Morgunblaðið - 24.02.1990, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRUAR 1990
Stjórnarbyltingar í Evrópu:
Berlínarmúrinn og
Bastillan - 200 ár
eftirSiglaug
Brynleifsson
Franska stjórnarbyltingin endur-
tekur sig í vissum grundvallaratrið-
um í stjómarbyltingum sem hefjast
haustið og einkum á tveimur síðustu
mánuðum ársins 1989. Grundvallar-
atriðin eru krafan um mannréttindi
og afnám kúgunar og gjörræðis-
valds, uppreisn einstaklingsins gegn
ríkisvaldinu.
Eðliseinkenni þess valds, sem risið
var gegn þá og nú, eru í rauninni
andstæð. Valdið 1789 var mennskt
vald, þrátt fyrir allt, fjarri því að
vera hið algjöra kúgunartæki og
ógnarvald terrorsins eins og valdið
var í hinum svokölluðu alþýðulýð-
veldum fram á árið 1989 og hafði
verið í 40 myrk ár og í 70 ár í
móðurlandi terrorsins, Sovétríkjun-
um.
Valdið, ríkisstjórn franska kon-
ungdæmisins, hafði leitast við að
afnema verstu agnúa stigveldisins
og samfélagsgerðar, sem var skipt
upp í lögstéttir, sem hver um sig
hafði alls konar sérréttindi og und-
anþágur frá vissum skyldum, svo
sem skattgreiðslum o.fl. o.fl. Þetta
vald hamlaði ritfrelsi og málfrelsi
oft meir í orði en á borði. Encycl-
opædían franska var prentuð í París
og dreift, þótt þar væri að finna
gagngerustu gagnrýni á franskt
konungsveldi og kirkju. Franska
konungsveldið studdi einnig frelsis-
baráttu Norður-Ameríkumanna, og
sá stuðningur var megin ástæða
fyrir efnahagsöngþveiti franska
ríkisins á aðfangadögum byltingar-
innar. Rit frönsku heimspekinganna
voru lesin af öllum, sem vildu, og
aðall og og borgarastétt vissu og
vildu, að breytingar hefðust fram í
anda mannréttindakrafna Norður-
Ameríkumanna og byltingarinnar á
Englandi 1689.
Þegar bjarmaði fyrir almennum
mannréttindum með Stéttaþinginu
og afnámi sérréttinda og „kúgunar-
valds“, en viss öfl innan ríkisstjóm-
arinnar unnu að því að koma í veg
fyrir alla slíka tilburði, með vald-
beitingu og upplausn Stéttaþingsins,
þá risu allir Parísarbúar upp sem
einn maður gegn valdinu, og tákn
valdsins í París var Bastillan.
Bastillan var tekin með áhlaupi
og þar reyndust vera 7 fangar.
Þegar Berlínarmúrinn var opnað-
ur vegna óhemju þrýstings Berlín-
arbúa og vegna þess, að landauðn
eftir Halldór Blöndal
Sl. miðvikudag áttum við, fulltrú-
ar stjórnmálaflokkanna, fund með
nemendum Verkmenntaskólans á
Akureyri. Við höfðum tæpar tvær
stundir til að tala saman. Eg mætti
þar sjö fulltrúum þess, sem í dag
er kallað félagshyggja. Fyrir stuttu
hét það að vera til vinstri, sam-
vinnumaður eða sósíalisti, kaupfé-
lagsmaður eða kommúnisti. Opinber
forsjá í einhverju formi er lykilorðið
hjá þessu fólki. Það kom skýrt fram,
að fulltrúar stjómarflokkanna vör-
uðust að nefna ríkisstjórnina á nafn
eða skírskota til stefnu hennar.
