Morgunblaðið - 11.03.1990, Blaðsíða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. MARZ 1990
4"
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. MARZ 1990
a <123

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst IngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, simi 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Einstæðir foreldrar
o g húsnæðismál
Ifylgiblaði Morgunblaðsins sl.
föstudag var fjallað um aðstæð-
ur um 7.500 einstæðra foreldra.
Auðvitað eru aðstæður þessa fólks
mjög misjafnar en þó fer ekkert á
milii mála, að þarna er kominn sá
hópur þjóðfélagsþegna, sem býr við
einna kröppust kjör um þessar
mundir. í umfjöllun Morgunblaðs-
ins k'emur skýrt fram, að margir
einstæðir foreldrar búa við svo erf-
ið skilyrði, að þau eru ekki sæm-
andi velferðarþjóðféiagi.
Augljóst er, að húsnæðismálin
skipta sköpum um það, hvort þetta
fólk kemst sæmilega af eða ekki.
Þeir, sem búa við öryggi í hús-
næðismálum eða eiga jafnvel skuld-
laust húsnæði, bjarga sér. Hinir
geta það tæpast, þótt vilji sé fyrir
hendi. Yfírleitt eru þetta ungar
konur, sem eru á mjög lágum laun-
um og hafa litla sem enga mögu-
leika til að auka tekjur sínar vegna
þess að þær þurfa að hugsa um
bömin sín. Þessar konur geta ekki
borgað þá húsaleigu, sem nú
tíðkast á fijálsum markaði á höfuð-
borgarsvæðinu, sem er bersýnilega
þijátíu til fjömtíu þúsund krónur á
mánuði fyrir litla íbúð.
Bezta leiðin til þess að gera ein-
stæðum foreldrum og raunar öðr-
um, sem við erfið kjör búa, kleift
að koma undir sig fótunum er að
tryggja þeim viðunandi húsnæði.
Og það fer ekkert á milli mála, að
það verður ekki gert nema með
verkamannabústaðakerfinu. Aðrir
kostir eru of dýrir miðað við þau
launakjör, sem einstæðar mæður
verða yfirleitt að sæta. Samkvæmt
þeim upplýsingum, sem fram koma
í Morgunblaðinu sl. föstudag, hefðu
Verkamannabústaðir í Reykjavík
þurft að hafa 765 íbúðir til ráðstöf-
unar á sl. ári til þess að fullnægja
eftirspum í stað þeiira 183 íbúða,
sem ráðstafað var. Á sl. ári sóttu
612 einstæðir foreldrar um íbúðir
en 155 var úthlutað íbúðum, sem
höfðu 268 börn á framfæri sínu.
Það er satt bezt að segja ómögu-
legt að sjá, hvaða önnur leið er fær
til að hjálpa þessu unga fólki til
þess að hjálpa sér sjálft en sú að
auka svigrúm verkamannabústað-
anna. Tryggingabætur eru nú þeg-
ar töluverðar, laun einstæðra for-
eidra breytast ekki nema í sam-
ræmi við aðrar launabreytingar og
ekki er fyrirsjáanleg stökkbreyting
í þeim efnum á næstunni. Þess
vegna eru húsnæðismálin lykillinn
að vanda þessa fólks. Hér hafa
stjórnmálamenn verk að vinna og
þar duga ekki orðin ein.
Er lang-
skólanám
að verða
forréttindi?
A
Isama fylgiblaði Morgunblaðsins
er birt frásögn af unglings-
dreng, sem býr einn með móður
sinni, mikill námsmaður, vinnur
með námi með blaðburði og af-
greiðslustörfum eftir skóla. Nú er
að því komið að þessi drengur taki
ákvörðun um að fara í mennta-
skóla. Síðan segir í grein í fylgi-
blaði Morgunblaðsins sl. föstudag:
„Draumurinn er að fara í Mennta-
skóla Reykjavíkur, en ef hann
hugsar raunsætt er ekki um margt
að velja. Hann sér ekki fram á að
geta unnið mikið með menntaskóla-
námi og þá eru ekki aflögu pening-
ar á heimilinu fyrir bókum og öðr-
um útgjöldum.“
Getur það verið, að íslenzkt þjóð-
félag sé komið á þetta stig í allri
okkar velmegun? Að ungur dug-
mikill piltur hafí ekki tækifæri til
að ganga menntabrautina vegna
lítilla efna? Eftir að menntaskóla-
námi lýkur tekur Lánasjóður náms-
manna, við en hvað um mennta-
skólaárin?
