Morgunblaðið - 15.12.1989, Síða 30

30
G86i íiaaM38aa .si auoAauTsða fnaA.iavrin«(iM
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. DESEMBER 1989
Þolir þjóðfélagið
arðbæra útgerð?
eftir Þorkel Helgason
Lög um stjóm fiskveiða falla úr
gildi í lok næstá árs. Fram eru
komin drög að nýjum lögum. Ef
þau komast til framkvæmda mun
arður af auðlindum sjávar stórauk-
ast. En verður það afdráttarlaust
til þeirra almennu hagsbóta sem
að er stefnt? Eða með öðrum orð-
um: Þolir þjóðfélagið arðbæra út-
gerð? Grein þessi fjallar um það
hvernig bættur hagur útgerðar
kann að koma öðrum atvinnugrein-
um á vonarvöl ef hagstjóm er ekki
beitt. Hverfa verður frá því að láta
rekstrarskilyrði alls atvinnulífsins
ráðast nær alfarið af afkomu í sjáv-
arútvegi. Ella verður nýjum at-
vinnugreinum skammra lífdaga
auðið.
Auðlindaskattur með
hágengi
Fiskimiðin em mesta auðsupp-
spretta þjóðarinnar. Öllum ber hlut-
deild í þessum auði. Um það er
ekki deilt. Aftur á móti hefur arðin-
um verið komið til skila á óhag-
kvæman hátt. Beitt hefur verið
gengisskráningu í því skyni. Gengi
krónunnar hefur alla tíð verið skráð
það hátt að hagnaði í sjávarútvegi
sé í hóf stillt. Sjávarútvegurinn
hefur þannig verið skattlagður með
því að greiða honum í raun ekki
fullt verð fyrir gjaldeyrisskil. Þetta
er sá „auðlindaskattur" sem hefur
verið lagður á sjávarútveg áratug-
um saman.
En innheimta skattsins hefur
breyst í tímans rás. Allt fram á
áttunda áratuginn fór hún fram
með háum tollum, sem vom lagðir
á vörar sem fluttar vom inn fyrir
þann gjaldeyri sem útvegurinn afl-
aði. En tollarnir vom ekki aðeins
innheimtutæki. Þeir tryggðu inn-
lendum samkeppnisiðnaði vernd
sem vó á móti háu gengi.
Alþjóðasamningar og breytt
pólítísk viðhorf hafa gert þessa inn-
heimtuleið ófæra. Auðlindaskattur-
inn kemst nú til skila á tvennan
hátt: Annars vegar fær ríkissjóður
sinn skerf með háum söluskatti í
stað tolltekna, en hins vegar hefur
almenningur tekið þátt í skatt-
heimtunni með ódýrari innkaupum
á erlendum varningi og þjónustu
en ella væri.
Annmarkar á núverandi gjald-
töku fyrir aðgang að fiskimiðunum
em margvíslegir, en eiga allir rætur
að rekja til tengsla gengis og af-
komu í sjávarútvegi:
— Innheimtuleiðin tryggir ekki
lengur samkeppnisiðnaði sérstök
skilyrði með tollvernd. Nú búa
samkeppnisgreinar við sama
gengi og sjávarútvegur.
— Utflutningur hefur stóraukist
frá blómaskeiði _ hágengis- og
hátollakerfisins. A hann er einn-
ig lagður „sjávarauðlindaskatt-
ur“ í formi hás gengis.
— Hagsveiflur eru úr hófi fram,
þar sem allt mótast af afkomu
sjávarútvegsins á hveijum tíma:
Ari vel til sjávar versnar staða
annarra atvinnugreina og öfugt.
Skuldabaggi þjóðarínnar
Alkunna er að þjóðin lifir um
efni fram. Þetta kemur fram í
tvennu: Þrálátum halla á ríkissjóði
og á viðskiptum við útlönd. Þjóðin
bindur sér æ þyngri skuldabagga
sem velt er yfir á komandi kynslóð-
ir. Þessu verður að linna.
Auðlindaskattur í fonni hágengis
á hér tvíþætta sök: Hann torveldar
sókn til aukinna þjóðartekna og
útflutnings, en ýtir þvert á móti
undir innflutning og þar með
óráðsíu. Þess vegna verður að
hverfa frá núverandi gengisstefnu
og skrá gengið út frá almennum
sjónarmiðum og þá helst því að jöfn-
uður sé á utanríkisviðskiptum. Þjóð-
hagsstofnun hefur reiknað út að
gengi hefði á árunum 1977-87 þurft
að vera að meðaltali um 12% lægra
en það var, þannig að viðskiptajöfn-
uður hefði náðst.
