Morgunblaðið - 24.02.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1990
Bókarýni í dagblöðum
Þankabrot um aðferðir og markmið
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
„Auk alls skrifa menn um þessa vöru greinar í blöð ...“
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Oft er haft á orði að bókin sé
hljóðlegur miðill, hún krefjist þess
eins að eignast lesendur. Þetta eru
fögur orð sem því miður eru ekki
sönn þótt óskandi væri. Bókin er
hlutur meðal hluta, söluvara í sam-
keppni við aðrar vörur og aldrei er
hlutskipti hennar jafnundarlegt og
fyrir jólin. Auglýsingar um bækur
flestum auglýsingum litskærari,
girnilegri og ísmeygilegri. Auk alls
skrifa menn um þessa vöru greinar
í blöð, sem ýmist eru nefndar bóka-
umsagnir eða bókmenntagagnrýni.
Hefur bókarýni tilgang?
Dálítið lúin og snúin spurning sem
þó er nauðsynlegt að bera upp öðru
hveiju. Á tímum offramboðs og
ijöldaáreitis hiýtur hlutverk bóka-
rýninnar m.a. að felast í því að að-
stoða lesendur við að finna bók við
hæfi. Vel gerður hiutur á það skilið
að á honum sé vakin athygli. Að
sama skapi er óþarfi að þegja yfir
illa gerðum hlut, hann verður ekkert
verri þótt hreinskilnislega sé um
hann fjallað. Vönduð bókarýni hlýtur
þannig.að stuðla að stefnumóti góðra
bóka og lesenda.
Aðrir geta líka notið góðs eða ills
af þessari þjónustu þótt þörfin sé
þar minni. Ef bókarýnirinn stað-
festir að tiltekið ritverk sé „gott“
leggst dómurinn á sveif með auglýs-
ingunum, vera má að útgefandinn
kætist og búist við aukinni sölu.
Rithöfundar græða líkast til
minnst á bókarýni og skiptir þá ekki
máli hvort dómurinn birtir jákvæða
eða neikvæða niðurstöðu. Þegar rit-
höfundur er sammála tilteknum að-
fmnslum hjá gagnrýnanda getur rit-
dómurinn í besta falli verið eins
konar varúðartilkynning. Varla get-
ur slíkt samt talist eitt af aðalmark-
miðum ritdóms — eða myndi heiðar-
legur rithöfundur viðurkenna það
að hann skrifaði bækur með það
fyrir augum að þær féllu gagnrýn-
endum í geð? Of jákvæður ritdómur
getur ekki gert lélegan höfund skárri
og að sama skapi er það ofmat á
áhrifum bókagagnrýni að telja að
of neikvæður ritdómur geti skaðað
gott ritverk eða góðan rithöfund.
Osanngjarn ritdómur getur ekki
skaðað neitt annað en sjálfan sig
og höfund hans.
_ I framhaldi af þessu má vel viður-
kenna að gagnrýnanda sé hollt að
vera gagnrýndur fyrir verk sitt svo
framarlega sem umræðan spólar
ekki föst í ómálefnalegu leirflagi.
Eigi umræðan að vera einhvers virði
hlýtur hún að snúast frekar um rit-
verk og gagnrýni en rithöfunda og
gagnrýnendur. Það er t.d. hálf-
vandræðalegt þegar aðfinnsla um
ritdóm er þrisvar sinnum lengri en
sjálfur dómurinn.
Góð gagnrýni — slæm
gagnrýni
Hvaða kostum er góður gagnrýn-
andi búinn og hvaða eiginleika verð-
ur góð gagnrýni að hafa?
Sá sem hér heidur á penna hefur
undanfarið dvalið í V-Þýskalandi og
er þess vegna í bili óvart dálítið
hallur undir samanburðarfræði sem
felst í iykilorðunum hér og heima.
Þess vegna er hér í þessu greinar-
korni vitnað í mola af borði fáeinna
gagnrýnenda í Sambandslýðveldinu
sem hafa gert tilraun til að klóra
ofan af svarinu við ofangreindri
spurningu.