Eitt er víst: Ef þjóðfélag okkar
er á þessari braut verðum við að
staldra við og ná áttum.
MORG GOÐ TEIKN
eru á lofti, ef marka
má nýútkomna
skýrslu frá World
Watch Institute, en
þar fjallar aðalfor-
stjórinn, Lester R.
Brown, ásamt félögum sínum, um
ástand og horfur í efnahags- og
umhverfismálum næstu 40 árin.
Þeir spá því margt eigi eftir að
breytast frá því sem nú er. Það sem
mér þykir einna merkilegast er sú
áherzla sem þeir leggja á endur-
vinnslu úrgangsefna, eða sínotkun
orku. Það er ein mikilvægasta
framtíðarsýnin. Þegar ég talaði við
aifræðinginn Buckminster Fuller,
sem hingað kom sællar minningar,
lagði hann einnig einna mesta
áherzlu á endurvinnslu og orkunýt-
ingu. Buckminster Fuller taldi það
ævintýri sem mannkynið ætti fyrir
höndum ekki sízt bundið þeirri
óhemjuorku sem hvarvetna er
geymd um alla vetrarbrautina eins-
og segir í Félaga orði. Galdurinn
sé sá að leysa hana úr læðingi,
beizla hana; nota hana einsog hvítar
særingar öllu mannkyni til hags-
bóta í framtíðinni. Vindinn sé hægt
að beizla án þess nokkum tíma
gangi á birgðir og vatnið geti þjón-
að mannkyninu á margvíslegan
hátt.
Shirley Temple, sem hingað kom
með Havel Tékkóslóvakíuforseta,
sagði við mig í fróðlegri forseta-
veizlu, Er alltaf svona mikill vindur
á íslandi? Heldurðu það verði áfram
svona hvasst? Og einsog eitthvað
uggandi. Ég vildi engu spá um
íslenzkt veðurfar, en sagði, Komdu
aftur í júlí og njóttu landsins(i) Þá
brosti hún einsog bamastjama. Og
rokið var tekið útaf dagskrá.
En semsagt: við höfum nóg af
vindi — og eftirsókn eftir vindi(!)
Ættum því að huga að vindorku-
stöðvum framtíðarinnar.
Orka er ails staðar og óþijót-
HELGI
spjall
andi, sagði Buckm-
inster Fuller. Af öllum
málmum hverfa 86%
aftur inní hringrás
náttúrunnar og meng-
un er óþarfur fylgi-
kvilli tækni og iðn-
menningar; hana eigi þvert á móti
að virkja einsog hveija aðra orku.
í Félaga orði segir svo, Allar
stjórnmálastefnur byggjast, að
sögn Buckminster Fuller, á firrunni
um að „það er ekkert til nægilegt
og mun aldrei verða“; sem sagt á
kenningunni um skortinn og allar
þykjast þær hafa beZtu lausnina til
að dreifa því sem vantar(!) En nú
er samfélag mannsins að uppgötva
að tilveran býður ekki uppá skort,
heldur gnægð. En það hefur tekið
manninn tvær milljónir ára að gera
sér grein fyrir því að hugurinn er
alit, vöðvarnir ekkert. Hin nýja ver-
öld framtíðarinnar „hefur ekkert
að gera við hræsni, lygar né
skammsýnt arðrán. Hún lætur sér
ekkert nægja nema að öll orka al-
heimsins sé notuð öllu mannkyni
til hagsbóta".
