Morgunblaðið - 11.11.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. NOVEMBER 1989
Austur-Þjóðverjar losna undan skugga Berlínarmúrsins:
Sovéska utanríkisráðuneytið um
tíðindin frá Austur-Þýskalandi:
Ákvörðun stjórn-
valda skynsamleg
Lundúnum. Reuter.
LEIÐTOGAR og íjölmiðlar vestrænna ríkja fögnuðu í gær þeirri
ákvörðun austur-þýskra stjórnvalda að afnema hömlur á ferðafrelsi
til Vestur-Þýskalands. Margir sögðu að Berlínarmúrinn gegndi í
raun engu hlutverki lengur og voru vongóðir um að skipting Evr-
ópu myndi senn heyra sögunni til. Nokkrir kváðust vona að samein-
ing þýsku ríkjanna tveggja væri í sjónmáli. Tíðindin fengu hins veg-
ar litla eða enga umfjöllun í fjölmiðlum í Austur-Evrópu, nema í
Póllandi og Ungverjalandi. Talsmaður sovéska utanríkisráðuneytis-
ins sagði að ákvörðun austur-þýsku stjórnarinnar væri skynsamleg
en bætti því við að ekkert land í Evrópu hefði hag af breytingum á
landamærum í álfunni.
Talsmaður tékkneskra stjóm-
valda sagði að þau hefðu farið fram
á þessar aðgerðir vegna þess að
tugir þúsunda Austur-Þjóðveija
hefðu farið um Tékkóslóvakíu á
leið sinni til Vestur-Þýskalands.
Ákvörðun austur-þýskra stjórn-
valda væri liður í lausn þess vanda.
Leiðtogar vestrænna ríkja fögn-
uðu ákvörðuninni og margir þeirra
voru vongóðir um frekari umbætur
í Austur-Þýskalandi. Margaret
Thatcher, forsætisráðherra Bret-
lands, kvaðst vona að Berlínarmúr-
inn yrði rifinn sem fyrst. Hún hrós-
aði vestur-þýsku stjórninni fyrir að
útvega Austur-Þjóðveijum atvinnu
og athvarf og sagði að þeir gætu
fengið gistingu í breskum herstöðv-
um í Vestur-Þýskalandi. George
Bush Bandaríkjaforseti spáði því
að kommúnistar í öðrum ríkjum
Austur-Evrópu - Tékkóslóvakíu,
Búlgaríu og Rúmeníu - myndu
einnig láta undan síga.
Michel Rocard, forsætisráðherra
Frakklands, sagði að sameining
þýsku ríkjanna myndi tryggja var-
anlegan frið í Evrópu. Valery Gis-
gard d’Estaing, fyrrum Frakklands-
forseti, var ósammála þessu og
sagði að slík sameining yrði til þess
að mörg ný vandamál kæmu upp.
Tíðindunum var fagnað í forystu-
greinum vestrænna blaða og var
því almennt spáð að skipting Evr-
ópu myndi senn heyra sögunni til.
Greint var frá ákvörðun austur-
þýskra stjómvalda án athugasemda
í útvarpinu í Moskvu en fréttastofan
TASS og dagblöð í Sovétríkjunum
skýrðu ekki frá henni. Dagblað
Samstöðu í Póllandi, Gazeta Wy-
horcza, fagnaði þróuninni með fyr-
irsögninni: „Múrinn hrynur." í mál-
gagni pólska kommúnistaflokksins,
Trybuna Ludu, var aðeins greint frá
tíðindunum í eins dálks frétt neðst
á forsíðu. Dagblöð Sósíalistaflokks-
ins í Ungveijalandi skýrðu ítarlega
frá opnun Berlínarmúrsins en
tíðindanna var ekki getið í tékk-
neskum ijölmiðlum.
Innan víð múrinn austanmegin er dauðalinan svokallaða. Yfir hana átti enginn að komast nema fúglinn
fljúgandi. Á innfelldu myndinni er forsíða Morgunblaðsins þriðjudaginn 15. ágúst 1961.
Heyrir „örið á ásjónu Evrópu“
innan skamms sögunni til?
ÞEGAR fyrstu geislar rísandi sólar böðuðu Berlínarborg sunnudag-
inn 13. ágúst árið 1961 áttu fæstir von á, að dagurinn bæri nokkuð
sérstakt í skauti sér. Þeir, sem voru árla á fótum, komust þó að
raun um annað. Um borgina þvera og endilanga, á mörkum herná-
msvæða Vesturveldanna annars vegar og Sovétríkjanna hins vegar,
voru hundruð eða þúsundir herlögreglumanna og þar stóðu yfir
miklar byggingarframkvæmdir. Það var verið að reisa múr, Berlín-
armúrinn, til að loka síðustu flóttaleiðinni vestur eða svo vitnað sé
í yfirlýsingu Varsjárbandalagsríkjanna, til „að fæla lítilsigldar mann-
eskjur í Austur-Þýskalandi frá því að svíkjast undan merkjum". Nú,
28 árum síðar, er þetta alræmda mannvirki í raun fallið þótt það
standi enn.