Bókarýnirinn er ekki fyrirfram
forrituð lesvél. Hann er manneskja
sem hefur gaman af því að lesa
góðar bækur. Auk þess verður að
ætlast til þess að hann búi yfir hæfi-
leikum sem gera hann meira en í
meðallagi vel fallinn til að lesa. Til
að höndla það sem tiltekið bók-
menntaverk hefur að færa verður
hann sjálfur að hafa eitthvað að
gefa — og vera fær um að leggja
sjálfan sig í lestur verksins. Bóka-
rýnirinn er summan af margs konar
umhverfis-, upþeldis- og menntunar-
þáttum. Þennan bakgrunn notar
rýnirinn svo þegar hann skrifar
umsögnina. Hinn útópíski bókarýnir
er vel menntaður í bókmenntafræð-
um, sögu og heimspeki, óhemju vel
læs og lesinn, ótrúlega naskur á
minnstu sem stærstu blæbrigði í
menningarumhverfi sínu og síðast
en ekki síst undursamlega ritfær.
Gagnrýnandinn Gúnter Blöcker hef-
ur komist svo að orði í þessu sam-
bandi: „Eins og höfundurinn gefur
sig óskiptan í verk sitt, í veikleika
og styrkleika, þannig gefur bókarýn-
irinn sig allan og allt það sem hann
á: þekkingu, dómgreind, hugljómun,
málfimi, lífsreynslu og óræðan per-
sónuleika. Rýnirinn leitast við að
fanga séreðli ritverksins með hjálp
einstaklingseðlis síns, hann viður-
kennir og efast, spyr, samþykkir og
hafnar, allt með sundurgreinandi,
jafnt sem villandi, eiginleikum
sínum.“
Samkvæmt þessu getur úrskurður
um gæði bókmenntaverks aldrei orð-
ið jafnskýr og niðurstaða úr reikn-
ingsdæmi, sama hversu hæfileik-
aríkur bókarýnirinn er. Þótt greining
og túlkun verks byggist á fræðileg-
um vinnubrögðum hlýtur úrvinnslan
að vera of huglæg til þess að allit'
geti verið henni sammála. Þetta
þýðir samt ekki að niðurstaða bók-
menntafræðingsins sé minna virði
en niðurstaða stærðfræðingsins.
Hún byggir einungis á allt öðrum
forsendum. Bókmenntir eru lista-
verk og listin er víðfeðmari en svo
að hún verði skýrð og skilgreind
með aðferðum raunvísinda. I bók-
menntalegri umræðu hefur enginn
betra að færa en huglæg sannindi,
ekki heldur sá sem heldur að hann
mæli með mælistiku hlutlægninnar.
Grunnurinn, sem sannindin byggja
á, getur verið mismunandi, án þess
að í slíku felist gæðamunur. Allt
leiðir þetta af sér að tveir menn
hvorki lesa né skilja sömu bók ná-
kvæmlega eins.
Að þegja eða segja
Það er spurning hvort, og þá að
hve miklu leyti, ritdómari á að túlka
og meta ritverk. Hversu langt leyf-
ist honum að ganga? Er ekki hætta
á að hann grípi fram fyrir hendurn-
ar á lesandanum og ræni hann þeirri
gleði að fá að uppgötva leyndardóma
tiltekins verks? Má vera. Til að forð-
ast öfgar ofskýringa og oftúlkunar
getur ritdómarinn fleygt sér í fang
hinna öfganna og markað sér það
hlutverk að skrifa útvíkkaðar kápu-
umsagnir, lokkandi kynningar í aug-
lýsingastíl á misjöfnu efni. Hann
dregur þá fram það lofsverðasta og
huggulegasta í hverri bók og þegir
svo yfir hinu með það fyrir augum
að styggja engan, vera ,jákvæður“,
styðja við bakið á bóksölunni og
þannig „gera veg bókarinnar sem
mestan".
Slíkt sjónarmið getur tæpast talist
sanngjarnt, hvorki gagnvart bók-
menntum, rithöfundum, bókaútgef-
endum né ritdómurum. Bókarýnirinn
hlýtur fyrst og fremst að hafa það
takmark að sýna ritverkum og vænt-
anlegum lesendum heiðarleika með
því að endurspegla það mikilvægasta
sem hann les í viðkomandi verki.
Höfundum og bókaútgefendum get-
ur þá hins vegar oft verið erfitt að
sýna lipurð. Með því að segja sem
flest frekar en að þegja yfir sumu
tekur ritdómarinn áhættu sem vert
er að taka. Einn fremsti bókarýnir
í V-Þýskalandi eftir stríð, Marcel
Reich-Ranicki, hefur orðað þennan
vanda á svolítið hvatskeytlegan hátt:
„Sá sem þorir ekki að ýkja (eða
ganga of langt) ætti frekat' að verða
bókhaldari eða apótekari, hann er á
rangri hillu sem gagnrýnandi.“
Þessu viðhorfi fylgir áhættan að
taka of djúpt i árinni, að segja hið
umdeilanlega, jafnyel það sem illa
stenst. Stutt er þá yfir í rangan og
ósanngjarnan dóm. Hæpinn dómur
þarf þó ekki að vera með öllu vond-
ur, hann getur þvert á móti verið
þroskavænlegur. Ef hann er afrakst-
ur hugsunar en ekki tilviljunar-
kenndrar skaphafnar eða einberrar
fjandsemi, og sem óaðskiljanlegur
hluti af persónuleika þess sem hann
skrifar, þá getur hann kveikt fleiri
álitlegri hugmyndir en veikburða
hlutleysi eða varkár undanfærsla.