Nú segja höfundar skýrslunnar
frá World Watch Institute, State
of the World, að 2030 verði endur-
vinnsla úrgangs og sínotkun orku
eitt helzta viðfangsefnið í öllum
löndum. Þá minnki notkun jarð-
efnaeldsneytis sem sé að breyta
jörðinni í einhverskonar gróðurhús,
en notkun þess náði hámarki sl. ár,
varð um 5,8 milljarðar tonna. Þá
bættust 90 milljónir manna við allt-
of fjölmennt mannkyn. Nú séu
skuldir að drepa fátækt fólk í Afríku
og Suður-Ameríkulöndum, afborg-
anir af erlendum lánum haldi
lífskjörum niðri og fleiri þjáist af
næringarskorti en í upphafi 9. ára-
tugar. (Meðalfjölskylda á Islandi
greiðir rífleg mánaðarlaun í vexti
af erlendum skuldum!) Fólksijölgun
í Eþíópíu, Indlandi og Nígeríu hafi
tvö- eða þrefaldazt og skortur sé
víðasthvar. En nú séu menn að
vakna af mengunarsvefninum og
fólksfjölgun í löndum einsog Kína
og Tælandi sé miklu minni en áður
var. Nú sé jafnvel hægt að bera
þá von í bijósti að mannkynið verði
ekki nema 8 milljarðar 2030, heilum
milljarði færra en spár Sameinuðu
þjóðanna hafa gert ráð fyrir.
Og orkumálin verða með allt
öðru sniði eftir 40 ár en nú er.
Við mununr smámsaman hverfa
frá brennslu jarðefnaeldsneytis, en
leggja áherzlu á endurnýjandi sólar-
orku — og líklega fremur en notkun
kjarnorku. Nú hefur verið reist 80
megavatta sólorkustöð í eyðimörk-
inni austur af Los Angeles og getur
hún breytt sólarorku í rafmagn sem
kostar 8 sent kílóvattsstundin, eða
einungis þriðjung þess sem raf-
magnið kostar frá kjarnorkuverum.
Það má telja líklegt að Bandaríkin
fái 10—20% af rafmagni sínu frá
vindaflsstöðvum eftir 40 ár, en nú
kostar kílóvattsstund vindorkunnar
6—8 sent og lækkaði um 70% á
síðasta áratug. Önnur endurnýjandi
orka verður einnig notuð í æ ríkara
mæli, ekki sízt vatnsaflið sem nú
sér heiminum fyrir 1/5 alls raf-
magns sem framleitt er. Að 40
árum liðnum munu menn með sama
eldsneyti komast íjórum sinnum
Iengri vegarlengd í bifreið en nú
er og þá verða heimingi fleiri reið-
hjól í notkun. Þau eru núþegar
helmingi fleiri en bílar og munu
einkum síga á í Asíulöndum.
Þegar endurvinnsla úrgangs nær
hámarki og sínotkun orku verður
ein af hringrásunum í umhverfí
okkar munu skógamir fara að
dafna aftur, súrt regn, eitraður
úrgangur og mengun minnka hvar-
vetna og mannkyninu mun ekki
stafa hætta af koltvísýringi sem nú
er að gjörbreyta veðurfari um heim
allan að því er Lester R. Brown og
samstarfsmenn hans telja. M.
(meira næsta sunnudag.)
AÐ HEFUR LENGI
verið draumur athafna-
og hugsjónamanna, að
opinn hlutabréfamark-
aður næði að festa rætur
hér. Menn hafa litið svo
á, að slíkur markaður
væri forsenda þess, að svonefnd almenn-
ingshlutafélög yrðu að veruleika. Eim-
skipafélag íslands hf. var fyrsta raun-
verulega almenningshlutafélagið á íslandi
og stofnað fyrir 76 árum. Þjóðin öll stóð
að stofnun félagsins og lagði með fjárfram-
lögum grunninn að fjárhagslegum' styrk
þess. Þar með voru flutningar til og frá
landinu komnir á ný í íslenzkar hendur
en nokkur hundruð árum áður hafði þjóð-
in tapað sjálfstæði sínu m.a. vegna þess,
að hún réð ekki yfir samgöngum á milli
Islands og annarra landa.
Eftir stofnun Eimskipafélagsins varð
ekki frekari þróun í uppbyggingu almenn-
ingshlutafélaga á íslandi eða opins hluta-
bréfamarkaðar. En fyrir þremur áratugum
hóf Morgunblaðið mikla baráttu fyrir
stofnun almenningshlutafélaga, enda
höfðu þau gefizt vel erlendis, t.a.m. í Vest-
ur-Þýzkalandi. Blaðið skrifaði mikið um
almenningshlutafélög í nokkur ár en þau
náðu aldrei verulegri fótfestu og enginn
opinber markaður með hlutabréf þróaðist
á þeim árum.