Fulltrúi Alþýðuflokksins, Arnór
Benónýsson, hafði nokkra sérstöðu
í sínum málflutningi. Hann fór ekki
dult með, að ríkisstjórninni hefði
mistekist og skýring hans var sú,
að félagshyggju eða vinstri flokkarn-
ir væru of margir. Einhver blæ-
brigðamunur væri á skoðunum
blasti við vegna flótta Austur-Þjóð-
verja til Ungverjalands og annarra
nágrannalanda, þaðan sem var greið
leið vestur, þá brustu allar hömlur
og þessi svívirða í hjarta Evrópu var
rofin. Þjóðin reis upp gegn kúgunar-
öflunum. Fangelsismúr 16 milljóna
þjóðar hrundi á einni nóttu.
Risið gegn valdi
Fregnirnar af falli Bastillunnar
fóru sem eldur í sinu um alla Evr-
ópu, vöktu hrifningu og vongleði um
aukið frelsi og jafnan rétt allra fyrir
lögunum og rétt einstaklingsins
gagnvart valdinu. Um haustið var
mannréttindayfirlýsingin samþykkt
á franska þinginu, og þar með lög-
festing jafnréttis, helgun einstakl-
ingsins gagnvart valdinu og helgun
eignarréttarins. Héðan í frá skyldi
helgur réttur hvers einstaklings lög-
festur. Kenningar heimspekinga
stigveldisins (Bodin), húmanistanna
og enskra heimspekinga 17. aldar
og franskra á 18. öld um þrískipt-
ingu ríkisvaldsins og um ótvíræðan
rétt hvers og eins til eigin mats,
gjörða og frelsis, málfrelsis og rit-
frelsis, voru í rauninni viðurkenndar
löngu fyrir frönsku stjórnarbylting-
una, sbr. endurreisnina á Ítalíu.
Kenning kristninnar um ódauðlega
sál mannsins var viðurkennd í lögum
allra Evrópuríkja, ogþar var upphaf-
ið að virðingunni fyrir einstaklingn-
um. Mesti heimspekingur 18. aldar,
Kant, formaði síðan þessa helgun í
hinni skilyrðislausu kröfu um, að
enginn mætti nota annan einstakling
sér eða vissu valdakerfi til fram-
dráttar.
Valdið sem risið var gegn 1989
var allt annars eðlis en hrörnandi
stigveldi konungsveldisins, sem
þrátt fyrir allt viðurkenndi rétt hins
einstaka. Þetta vald stjómenda al-
þýðulýðveldanna var ómennskt vald.
Einstaklingurinn var í augum þess
ekkert, þýðingarlaus og réttlaus.
Einstaklingurinn var gildislaus í
sjálfu sér og öðlaðist aðeins gildi sem
staðlaður hluti hópsins, öreigastétt-
arinnar. Marxistar töldu sig hafa
höndlað hinn fullkomna sannleika
um manninn í samfélaginu, sem
marxistar einir kynnu að byggja upp
með vísindalegum aðferðum sam-
félagsfræðanna til hins fullkomna
samfélags kommúnismans, þar sem
allar andstæður upphæfust og þar
sem hin sögulega þróun og nauðsyn
fullkomnaðist í stéttlausu samfélagi
öreiganna, verkamanna og bænda,
hinna „vinnandi stétta". Því voru og
eru öll frávik frá samfélagskenningu
stjórnarflokkanna, en hann væri
ekki mikill. Stóra verkefnið væri að
stofna nýjan „lýðræðisjafnaðar-
flokk“. Alþýðuflokkurinn, einn
flokka, sagði hann, er reiðubúinn til
þess að leggja sig niður, eyða sjálf-
um sér. Það vakti nokkra kátínu,
þegar einn nemendanna greip fram
í og gerði þá athugasemd að það
kæmi svo sem af sjálfu sér i næstu
kosningum.
Það er of langt mál að rekja þær
spurningar, sem bornar voru fram.
En þunginn lá í því, að unga fólkið
hafði áhyggjur af atvinnumálunum.