Berlínarmúrinn var reistur til að
stöðva vaxandi fólksflótta frá Aust-
ur-Þýskalandi til Vestur-Berlínar,
sem er eins og eyja inni í miðju
Austur-Þýskalandi. Tugþúsundir
manna flýðu vestur á ári hveiju,
ekki síst menntað fólk í öllum grein-
um, og kommúnistastjómin óttaðist
efnahagslegt hrun ef svo héldi
áfram. í mánuðinum áður en hann
var reistur höfðu 30.000 manns
yfirgefíð landið og á þeim 12 árum,
sem iiðin voru frá stofnun Þýska
alþýðulýðveldisins, samtals 2,7
milljónir manna.
Berlínarmúrinn er tæplega 45
km langur, eins og ör í ásjónu borg-
arinnar og allrar Evrópu; hann
hlykkjast um götur og garða og
stundum þvert í gegnum hús, sem
þá standá auð og kyrfilega múrað
upp i dyr og glugga. Múrinn er
rúmlega fjögurra metra hár að jafn-
aði, víða tvöfaldur og þá breitt
einskis manns land á milli. Að aust-
anverðu hefur enginn fengið að
koma nærri múrnum og alls staðar
verið varðturnar og vopnaðir menn
til að hindra hugsanlegan flótta.
Þótt Berlínarmúrinn hafí vissu-
lega gegnt því hlutverki vel að loka
Austur-Þjóðveija inni í eigin landi
kom hann ekki í veg fyrir, að marg-
ir hættu lífí og limum við að reyna
að flýja. Göng voru grafín undir
hann, reynt var að bijótast í gegn
með því að aka á hann þungum
vörubílum og síðast en ekki síst var
klifrað yfír hann. í 28 ára sögu
múrsins hefur tæplega 5.000
manns tekist flóttinn en að minnsta
kosti 75 hafa látið lífið, flestir fall-
ið fyrir byssukúlum austur-þýsku
herlögreglumannanna.
Á Vesturlöndum hafði áð vísu
verið búist við, að austur-þýska
kommúnistastjómin gripi til ein-
hverra örþrifaráða til að koma í veg
fyrir efnahagslegt hrun af völdum
fólksflóttans en samt komu tíðindin
um múrinn flestum í opna skjöldu.
Konrad Adenauer, þáverandi kansl-
ari Vestur-Þýskalands, sagði, að
með Berlínarmúrnum hefði Aust-
ur-Þýskaland verið gert að risa-
vöxnum fangabúðum og Willy
Brandt, sem þá var borgarstjóri í
Vestur-Berlín, sagði, að múrinn
sýndi „algera uppgjöf þeirra
manna, sem fara með völd á her-
námssvæði Sovétmanna".
í þau 28 ár, sem liðin eru frá
byggingu Berlínarmúrsins, hefur
hann verið táknrænn fyrir gjaldþrot
hins kommúníska hugmyndakerfis
og fyrir skiptingu Evrópu eftir stríð.
Nú þegar öllum hömlum hefur ver-
ið létt af ferðafrelsi Austur-Þjóð-
veija er hins vegar von til að „örið
á ásjónu Evrópu“ hverfi að fullu
og öllu.
Vladímír Ashkenazy og barátta hans við Sovétkerfíð:
Föðurlandssvik að kvænast
útlendingi og búa erlendis
ÞAÐ var lengi talið meiriháttar áfall í ^ovétríkjunum þegar snjall-
ir listamenn yfirgáfú föðurlandið og þeim var hugsuð þegjandi þörf-
in. Árið 1963 vakti það heimsathygli er Vladímír Ashkenazy, þá
26 ára gamall en þegar viðurkenndur pianósnillingur, ákvað að
setjast að á Vesturlöirdum. Hann hafði kvænst Þórunni Jóhanns-
dóttur í Moskvu tveim árum fyrr, þvert gegn ráðleggingum allra
ættingja sinna og velunnara sem sögðu honum að þar með væri
„ferillinn á enda.“ Sannir Sovétborgarar tóku sér ekki Vestur-
landabúa fyrir maka. Á fimmtudag var skýrt frá því að Ashkenazy
væri kominn til Moskvu til áð halda þar tónleika en þá hafði hann
hvorki litið foðurland sitt né systur í 26 ár.