Það var svo ekki fyrr en ungir hugsjóna-
menn hófu viðskipti á opnum hlutabréfa-
markaði fyrir nokkrum árum, að athyglin
beindist á ný að viðskiptum með hluta-
bréf. Síðan hafa breytingar á skattalögum
orðið til þess, að fólk er nú í fyrsta sinn
byijað að líta á kaup á hlutabréfum sem
ábatasama ávöxtun spariijár og hafa þessi
viðskipti stóraukizt á síðustu misserum,
þótt enn séu þær upphæðir ekki háar, sem
varið er til kaupa á hlutabréfum. Enginn
vafí er hins vegar á, að hlutabréfamarkað-
ur mun vaxa mjög á næstu árum og jafnt
einstaklingar sem lífeyrissjóðir og aðrir
sjóðir Iíta á hlutabréfaviðskipti sem arð-
vænlega ávöxtunarleið. Það hefur líka orð-
ið til þess að auka trú almennings á hluta-
bréfum, að fyrirtækjunum, sem skráð eru
á hlutabréfamörkuðum er augljóslega vel
stjórnað. Það á ekki sízt við um Eimskipa-
félag íslands hf., en þar hefur áreiðanlega
verið unnið þrekvirki í stjórnun og hagræð-
ingu á sl. áratug, undir forystu Harðar
Sigurgestssonar, forstjóra fyrirtækisins.
Eftirspurnin eftir hlutabréfum í félaginu
er m.a. til marks um þetta.
Markmið með hlutabréfaviðskiptum eru
margvísleg. Þau eru aðferð einstaklinga
og margvíslegra söfnunarsjóða til þess að
ávaxta fé. Þau geta verið aðferð eigenda
hlutabréfa til þess að losna við hlutabréf
í fyrirtækjum á einfaldan og skjótvirkan
hátt. Þau geta líka verið sterkur kostur
fyrir fyrirtæki, sem þurfa að leita eftir
fjármagni til þess að bijóta nýjar leiðir í
atvinnumálum eða ráðast í viðamiklar
framkvæmdir til að afla þess fjár.
Hlutabréfamarkaðurinn á Islandi er
ungur og viðkvæmur. Þess vegna skiptir
afar miklu máli, hvernig til tekst í upp-
hafí og að allur almenningur öðlist traust
á þessum viðskiptaháttum. Engir eiga
meira undir því en forystumenn í atvinnu-
lífi, að þetta traust skapist. Það er forsend-
an fyrir því, að hlutabréfamarkaður eflist.
Það gæti gjörbreytt allri aðstöðu fyrir-
tækja í framtíðinni og veitt auknu ljár-
magni í nýja uppbyggingu.
Lengi hefur ríkt leynd yfir því, hveijir
væru helztu eigendur stórra fyrirtækja í
landinu. Þessi leynd hefur m.a. átt þátt í
að skapa tortryggni í garð hlutafélaga og
viðskipta með hlutabréf. Með breytingum,
sem gerðar voru á hlutafélagalögum á
Alþingi á sl. ári eru stjórnendur opinna
hlutafélaga skyldaðir til að upplýsa opin-
berlega um stærstu eigendur, þ.e. þá, sem
eiga meira en tíunda hluta hlutafiár. Það
var því sérstakt ánægjuefni, að Eimskipa-
félag íslands skyldi ríða á vaðið fyrir
skömmu og birta Iista yfir 15 stærstu hlut-
hafa sína. Sú birting var víðtækari en
skylt var samkvæmt lögum og hefur orðið
til þess, að fleiri stór fyrirtæki hafa tekið
vel beiðni viðskiptablaðs Morgunblaðsins
um birtingu á skrá yfir helztu hluthafa.