Það vildi vita um afstöðuna til stór-
iðju við Eyjafjörð. Mitt svar var, að
líkur á henni hefðu aukist umtal-
svert, eftir að bandaríska fyrirtækið
Alumax fór inn í Atlantalhópinn í
stað Alusuisse. Alumax er eitt
stærsta fyriitæki veraldarinnar í ál-
framleiðslu og hefur vilja til þess
að reisa álver á stað, sem er ekki
of nærri umsvifum Alusuisse. Þá
Siglaugur Brynleifsson
marxista eða kommúnista glæpur
gegn sögulegri þróun, töf á full-
komnun sósíalismans, kommúnism-
ans.
Slíkt vald verður að loka meðvit-
undinni. Einstaklingurinn og per-
sónubundið mat hans verður að víkja
og færast í spennitreyju komm-
únískra kennisetninga. Þar með af-
skræmist mennskt gildi, sköpunar-
gáfan visnar undir slíku valdi, listir
og bókmenntir koðna niður í sósíal-
realisma og óttinn ríkir.
Stjórnað með öryggis-
lögreglu og her
Valdataka kommúnista í Austur-
Evrópuríkjunum sigldi í kjölfar
rússneskra herja í lok og eftir lok
síðari heimsstyrjaldar og hernáms
þessara landa. Skipting Evrópu í
áhrifasvæði stórveldanna eftir
stríðið var einnig bundin samningum
á Jalta-ráðstefnunni. Leppstjórnum
Sovétveldisins var komið á fót og
til þess völdust dyggir kommúnistar.
Öryggislögreglu, leynilögreglu og
njósnaraneti var komið upp og í þá
hópa völdust fyrrverandi nasista-
böðlar, sem komu sér undan refsingu
með því að gerast málaliðar hinna
nýju valdhafa. Ýmiskonar götu-
rennulýður, þjófar og morðingjar
fylltu hópinn. Þetta lið átti allt sitt
undir hinum nýju valdhöfum. Örygg-
islögreglan tryggði völd leppstjórn-
anna ásamt sovéskum liðsveitum,
hernámsliði hinna ýmsu ríkja.
Öryggissveitirnar, leynilögreglan
og þétt riðið njósnaranet terroriser-
aði þjóðirnar. Hinn almenni borgari,
sem ekki var tengdur ríkiskerfmu,
„Alþýðuflokkurinn,
einn flokka, sagði hann,
er reiðubúinn til þess
að leggja sig niður,
eyða sjálfum sér. Það
vakti nokkra kátínu,
þegar einn nemend-
anna greip fram í og
gerði þá athugasemd
að það kæmi svo sem
af sjálfú sér í næstu
kosningum.“
kemur Eyjaijörður undir eins inn í
myndina.
Það komu fram áhyggjur yfir
stöðu Slippstöðvarinnar og ég var
spurður, hvaða líkur væru til þess,
að unnt yrði að ljúka við nýsmíðina
hrærðist í stöðugum ótta við þessa
fulltrúa og „baráttusveitir verka-
lýðsins“.
Þetta lið framkvæmdi „nauðsyn-
leg morð“, rán, rupl og þjófnað í
nafni öreigaríkisins, sem var nú loks
að fullkomnast í „alþýðulýðveldum"
Austur-Evrópu undir stjórn „hetja
verkalýðsins".
Þýska alþýðulýðveldinu var komið
á fót af Kremlveijum 1949. Ríkis-
stjórnin var samansett af kommún-
istum, sem höfðu dvalið langdvölum
í Moskvu, og handbendum þeirra,
dyggum þýskum stalínistum og trú-
uðum marx-lenínískum hugmynda-
fræðingum. Þessi valdahópur starf-
aði samkvæmt forskriftum frá
Kreml og var tengdari Kreml en
aðrar leppstjómir Austur-Evrópu.
Viðbrögð þeirra við uppreisnum voru
harkaleg eins og skýrast kom í ljós
í verkamannauppreisn í Berlín 1953.
Það var fyrsta alvarlega uppreisnin
í leppríkjunum og hún var kæfð í
blóði. Terrorinn, sem á eftir fylgdi,
lamaði frekari tilraunir til uppreisnar
allt til haustdaganna 1989. Miðstýr-
ingin varð algjör og eftirlitið með
þegnunum það fullkomnasta sem
þekktist í Austur-Evrópuríkjunum.