Veiðigjald í stað hágengis
Gengisstefnunni verður því að
breyta. En þá er óhjákvæmilegt að
setja á vöflulaust auðlindagjald,
veiðigjald í stað hins dulda auð-
lindaskatts.
Markmiðin með þessum umskipt-
um em einkum þrjú: Að létta sjáv-
arauðlindaskatti af öðmm atvinnu-
vegum en þeim, sem nýta fiskimið-
i > að draga úr hagsveiflum og að
stöðva skuldasöfnun erlendis.
Umskiptin leiða óhjákvæmilega
til nokkurrar kjaraskerðingar, amk.
í bráð, vegna þeirrar gengisfellingar
sem þau fela í sér. Allt annað væri
óraunsætt í ljósi síðast nefnda
markmiðsins. Ef megináherslan er
á hinn bóginn lögð á að styrkja
samkeppnisstöðu atvinnuveganna,
fremur en að minnka viðskiptahail-
ann, má nota veiðigjaldið til að
draga úr kjaraskerðingunni t.d. með
því að lækka söluskatt eða réttara
sagt virðisaukaskatt.
Samhengi veiðigjalds,
gengis og söluskatts
Greinarhöfundur hefur gert út-
reikninga á samspili gengis og
Þorkell Helgason
„Grein þessi fjallar um
það hvernig- bættur
hagur útgerðar kann
að koma öðrum at-
vinnugreinum á vonar-
völ ef hagstjórn er ekki
beitt.“
veiðigjalds. Þeir sýna að veiðarnar
gætu staðið undir veiðigjaldi sem
næmi 11% af aflaverðmæti. Þá er
jafnframt miðað við að gengið hafi
verið lækkað um 12% eins og áður
segir. Heildarafkoma veiða og
vinnslu myndi ekki breytast við slík
umskipti. Aftur á móti batnaði sam-
keppnisstaða þeirra atvinnugreina,
sem selja afurðir sínar erlendis eða
á opnum innlendum markaði. Þetta
á einnig við um fiskvinnsluna, enda
á hún í samkeppni við erlenda fisk-
kaupendur um hráefni. Mælt í er-
lendum gjaldeyri gæti vinnslan boð-
ið um 7% hærra fiskverð eftir breyt-
ingamar.
Veiðigjald af þessu umfangi gæti
gert ríkissjóði kleift að lækka virðis-
aukaskattinn um 4 'A prósentustig,
en áform era um að hann verði
26%. Þannig ætti að vera vanda-
laust að halda honum óbreyttum í
22% eins og upphaflega var ráð-
gert. En vissulega \ æri æskilegra
að nota hann alfarið til að bæta
stöðu ríkissjóðs og draga þar með
úr viðskiptahalla.
Ofangreint hlutfall veiðigjalds er
einungis meðalgildi. í reynd gæti
gjaldið verið mismunandi eftir fisk-
tegundum og auk þess tekið breyt-
ingum frá ári til árs. Þannig yrði
veiðigjald öflugt sveiflujöfnunar-
tæki í sjávarútvegi og þá um leið
forsenda þess að unnt sé að taka
upp stöðugra gengi en verið hefur.
Hér hefur verið stiklað á stóru
varðandi niðurstöður útreikning-
anna. Itarlegri greinargerð birtist í
46. og 47. tölublaði þéssa árgangs
af vikuritinu Vísbendingu.
Umbætur í sjávarútvegi
Alkunna er að fiskistofnar hafa
lengið verið ofveiddir og allt of
miklu kostað til að draga fisk á
land. Margvíslegar athuganir hafa
verið gerðar á því, hvaða hags-
bótum væri unnt að ná með fisk-
veiðistjórnun sem leiddi til minni
skipastóls og stærri stofna. Niður-
stöðurnar sýna að minnka megi
flotann um fjórðung hið minnsta
og auka jafnframt aflaverðmæti
amk. um 10% miðað við meðalafla
liðinna ára. Auðvitað næðist þettæ
ekki í einu vetfangi heldur tæki það
allnokkurt árabil.
En þyldi íslenskt atvinnulíf slíkar
umbætur í sjávarútvegi? Engan
veginn að óbreyttri efnahagsstéfnu.
Ef farin yrði sú hefðbundna leið
að ná til aukins auðlindaarðs með
gengisskráningunni einni saman,
þyrfti nefnilega að hækka gengið
a.m.k. um fjórðung í tímans rás.