Svo opin umfjöllun um helztu eigendur
þeirra hlutafélaga, sem nú eru skráð á
hlutabréfamörkuðum er til þess fallin að
auka traust almennings á hlutabréfavið-
skiptum og skemmtilegt, að fyrsta fyrir-
tækið, sem stofnað var af almenningi
skyldi verða til þess að bijóta ísinn í þess-
um efnum, þótt mikið vatn hafi runnið til
sjávar frá því Eimskip var óumdeilanlega
„óskabarn" þjóðarinnar. Nú hefur öll
eignaraðild breytzt þar eins og víðar —
og fremur hnigið í þá átt, að það verði
fjölskyldufyrirtæki.
Fjárfesting
eða valda-
barátta
EN UM LEIÐ OG
birting slíkra hlut-
hafalista er
ánægjuleg framför
á vettvangi hlutafé-
laganna og hluta-
bréfamarkaðanna vekja þessar upplýsing-
ar óneitanlega upp ýmsar spumingar.
Þannig sýnir skrá yfir stærstu hluthafa
Eimskipafélagsins, að mikil samþjöppun
hefur orðið í eignaraðild að fyrirtækinu á
þeim 76 árum, sem það hefur starfað. Að
nafninu til eru eigendur um 13.000 ein-
staklingar en í raun eiga um 15 aðilar um
40% í félaginu. Það er óhjákvæmilegt, að
fólk velti því fyrir sér, hvernig þessi sam-
þjöppun hefur orðið.
Nú er það svo, að enginn opinn vett-
vangur hefur verið til fyrir viðskipti með
hlutabréf þar til á allra síðustu árum. Og
raunar er óhætt að fullyrða, að árum sam-
an var lítil sem engin eftirspurn eftir hluta-
bréfum, hvorki í Eimskipafélaginu né öðr-
um hlutafélögum. Árum saman töldu eig-
endur hlutabréfa, að hlutabréfaeign væri
að sumu ieyti fjárhagsleg byrði vegna
ákvæða skattalaga. Af þessum sökum er
ekki ólíklegt, að samþjöppun á eignaraðild
að Eimskipafélaginu hafi orðið með þeim
hætti á löngum tíma, að eigendur hluta-
bréfa hafi komið á skrifstofu félagsins og
óskað eftir því, að félagið keypti bréfin,
sem hafa svo verið seld aftur ýmsum af
núverandi forráðamönnum fyrirtækisins.
Á þessum tíma hafa seljendur vafalaust
ekki gert sér grein fyrir því hversu verð-
mæt þessi bréf gætu orðið í framtíðinni,
eins og nú er komið á daginn, enda engin
viðmiðun án verðbréfamarkaðar.
Nú þegar hlutabréfaviðskipti eru hafin
á opnum markaði er útilokað að stunda
viðskipti af þessu tagi með hlutabréf. Á
hinn bóginn er sú staðreynd, að slík við-
skipti tíðkuðust á árum áður, vísbending
um nauðsyn þess, að sett verði í lög hér,
eins og í flestum öðrum vestrænum lönd-
um, ákvæði, sem banni slík viðskipti og
raunar ákvæði, sem banni stjórnendum
fyrirtækjanna, sem jafnframt eru hlut-
hafar, að notfæra sér vitneskju um innri
málefni fyrirtækjanna til þess að hagnast
á viðskiptum með hlutabréf í þeim sömu
fyrirtækjum.
En athygli almennings hefur beinzt að
hlutabréfamörkuðunum að undanförnu af
fleiri ástæðum en þeim, að hvert hlutafé-
lagið af öðru birtir nú lista yfir stærstu
hluthafa sína. Augljóst er, að mikil bar-
átta stendur yfír á þessum mörkuðum
milli nokkurra stórra fyrirtækja. Segja
má, að sprenging hafi orðið í þessum við-
skiptaheimi, þegar viðskiptablað Morgun-
blaðsins upplýsti sl. fimmtudag, að Eim-
skipafélag Islands væri tilbúið til að kaupa
öll fáanleg hlutabréf í Sjóvá-Almennum
og hefði jafnvel boðið áttfalt nafnverð
bréfanna. Hlutabréfakaup Eimskipafé-
lagsins á undanförnum árum í öðrum fé-
lögum, ekki sízt Flugleiðum, hafa vakið
umtal, athygli og áhyggjur. Forráðamenn
félagsins hafa skýrt þau á þann veg, að
félagið vildi fjárfesta í arðbærum atvinnu-
rekstri og er ekkert nema gott um það
að segja, að öflugt fyrirtæki noti umfram-
fjármuni til þess að efla annan atvinnu-
rekstur.