Uppreisnartilraunin þjappaði lepp-
unum enn þéttar saman og þeim sem
tengdust þeim á einn eða annan
hátt. Öll menningarstarfsemi var
tengd marxískum kreddukenning-
um, sagan var fölsuð, listir hnepptar
í enn þrengri viðjar en þjóðernis-
sósíalistar gerðu í valdatíð sinni. Það
var margt sameiginlegt með því liði,
sem ríkti í austurhluta Þýskalands
frá 1933-45 og því sem stjórnaði
1949-89. Hugmyndafræðin var sósí-
ölsk, ríkisvaldið taldist vera fulltrúi
almannaheillar. Valdið var allt, ein-
staklingurinn ekkert. Þeir, sem náðu
völdunum, voru oftar en ekki fremur
frumstæðir einstaklingar án tengsla
við menningarlegar hefðir og arf-
leifð, fullir heiftar og hefndarhugs
og alteknir trú á kennisetningar
hugmyndafræðanna. Þjóðfélagsvís-
indi marxismans voru tvímælalaus
og allt horfði til framtíðar, söguleg
þróun réð ferðinni.
Uppreisnartilraunir í Ungveija-
landi voru kveðnar niður af sovésk-
um hersveitum 1956 og tilraunir til
þess að milda harðstjórnina í Tékkó-
slóvakíu voru kæfðar með innrás
sovéskra liðsveita og liðsveita frá
næstu leppríkjum 1968.
Mistök og lygar
í tæpa hálfa öld tókst komm-
únískum valdaklíkum að halda
óskoruðum völdum í Austur-Evrópu
með sovéskan her að bakhjarli. Hinn
algjöri ríkisrekstur alls atvinnulífs
og stöðlun mennskrar vitundar mis-
tókst hrapallega eins og hafði gerst
í móðurlandi sósíalismans, Sovétríkj-
unum. Allar skýrslur um aukna
framleiðslu reyndust einberar lygar
og ástandið meðal þorra þjóðanna
líktist helst þeirri mynd, sem Orwell
dregur upp í „1984“. Fátækt, volæði
og algjör skortur varð hlutskipti
„prólanna" sem töldust um 80-85%
þjóðanna. Valdaklíkunum tókst þó
að falsa og ljúgja af slíkum dugnaði
— að Meleyri fengi fyrirgreiðslu, sem
dygði. Saga þessa máls er sorgar-
saga. Ég man ekki hvort þrír eða
fjórir eða fimm mánuðir eru síðan
gengið var frá smíðasamningnum.
Ég man ekki heldur, hversu margar
nefndir hafa verið skipaðar á þessu
tímabili vegna þessa máls, hvað
blaðafulltrún fjármálaráðherra hefur
sagt, forsætisráðherra eða iðnaðar-
ráðherra. En hitt veit ég, að tap
Slippstöðvarinnar vegna þessa drátt-
ar er farið að skipta tugum milljóna.
Að ég ekki minnist á starfsmennina,
sem búið hafa við öryggisleysi og
sumir orðið atvinnulausir. Ég gat
ekki annað sagt á þessum fundi, af
því að ég var spurður, en að ég
gerði mér vonir um, að sú lausn
fyndist á málinu, sem ekki kallaði á
það, að ríkisstjórnin eða einstakir
ráðherrar tækju afstöðu.