Fátt er eins lúmskt og læðupoka-
háttur sem biður um að verg. skilinn
sem réttlætið sjálft. Áðurnefndur
Gúnter Blöcker hefur orðað þetta á
þversagnarkenndan og ögrandi hátt:
„Það er til sannleikur sem opin-
berast aðeins í villu einhvers."
Kunningj agagnrýni
Listumíjöllun á íslandi hlýtur allt-
af að eiga við annars konar vanda
að stríða en í fjölmennari ríkjum.
Oft hefur verið rætt um að kunn-
ingjatengsl, þetta ástand að „allir
þekki alla“, geri málefnalegri um-
ræðu erfitt um vik. Fyrr eða síðar
er mönnum ruglað saman við við-
fangsefnið og öll umræða missir flug
og breytist fyrr en varir í skammir
og vammir. Fyrir vikið þykir skiljan-
legL að gagnrýnendur freistist til
þess að fara mjúkum höndum um
bókmenntaverk, leitist við að
umorða einfalda hluti þannig að sem
minnstum sársauka valdi. Þetta er
virðingarvert svo lengi sem bók-
menntaverkið fær réttláta umíjöllun.
Þessari afstöðu fylgir svo ákveðin
hætta. Mjúk gagnrýni getur verið
sett fram af misskildu umburðar-
lyndi, sem réttara væri þá að nefna
undanlátssemi. Of vilhallur bókar-
dómur slævir og svæftr. Hann styrk-
ir samsæri þagnarinnar. Eða hvenær
hefur t.d. einhver fyllst heilagri
vandiætingu, skrifað í blöðin og kall-
að mjúkan dóm „vondan“?
Hvernig ber þá að líta á svo-
nefnda kunningjagagnrýni? Á bóka-
rýnirinn að forðast að ritdæma bæk-
ur eftir vini og kunningja, eða leyf-
ist honum jafnvel að sækjast eftir
því? Hérna er um að ræða vanda sem
er áberandi í íslenskum þókaheimi
þótt vissulega þekkist hann annars
Hawaii-rósir
Blóm vikunnar
Umsjón: Ágústa Björnsdóttir
154. þáttur.
Langt er síðan hawaii-rós tók
að ávinna sér vinsældir hér á landi
sem glæsileg og farsæl jurt til
ræktunar í eða við stofuglugga.
Ekki er hún síður heppileg til
ræktunar í gróðurskálum sem nú
eru orðnir næsta algengir hvort
heldur er í þéttbýli eða dreifbýli.
Þar sem nægilegt rými er gefst
tækifæri til ýmissa frávika frá
venjulegustu ræktunaraðferðum
og segir hér frá einni slíkri.
„Upphafið af kynnum mínum
af hawaii-rósum er það að fyrir
fimm árum var mér gefin ein slík.
Hún blómstrar bleikum, fylltum
blómum. Þessi fyrsta planta lifði
ekki af fyrsta veturinn, en ég
hafði tekið afleggjara, sem náði
að festa rætur. Sú planta óx og
dafnaði og blómstrar mikið.
Þegar hawaii-rósir eldast
breiða þær mikið úr sér og jafn-
vel þótt þær séu klipptar verulega
verða þær mjög rúmfrekar. Þann-
ig varð þetta með plöntuna mína,
hún tók orðið alltof mikið pláss
að mínu mati. Það varð því úr að
ég tók nokkra afleggjara af henni
og ákvað að reyna að gera úr
þeim tré, því þau taka ekki eins
mikið gólfpláss. Þar að auki voru
mér gefnir angar af rauðu og
gulu afbrigði. Það er ekki erfitt
að ioma til afleggjara af hawaii-
rós. Tekinn er 10-15 sm langur
sproti, fjarlægð öll laufblöð nema
tvö efstu, síðan er sprotanum
stungið í vel raka mold. Um það
bil Va er látinn standa uppúr. Að
lokum er plastpoki settur yfir, og
þess gætt að moldin þorni ekki.