Það er hins vegar alveg ljóst, að verð
á hlutabréfum í Sjóvá-Almennum er kom-
ið langt yfír raunhæft markaðsverð. Þessi
hlutabréf eru nú skráð á sexfalt nafnverð
en áttfalt nafnverð boðið í þau. Þá fer
ekki lengur á milli mála, að hér er ekki
um eðlileg fjárfestingarsjónarmið að tefla
heldur baráttu um völd. Raunar upplýsti
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 10. marz
helzti forsvarsmaður Eimskipafélags ís-
lands á stjórnarfundi fyrir skömmu, að
fyrirtækið byði svo hátt verð í þessi bréf,
þar sem tryggingafélagið hefði keypt veru-
legan hlut í skipafélaginu!
Þessar sviptingar á hlutabréfamarkaðn-
um að undanförnu þýða því í raun, að
þeir, sem stjórna Eimskipafélaginu, eru
að bjóða í hlutabréf í fyrirtæki, sem er
stærsti hluthafi skipafélagsins til þess að
veita þeim hinum sama ráðningu fyrir að
hafa keypt hlutabréf í fyrsta almennings-
hlutafélagi landsmanna!
Út af fyrir sig má öllum almenningi
standa á sama um slíka valdabaráttu á
milli stjórnenda nokkurra fyrirtækja í
landinu. Það er mál hluthafa í Eimskipafé-
laginu, hvort þeir gera athugasemdir við
slíka meðferð fjármuna þeirra á aðalfundi
félagsins, sem verður í næstu viku. En
hér er fleira í veði en það, hveijir stjórna
Eimskipafélagi íslands og hveijir stjórna
Sjóvá-Álmennum. Það er alveg ljóst, að
vinnubrögð af þessu tagi munu rýra mjög
álit fólks á stjórnendum þessara fyrir-
tækja og draga úr tiltrú almennings á
hlutabréfaviðskiptum. Fái fólk það á til-
finninguna að litlir hluthafar verði smátt
og smátt leiksoppar nokkurra stórra hlut-
hafa í þessum fyrirtækjum er meira en
hætta á, að sú trú á almenningshlutafélög-
um, sem er að byija að skapast, muni
dvína. M.ö.o. að þeir sem sízt skyldi vinni
í raun að því að koma í veg fyrir, að hug-
sjónin um þátttöku almennings í atvinnu-
rekstri verði að veruleika. Þess vegna er
ekki úr vegi, að stjórnendur stærstu einka-
fyrirtækjanna í landinu, sem hér koma við
sögu, doki við og íhugi afleiðingar barna
legra átaka af þessu tagi.
Stórfyrir-
tæki í litlu
samfélagi
REYNSLA OKK-
ar íslendinga er sú,
að samfélag okkar
á afar erfítt með
að þola einum aðila
að verða of stór.
Fyrir allmörgum árum höfðu menn miklar
áhyggjur af útþenslu Sambands ísl. sam-
vinnufélaga. Á þeim árum, sem peningar
kostuðu minna en ekki neitt og Samband-
ið hafði greiðan aðgang að þeirn fjármun
um, var útþensla þess ótrúlega mikil. Sam
bandið kom við sögu, hvar sem þess var
nokkur kostur. Um leið og einstaklingar
hófu atvinnurekstur, sem sýndist vera arð
bær, hóf Sambandið umsvif á sama sviði
og sveifst einskis til þess að koma einkafyr-
irtækjunum fyrir kattarnef. Það er ekki
nema áratugur eða svo síðan einkarekstr-
armenn litu svo á, að Sambandið væri
auðhringur, sem þyrfti að koma böndum
á. Nú þarf ekki lengur að hafa áhyggjur
af Sambandinu að þessu leyti. Komið er
í ljós, að þessi útþensla fyrirtækisins var
á sandi byggð og nú er spurning, hvort
tekst að koma í veg fyrir gjaldþrot þess.