Viðskiptajöfnuðurinn færi þá allur
úr böndunum, nema þá að víðtækt
atvinnuleysi með tilheyrandi sam-
drætti í neyslu vægi á móti. Eða
hvaða atvinnugrein (nema fiskveið-
arnar) þyldi fjórðungs hækkun
gengis? Fiskvinnslan flyttist trúlega
úr landinu þar sem hún yrði að
krefjast 10-15% lækkunar fisk-
Lögin
eftirAstvald
*
Astvaldsson
Stundum er sagt sem svo að
eðlilegt sé að námsmenn taki á sig
kjaraskerðingu þegar illa árar. Áð-
ur en hægt er að taka afstöðu til
þessarar fullyrðingar verður að
liggja fyrir mat á'því hver staðan
í kjaramálum námsmanna er.
Námsmenn urðu að -sætta sig við
verulega kjaraskerðingu í byijun
ársins 1986 og það er ekki fyrr en
á þessu ári að leiðrétting hefur
fengist. í febrúar síðastliðnum
skrifuðu námsmenn í góðri trú und-
ir samkomulag við menntamálaráð-
herra þar sem þeir féllust á að
meira tillit yrði tekið til tekna við
útreikning námslána til að gera
honum auðveldara um vik að standa
við lög um lánasjóðinn. í 3. grein
þeirra segir að upphæð námslána
skuli „nægja hveijum námsmanni
til að standa straum af eðlilegum
náms- og framfærslukostnaði...“
Þegar skerðingin kom til fram-
kvæmda fyrir nær fjómm ámm
vom námslán til einstaklinga hér í
London 492 pund á mánuði og
lækkuðu á einni nóttu í 435 pund.
Eftir leiðréttinguna 1. september
síðastliðinn era námslán til einstakl-
inga orðin 570 pund, en ættu að
vera rúm 600 pund, ef tekið er mið
af hver þau vom fyrir skerðinguna
1986 og þeirrar verðbólgu á þessu
fjögurra ára tímabili (22%) sem við-
urkennd er af stjómvöldum hér.
Þá er horft fram hjá því að húsa-
leiga, sem í flestum tilvikum er einn
stærsti liðurinn í útgjöldum náms-
manna, allt að helmingur námsláns-
ins nú, hefur hækkað að meðaltali
ígildi
um að minnsta kosti 50% á þessum
tíma.
Óvissa námsmanna
Nú nokkrum vikum áður en
síðustu endurbæturnar, sem um var
samið, áttu að koma til fram-
kvæmda tilkynnir menntamálaráð-
herra að af því geti vart orðið. Það
má nærri geta hver áhrif það hefur
& námsmenn í miðjum prófum að
heyra öllum útreikningum þeirra á
afkomu þessa vetrar kollvarpað
me_ð þessum hætti.
íslenska námslánakerfið er í
grandvallaratriðum gott og helsti
gallinn er sá að það hefur verið
bitbein misviturra stjómmála-
manna í atkvæðaleit. Námsmenn
vita því aldrei hvað þeirra bíður
þegar stjómarskipti verða í landinu.
Benda má á, að þeir sem hófu
nám eftir 1976, þegar verðtrygging
var tekin upp á námslán, munu
samkvæmt útreikningum Lánasjóðs
íslenskra námsmanna, greiða að
meðaltali 83-86%, af því sem þeir
fá lánað, til baka og fiestir greiða
lán sín að fullu. Þetta sama unga
fólk verður að greiða raunvexti af
húsnæðislánum til að koma yfir sig
þaki þegar námi lýkur, öfugt við
það sem var á 7. og 8. áratugnum
þegar óðaverðbólga sá um að gera
bæði námslán og önnur lán að engu
á stuttum tíma. Við sitjum líka
uppi með erlendu lánin sem tekin
vora til að standa straum af óráðs-
íunni. Okkar meginkrafa er því sú
að LIN fái að starfa í friði sam-
kvæmt þeim lögum sem um sjóðinn
gilda og honum verði séð fyrir því
fé sem á þarf að halda til að svo
geti verið. Þeim peningum er betur
varið en margri krónunni sem úr
Ástvaldur Ástvaldsson
„Nú nokkrum vikum
áður en síðustu endur-
bæturnar, sem um var
samið, áttu að koma til
framkvæmda tilkynnir
menntamálaráðherra
að af því geti vart orð-
ið. Það má nærri geta
hver áhrif það hefiir á
námsmenn í miðjum
prófiim að heyra öllum
útreikningum þeirra á
afkomu þessa vetrar
kollvarpað með þessum
hætti.“
ríkissjóði er eytt, og þeir eiga eftir
að skila sér margfalt til baka þegar
upp er staðið.