Þegar angarnir mínir fóru að
vaxa, setti ég stuðningsprik í pott-
ana til þess að vöxturinn yrði
beinn. Pottarnir voru nú settir í
góða birtu. Eftir því sem sprotam-
ir stækkuðu voru þeir festir við
prikin og þar að auki voru allir
hliðarsprotar teknir af um leið og
þeir birtust, þó þurfa alltaf að
vera einhver laufblöð á stofninum.
Nokkrar blómstruðu þetta fyrsta
sumar. Mig minnir að þær hafi
náð æskilegri hæð á rúmu ári, en
stofninn er um það bil 1 metri.
Þegar hæðin var hæfileg klippti
ég toppinn ofan af þeim. Þá koma
nokkrar hliðargreinar, sem mynda
svo krónuna á trénu. Það þarf að
klippa plönturnar til árlega, þann-
ig að aðeins 10-15 sm af vexti
síðasta árs eru skildir eftir. Þegar
kemur fram í maí er plantan
þriggja ára og var með útsprung-
in blóm flesta daga, tvisvar sinn-
um voru fimm blóm útsprungin í
einu. Yfirleitt voru á henni u.þ.b.
40 knúppar. Hún var sett út tvisv-
ar eða þrisvar á bestu sólardögun-
um og virtist ekki bíða neinn
skaða af því. Hawaii-rósir eru
ekki þurftafrekar en þær þurfa
þó áburð á vaxtartímanum og þær
þola ekki að þorna mikið. Þær
gefa til kynna þegar þær eru orðn-
ar of þurrar, þá fara laufblöðin
að hanga.
Margrét Vigfúsdóttir."
Kerfíspólitík
eða sljómsýsla
efitir Gunnar
Bjarnason
Allt verður gamalt, en það er
verst fyrir atvinnustéttir og þjóð-
félagið, þegar hið gamla kerfi vill
ekki deyja. Búnaðarfélag íslands
er nú raunar orðið rúmlega 150 ára
gamalt. Það var stofnað á frjáls-
lyndu tímunum í Danmörku á fyrri
hluta 19. aldar. Það var ekki stofn-
að af hændum, heldur af dönsku
stjórninni og forystuna höfðu
íslenzkir og danskir embættismenn.
Það skyldi vera einskonar fram-
faraskóii fyrir fátæka og fákunn-
andi bændur íslands. Það gerði
mikið gagn! Sams konar félög voru
stofnuð um öll Norðurlönd og víðar
í Evrópu. Þá voru engir búnaðar-
skólar til. Víðast hvar, þar sem ég
þekki til, hafa þessi ríkisreknu bún-
aðarfélög verið lögð niður, nema á
íslandi!
Stofnaðir voru bændaskólar og
búnaðarháskólar bæði fyrir land-
búnaðinn, dýralækna, skógrækt,
garðyrkju, landaskipulagsfræðinga
og mjólkurfræðinga í sérreknum
háskólum.
Bændur menntuðust. Þeir mynd-
uðu eigin félög um sérgreinar sínar
og kostuðu sjálfir sitt félagskerfi
fyrir áratugum. Á íslandi er þetta
að bytja. Fyrst stofnuðu hrossa-
bændur sitt sjálfstæða félag og nú
hafa bæði kúabændur og fjárbænd-
ur stofnað sín félög og starfa innan
hins óháða Stéttarsambands
bænda.
Ríkið gæti sparað margar millj-
ónir með því að afnema fjárveiting-
ar til Búnaðarfélagsins. Það gæti
notað / fyrstu helming af fjárfram-
lagi til BÍ til að styrkja endurskipu-
lagningu hins faglega félagskerfis
bænda í sveitunum sjálfum. En þá
þarf að endurskipuleggja búnaðars-
amböndin. Þau ættu aðeins að vera
íjögur: Bs. Vesturlands, Bs. Norð-
urlands, Bs. Austurlands og Bs.
Suðurlands. Ef ríkið greiddi t.d.
.hálf laun fjögurra sérfræðinga í
hverju sambandi, en bændur sjálfir
hefðu metnað til að greiða annan
kostnað í eigin þágu, þá yrði af því
sparnaður á kostnað skattborgara
og bændur hættu að hugsa um
„áburðinn úr ríkiskassanum", sem
er að gera ýmsa þeirra að metnað-
arlausum ölmusumönnum undir
forystu sk. „bændaleiðtoga“ sem
grátklökkir í fjölmiðlum segja við
alþjóð v við sem brauðfæðum þjóð-
ina Eg hef aldrei borðað brauð