, aðeins sjö línur, koma fyrir
sterk orð eins og fyrrnefndur þótti,
hatur, flótti, vopn og ótti. En orðin
bera ekki ljóðið ofurliði heldur eiga
heima í því.
Aftur á móti gæti ljóðið Verð-
miði þótt of nakið og opinskátt, en
heilög reiði þess (réttlætiskennd
ætti líka vel við) fer hugsanlega
fyrir bijóstið á einhveijum, kannski
vissum heldri dömum. En þá felst
svarið við því í ljóðinu sjálfu: „Urtu-
sorg/ fær ekkert brim/ þvegið af
flæðiskeri." Verðmiði sem áður hef-
ur birst í tímaritinu Ljóðormi og
Ljóðaárbók 1988 er tímabær áminn-
ing í listrænum búningi.
Stundum getur virst að Stefán
Hörður sé enn að þróa hinn hvass-
yrta stíl sinn í þágu mennsku og
fagurs umhverfis og honum sé í
raun of mikið niðri fyrir. Slíkar
raddir hljóta að heyrast, en þegar
betur er að gáð er hvergi slakað á
í listrænu tilliti, kröfur ljóðsins aldr-
ei gerðar léttvægar.
Ástin er hinn rauði þráður Yfir
heiðan morgun, stef tileinkuð henni
síendurtekin og sum rifjuð upp úr
fyrri bókum. Eins og við þekkjum
úr ljóðum Stefáns Harðar er gásk-
inn aldrei langt undan þótt alvaran
sé mikil. í Dansi er til dæmis spurt:
„Þekkirðu nokkra/ er þér ann?“
Svarið er nei, en samt er lífið skáld-
inu lindarvatn „í lófanum á henni“.
Sumar enn hefst á þessum dæmi-
gerðu línum fyrir þann anda sem
ríkir í Yfir heiðan morgun:
Nornir hafa snúið mér ljúfan þráð.
En hvort ég ann þér í reynd veit enginn
nema dauði sem heldur því leyndu
og leyfir af góðvild
að við látum blekkjast enn um sinn.
Þrátt fyrir ýmsar efasemdir get-
ur nornamátturinn sameinað tvö
hverflynd börn og gert þau að sama
skugga eins og til að sanna að enn
Stefán Hörður Grímsson
sé sumar þrátt fyrir vissu um kom-
andi haust og tæmd stundaglös.
„Og Qarlægð þín sefur/ í faðmi
mínum/ í fyrsta sinn“ orti Steinn
Steinarr í Tímanum og vatninu og
lét hug sinn fljúga um hið veglausa
haf til hennar. 1 Morgunljóði II yrk-
ir Stefán Hörður: „Þegar morgnar/
koma geislar/ Og þú ert hér —
/það var ekki draumur!“
Ástin í ljóðum Stefáns Harðar er
í senn fjarlæg og nálæg eins og
fyrr segir, en þó einkum nálæg.
Það er mikið líf í^Yfir Heiðan
morgun. Bókin er þrungin lífsgleði
og í anda hennar er snúist til varn-
ar gegn hinum margvíslegu íjötr-
um, ekki síst morðæði manns-
ins/dýrsins.