Stjórnendur stórra einkafyrirtækja
verða hins vegar að gæta þess, að auð
hringur eða einokunarfyrirtæki er ekkert
betra frá sjónarhorni samfélagsins, þótt
reksturinn fari fram í hlutafélagaformi.
Þetta er sagt hér vegna þess, að kaup
Eimskipafélags Islands á hlutabréfum í
allmörgum fyrirtækjum á undanfömum
árum gefa tilefni til að spyija, hvort út-
þensla fyrirtækisins sé að verða of mikil
fyrir þetta fámenna samfélag. Slík út-
þensla eykur ekki samúð almennings, held-
ur þvert á móti, eins og forráðamenn SÍS
hafa kynnzt.
Eimskipafélagið á nú rúmlega þriðjung
í Flugleiðum. Morgunblaðið hefur áður
gert athugasemdir við þessa miklu hluta-
fjáreign félagsins. Miðað við þá samþjöpp-
un eignaraðildar og valds, sem orðin er í
Eimskipafélaginu sjálfu er ljóst, að örfáir
einstaklingar ráða að verulegu leyti öllum
samgöngum til og frá Islandi á sjó og í
lofti! Nú má færa sterk rök fyrir því, að
nauðsynlegt sé, að í eigendahópi Flugleiða
séu nokkrir öflugir aðilar til þess einfald-
lega að skapa festu í rekstri fyrirtækisins.
En staðreynd er sú, að rekstur Flugleiða
er svo viðamikill og þar eru svo miklir fjár-
munir í húfi, að hvorki Eimskipafélag ís-
lands né nokþrir aðrir hluthafar hafa bol-
magn til þess að hlaupa þar undir bagga
ef eitthvað bjátar á.
Ekki eru mörg ár liðin frá því, að Flug-
leiðir stóðu mjög höllum fæti. Þá sátu í
ríkisstjórn íslands menn, sem voru félaginu
mjög andsnúnir. Fyrirtækið leitaði ekki
eftir ríkisaðstoð en tók við henni, þegar
hún var boðin fram. Morgunblaðið tók
þátt í þeirri baráttu fyrir lífí félagsins.
Flugleiðir hafa nú lagt út í meiri fjárfest-
ingu en nokkurt íslenzkt fyrirtæki í einka-
eign hefur ráðizt í. Forráðamenn þess eru
sannfærðir um, að þessi fjárfesting heppn-
ist en staðreynd er engu að síður, að þeir
taka mikla áhættu. Ef ófyrirsjáanleg
óhöpp verða eða vélarnar, sem fyrirtækið
er að kaupa, lækka í verði er hætta á ferð-
um. Og þá er spurning, hvort fyrirtækið
getur haldið sjálfstæði sínu. Ef svo illa
færi, sem allir íslendingar vona að verði
ekki, mundi fyrirtækið geta leitað til
þriggja aðila: til erlendra flugfélaga, sem
þýddi, að við íslendingar værum að byija
að missa stjórn á samgöngum okkar við
önnur lönd, til íslenzka ríkisins, sem gæti
leitt til þess, að þetta glæsilega einkafyrir-
tæki yrði undir hælnum á íjandsamlegri
ríkisstjórn, og til almennings í landinu um
aukin hlutafjárframlög. Það yrði engin
hvatning fyrir fólk að leggja fram nýtt
hlutafé í Flugleiðir að standa frammi fyrir
því, að félaginu væri stjórnað af örfámenn-
um hópi manna, sem stýrði bæði Eimskipa-
félaginu og Flugleiðum, tveimur stærstu
fyrirtækjum landsmanna með þó nokkra
einokun í samgöngum.