Það qr laukrétt að Alþýðuflokkur-
inn á ekki lengur erindi í íslenskum
stjórnmálum. Fyrir síðustu kosning-
að allur þorri þeirra, sem heimsóttu
þessi ríki, sá aðeins það sem valda-
klíkan kaus að sýna og það sem
menn sjálfir kusu að sjá í trú sinni
á framtíðarríki sósíalismans. En
völdin voru í höndum manna, sem
reistu völd sín á og réttlættu þau
með stefnu sem hefur reynst sú
mannskæðasta / stefna sem hijáð
hefur mannheima allrar sögu. Lygi,
hræsni, grófasta valdagræðgi og
fégræðgi einkennir alla forystusveit
alþýðulýðveldanna. Hvar sem þetta
lið hefur farið, er lygin og hræsnin
með í för, og þar sem þetta lið hef-
ur náð völdunum hafa fylgt stétta-
og þjóðamorð, allt frá Kambódíu,
um Kína og að Eystrasalti. Þetta lið
hefur reynst vera öllum valdastreð-
urum ágjamara í fé og völd og eng-
in mennsk vera er hræddari við að
missa völdin. Sameiginlegir hags-
munir þessa safnaðar tengja meðlimi
hans í þursalegri þijósku við kenni-
setningar marxískrar' hugmynda-
fræði.
Kerfið hrynur
Þegar leið á níunda áratug aldar-
innar var fjárhagur sósíölsku
ríkjanna hruninn, nema Rúmeníu.
Framleiðslan dróst stöðugt saman
og aliar tilraunir til framleiðni guf-
uðu upp. Það var til einskis að vinna,
auk þess sem mikill hluti starfs-
krafta iðjuveranna voru fangar. Það
alvarlegasta var, að landbúnaðar-
framleiðsla Sovétríkjanna var í mol-
um og skortur á matvælum var
ríkjandi. Bandaríkjamenn brauð-
fæddu þegna Sovétríkjanna. Allar
tilraunir þar í landi til að auka korn-
framleiðsluna misheppnuðust og
framleiðsla annarra landbúnaðaraf-
urða nægði engan veginn.
Styrjöldin í Afganistan kostaði
sitt og örygggisnetið sem náði ym
öll Sovétríkin kostaði sitt. Hervæð-
ingin kostaði óhemjufé. Mengunin
jókst hröðum skrefum og sama sag-
an í þeim efnum endurtekur sig í
leppríkjunum, ekki síst í Austur-
Þýskalandi. Ástandið var orðið
þannig í móðurlandi sósíalismans að
ýmsir úr forustuliðinu sáu að grípa
þyrfti til einhverra ráða. Þótt aðdá-
endur sósíölsku ríkjanna á Vestur-
löndum teldu, að öllu miðaði í rétta
átt, og að félagslegt réttlæti og jöfn-
uður ríkti, þá höfðu þegnar þessara
ríkja aðra reynslu. Því urðu „félag--
arnir“ í Evrópu og víðar um heim
mjög undrandi, þegar Gorbatsjov
rauf þagnarmúrinn og linaði á rit-
skoðuninni og hvatti til málfrelsis
og breytinga á hagkerfinu. Hér á
íslandi voru viðbrögð sanntrúaðra
alþýðubandalagsmanna, þ.e. komm-
únista, þau að telja skoðanir Gor-
batsjovs bólu, sem myndi hjaðna
fljótlega og að honum yrði komið til
Síberíu við fyrstu hentugleika. Þetta
var vissa margra úr því liði, og þeg-
ar ekkert gerðist, þá varð það von
þeirra og er enn.
Það fór ekki hjá því, að þegnar
leppríkjanna tækju við sér, þegar
tökin linuðust á yfirborðinu i móður-
landinu. í Póllandi hafði verið sterkt
andóf frá því um 1979.
Kaþólska kirkjan hafði aldrei látið
Halldór Blöndal
ar þóttist hann vera markaðshyggju-
flokkur og formaður hans kaþól-
skari en páfinn. Jafnvel nú er við-
skiptaráðherrann af og til að lýsa
því yfir, að hann vilji breyta ríkis-
bönkum í hlutafélög til þess að reyna
að brosa út í hægra munnvikið. En
á sama tíma á forysta Alþýðuflokks-
ins ekki annan draum dýrari en þann
að ganga í eina sæng með Alþýðu-
bandalaginu án þess að það geri upp
Unfrt fólk vill fá ákveðin svör