Gamall útreikningnr
framfærslukostnaðar
Það hefur verið Ijóst all lengi að
framfærslu'grunnur sá sem farið er
eftir við útreikning námslána er
löngu úreltur enda var hann áætlað-
ur árið 1974. Þetta hefur leitt til
þess að afkoma námsmanna er
mjög mismunandi eftir löndum, og
jafnvel eftir borgum og svæðum í
sama landinu. Af þessum sökum tók
SÍNE-deildin í London á sig rögg
fyrir um einu og hálfu ári og gerði
könnun til þess að komast að því
hvernig námsmönnum gengi að láta
enda ná saman. Niðurstöður vom
þær að yfirgnæfandi meirhluti
þeirra sem svömðu vom langan veg
frá því að geta lifað á því sem þeir
fengu frá LÍN. Könnunin var send
stjórn Lánasjóðs íslenskra náms-
manna fyrir rúmu ári og hefur dag-
að þar uppi. Þvílíkur virðingarskort-
ur við námsmenn er í alla staði
óviðunandi og á meðan ekki er kom-
ið til móts við okkur, í það minnsta
til að endurskoða og leiðrétta þann
gmndvöll sem námslánin eru reikn-
uð eftir, þá emm við ekki tilbúin
til að sætta okkur við frekari skerð-
ingar á okkar högum.
Ekki lánað að fullu fyrir
skólagjöldum
Nú er svo. komið að fólk í fyrri-
hlutanámi hér í London þarf að
greiða skólagjöld úr eigin vasa upp
á rúmlega 1.500 pund! Erþað vegna
gamalla reglna LÍN um að há-
markslán til skólagjalda í Bretlandi
sé 3.310 pund á ári. Keglur þessar
hafa ekki fengist endurskoðaðar í
takt við hækkun skólagjalda á Bret-
landi. Það sem upp á vantar verða
námsmenn að taka af framfærslu-
láni sem er þegar of lágt og niður-
staðan er sú að þeir sem best eru
settir, þ.e. þeir sem era svo heppn-
ir að hafa komist inn á garða
(hjóna- og barnafólk kemur ekki til
greina þar), ná að greiða fyrir mat
og húsnæði þegar best lætur. Það
em engir peningar eftir til fata-
kaupa, ferða innan borgarinnar, né
annarra nauðþurfta, svo ekki sé nú
talað um menningarlífs eða
skemmtana.
Við námsmenn viljum benda á
það að um er að ræða lán til
greiðslu skólagjalda, en ekki styrki.
Það er nauðsynlegt fyrir okkur ís-
lendinga að sækja mikið af okkar
menntun erlendis vegna smæðar
okkar og takmarkaðra möguleika á
að veita breiða framhaldsmenntun
við Háskóla íslands. Við höfum
verið svo óheppin að örfá lönd hafa
tekið upp þann ósið að krefjast
skólagjalda, ekki eingöngu af út-
lendingum, heldur einnig af eigin
þegnum. Þetta breytir hins vegar
ekki því að flest sú menntun sem
við þurfum að sækja erlendis er
ókeypis. En við getum heldur ekki
sagt við þá sem hafa fundið nám
við sitt hæfi í landi þar sem skóla-
gjöld þarf að greiða: „Nei góði, þú
verður að fara eitthvert annað,“ eða
jafnvel „læra eitthvað annað“. Nám
kostar peninga, einnig nám við
Háskóla íslands, þótt engum (von-
andi) hafi dottið í hug sú fásinna
að fara að láta námsmenn borga
skólagjöld þar. Við veitum þá
menntun sem hægt er að veita á
Islandi ókeypis í samræmi við þá
hugsjón að allir eigi að eiga jafnan
rétt til náms. Námsmenn hér í
London fara því fram á lögin í gildi;
að okkur verði lánað fyrir fram-
færslukostnaði, eins og hann telst
vera samkvæmt bestu manna vit-
und, og að réttur okkar til að fá lán
fyrir greiðslu skólagjalda, án þess
að vera refsað með óbærilegri
skuldabyrði að námi loknu, verði
virtur.
Höfundur er við doktorsnám í
Liíndúhum. .