Ashkenazy hafði fengið leyfi til
að fara til Vesturlanda og var
staddur í London er þau hjón
ákváðu að snúa ekki aftur heim til
Sovétríkjanna og fékk Ashkenazy,
sem kunnúgt er, síðar íslenskan
ríkisborgararétt. Sovésk stjómvöld
neituðu foreldrum hans um leyfí
til að hitta son sinn á Vesturlöndum
um árabil. í bókinni Félagi orð eft-
ir Matthías Johannessen er m.a.
greint frá reynslu Ashkenazys af
Sovétkerfinu.
David . Ashkenazy, faðir
Vladímírs, fékk leyfi til að hitta son
sinn í London árið 1967 en lengi
framan af vildi móðir hans ekki
hitta son sinn eða ræða við hann.
Hann var spurður í viðtali skömmu
áður en þeir feðgar hittust hvort
foreldramir væru reiðir. „Þau eru
að minnsta kosti mjög óhamingju-
söm yfir þessu. Það liggur á þeim
eins og mara - og ég hugsa jafn-
vel, að inni á sér séu þau reið
mér. . .. Móðir mín, sem er óbrot-
in, rússnesk kona, hefur verið alin
upp í þeirri trú að Sovétríkin séu
bezta land í heimi og lítur jafnvel
svo á, að ég sé svikari. Og faðir
minn hefur ekki ólíkar skoðanir en
gengur ekki eins langt og hún,
enda eru vonbrigði hans ekki eins
mikil.“
ítrekuðum fyrirspumum og ósk-
um Ashkenazys um ferðaleyfí til
handa föður sínum var hafnað. Því
var borið við að faðirinn vildi ekki
hitta son sinn þótt þeir hefðu ræðst
við símleiðis þar sem allt annað
kom fram. Sovéskir embættismenn
munu einnig hafa haldið því fram
að Vladímír Ashkenazy mætti ferð-
ast að vild til og frá landinu.
„Hræsnin er versta mengunin,"
, sagði Ashkenazy 1972. „Hún getur
verið banvæn. Hún drepur. Fólk
vill ekki endilega vera heiðar-
legt... Þegar einvaldarnir og kerf-
ið taka frelsið frá einstaklingunum
er sagt:
Þú færð vinnu
þú /ærdókeypis sjúkra- og lækn-
ishjálp
við gefum þér mat og peninga,
svo að þú verðir hvorki hungraður
né fátækur - o.s. frv.
En þá er þess krafist á móti að
þú megir ekki hugsa, sem sagt:
Þú verður að fórna manneskjunni
fyrir þessi þægindi.”
íslensk stjómvöld gerðu margar
tilraunir til að fá afstöðu Sovét-
manna til ferðaleyfisins breytt en
þær tilraunir hlutu sömu örlög og
áskorun 129 þjóðkunnra íslend-
inga; ekkert svar barst. Sonurinn
Vladímír Ashkenazy með foreldrum sínum, Davíd og Evstolju,
og börnum árið 1976. í fangi föður síns er Sonia, þá tveggja ára,
en aftast stendur Dimitri Þór, sjö ára. Á innfelldu myndinni er
Þórunn Jóhannsdóttir Ashkenazy.
sagðist vita með vissu að Sovét-
stjórnin hefði sett það skilyrði að
öll Ashkenazy-fjölskyldan flyttist
úr landi fyrir fullt og allt.
í Félaga orð er lýst ferð Ash-
kenazy-hjónanna á fund Sergeis
Astavins, þáverandi sendiherra
Sovétríkjanna, árið 1972. Gestun-
um var vísað inn í biðstofu. „Við
biðum þess nokkra stund að þau
væru kölluð inn til sendiherrans,
en þá birtist hann allt I ejnu á bið-
stofunni ásamt aðstoðarmanni,
heilsar án þess að segja orð og
sezt. Samtalið fór sem sagt fram
á biðstofunni og hefur sjálfsagt
ekki þótt við hæfi að bjóða Ash-
kenazy-hjónunum í það allra heii-
agasta, skrifstofu sendiherrans."
Astavin sagði málið í höndum ör-
yggislögreglunnar, ekki utanríkis-
ráðuneytisins, og fullyrti oftar en
einu sinni að beiðninni um farar-
leyfi yrði svarað. Samtalinu lauk
jafn skyndilega og það hófst; sendi-
herrann stóð allt í einu upp, kvaddi
þegjandi og strunsaði út.
Foreldrar Ashkenazys fengu
loks leyfi til að fara saman i heim-
sókn til sonar síns, tengdadóttur
og bamabama árið 1976, eftir átta
ára baráttu.