Það eru sjónarmið af þessu tagi, sem
forráðamenn Eimskipafélags íslands hf.,
Flugleiða hf. og fleiri stórra fyrirtækja,
sem nú gerast athafnasöm á hlutabréfa-
markaði, verða að horfast í augu við, hvort
sem þeim líkar betur eða verr. Enginn er
eyland. Fari svo, að samfélaginu þyki nóg
um fámennisveldið í þessum stóru einka-
fyrirtækjum geta þau staðið frammi fyrir
óþægilegum aðgerðum stjómvalda. Eim-
skipafélagið kann að verða spurt, hvers
vegna það lækki ekki flutningsgjöldin til
og frá landinu úr því, að það hefur svo
mikla fjármuni aflögu til kaupa á hluta-
bréfum í öðrum fyrirtækjum. Það mundi
auka kaupmátt í landinu. Flugleiðir geta
staðið frammi fyrir því, að keppinautinum
Arnarflugi verði afhentar fleiri flugleiðir
o.s.fi-v.
ÞEIR SEM HAFA
Hup-siónin byggt U-Pp atvinnu-
nugbjomii lífið á Islandj hafa
gert það af dugnaði, útsjónarsemi og hug-
sjón. Einkarekstrarmenn hafa átt sér þá
hugsjón, að allur almenningur yrði virkur
þátttakandi í þessu atvinnulífi, legði fram
sparifé sitt og nyti afrakstursins og hefði
beina hagsmuni af því, að atvinnurekstur-
inn gangi vel og að fyrirtækin hagnist og
noti þann hagnað til þess að byggja upp
starfsemi sína, þjóðinni allri til hagsbóta.
Það má ekki drepa þessa hugsjón í
fæðingu og afskræma hana vegna valda-
baráttu í toppnum á nokkrum stórum og
vel reknum fyrirtækjum, þar sem menn
sjást ekki fyrir í baráttu sinni fyrir því að
auka enn völd sín, auð og áhrif. Morgun-
blaðið hefur í 77 ár barizt fyrir einkafram-
takið og verið málsvari þess. Það mun
blaðið verða áfram. En það mun ekki gagn-
íýna Samband ísl. samvinnufélaga í öðru
orðinu fyrir útþenslu og einokunartilhneig-
ingu en horfa fram hjá því, ef hið sama
gerist í einkarekstrinum.
Nú má vel vera, að hér séu að verða
til svo stór og öflug fyrirtæki, að þau
hafí ekki olnbogarými til að nýta styrk-
leika sinn í okkar litla samfélagi og það
sé að einhveiju leyti skýringin á þessum
hlutabréfaleik. Þess vegna er sennilega
kominn tími til að auðvelda íslenzkum fyr-
irtækjum að fjárfesta erlendis. Þá geta
stór og vel rekin fyrirtæki á borð við Eim-
skipafélagið og fleiri fengið útrás fyrir
styrk sinn, athafnaþrá og sköpunarkraft
með því að láta til sín taka í atvinnulífí á
erlendum vettvangi, eins og nokkur stór
fyrirtæki á öðrum Norðurlöndum hafa
gert. Fjárfestingar fínnskra fyrirtækja í
öðrum löndum hafa t.d. vakið athygli um
allan hinn vestræna heirn og þær hafa
heppnast vel. Hið sama má segja um
bæði Svía og Norðmenn og Dani að ein-
hveiju leyti.
í stað þess að skapa úlfúð hér innan-
lands með barnalegri valdabaráttu innan
nokkurra fyrirtækja á að gera hinum nýju
athafnamönnum kleift að spreyta sig á
erlendum vettvangi með auknum umsvif-
um þar. Þannig færðu þeir líka björg í bú
og-þar fengju þeir verðugri verkefni en.
þau, sem hér hafa verið gerð að umtals-
efni, ef vel tækist til.
„Það má ekki
drepa þessa hug-
sjón í fæðingu og
afskræma hana
vegna valdabar-
áttu í toppnum á
nokkrum stórum
og vel reknum
fyrirtækjum, þar
sem menn sjást
ekki fyrir í bar-
áttu sinni fyrir því
að auka enn völd
sín, auð og áhrif.
Morgunblaðið
hefiir í 77 ár
barizt fyrir einka-
framtakið og ver-
ið málsvari þess.
Það mun blaðið
verða áfram. En
það mun ekki
gagnrýna Sam-
band ísl. sam-
vinnufélaga í öðru
orðinu fyrir út-
þenslu og einok-
unartilhneigingu
en horfa fram hjá
því, ef hið sama
gerist í einka-
rekstrinum.“