Morgunblaðið - 20.03.1990, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. MARZ 1-990

*
Utgerðarrétturinn á auðvitað að
vera í höndum útgerðarmanna
eftir dr. Hannes
Hólmstein
Gissurarson
Ágreiningur fræðimanna um
kvótakerfið í sjávarútvegi hefur ekki
verið um hagfræðilega hlið málsins.
Ailir eru sammála um það, að út-
hluta beri kvótum eða veiðiheimild-
um til langs tíma og leyfa frjálst
framsal þeirra, svo að kvótakerfið
verði hagkvæmt. Mynda verði eins
konar eignarrétt á fiskistofnum. Um
hitt er deilt, hveijir skuli hirða þann
arð, hverjir skuli eiga fiskistofnana,
ríkið eða útgerðarmenn. Ég hef sjálf-
ur verið hlynntur eignarrétti útgerð-
armanna. Margir aðrir hafa fylgt
ríkiseignarrétti og þá hugsað sér, að
ríkið leigði útgerðarmönnum miðin.
Þessi deila er í raun og veru ekki á
sviði hagfræði (nema menn geti sýnt
fram á það, að önnur lausnin sé
hagkvæmari en hin), heldur á sviði
stjórnmálaheimspeki. Hún snýst um
það, hveijir eigi upphaflegt tilkall til
fískistofnanna. Nú tekur Markús
Möller, hagfræðingur í Seðlabankan-
um, mig á hné sér hér í blaðinu 13.
mars og hyggst kenna mér stjórn-
máiaheimspeki. Sennilega telur
hann, að kennurum mínum í Oxford
í þeirri göfugu grein hafi ekki tekist
nægilega vel upp. Skal ég hér (í
styttra máli en þetta mikla efni verð-
skuldar) greina frá nokkrum helstu
ástæðum til þess, að ég held fast við
hugmynd mína þrátt fyrir kennslu-
stundina hjá Markúsi.
Kapítalismi krefst kapítalista
Fyrst hlýt ég að gera athugasemd
við orðnotkun Markúsar. Hann talar
um almannakvóta sinn annars veg-
ar, fámenniskvóta minn hins vegar.
En hvað er almannakvóti? Hann er
kvóti í eigu ríkisins. Og hveijir
stjórna ríkinu? Þingmennirnir sextíu
og þrír, sem sitja við Austurvöll.
Þetta er miklu fámennari hópur en
íslenskir útgerðarmenn. Hér er beitt
mælskubragði. Löng reynsla er enn
fremur komin á það, að fé, sem renn-
ur í ríkissjóð, er sjaldnast notað í
þágu almennings. Atvinnustjóm-
málamenn, Stefán Valgeirsson og
hans líkar, nota það til þess að kaupa
atkvæði af fámennum og öflugum
þrýstihópum. Fiskeldisfyrirtæki fá
styrki, á meðan Þjóðarbókhlaðan
stendur auð og yfirgefin. Markús og
nokkrir aðrir hagfræðingar hafa að
vísu hrokkið við, þegar ég hef kallað
kröfu þeirra um ríkiseign á físki-
stofnum sósíalisma. En með því hef
ég aðeins notað orðið í hefðbundinni
merkingu þess. Það er varla mér að
kenna, að þetta hefur nú breyst í
skammaryrði.
Markús Möller vill vitaskuld ekki
vera sósíalisti. En hann og skoðana-
bræður hans sjá ekki, að sjálfstýrt
hagkerfi krefst raunverulegra fram-
kvæmdamanna og eignamanna, ekki
aðeins bókhaldara. Hagfræði snýst
ekki um dauða hluti, heldur lifandi
fólk, eins og Friðrik von Hayek benti
Óskari Lange á í frægri deilu þeirra
á fjórða áratug um svonefndan mark-
aðssósíalisma Langes. Það, sem er
líkt með hugmyndum Markúsar og
Óskars Langes, er, að gert er ráð
fyrir, að helstu framleiðslutæki (hér
fiskistofnarnir) séu í ríkiseign og
leigð fyrirtækjum á verði, sem ræðst
af framboði og eftirspum. Munurinn
er sá, að í líkani Markúsar eru fyrir-
tækin í einkaeign, ekki ríkiseign.
Sami galli er þó á báðum hugmynd-
um: Framkvæmdamenn og eigna-
menn fá ekki fjármagn til að taka í
sundur eða setja saman. Þeir verða
ekki aflögufærir um fjánnagn til
þrotlausrar þekkingarleitar, tilrauna-
starfsemi, áhættu og ögrunar, eins
og við eignaeign á auðlindum. Kapít-
alismi án kapítalista er eins og vél
án hreyfíls. Hann kemst ekki úr spor-
unum.
Eiga útgerðarmenn
að vera leiguliðar?
Markús gerir mikið úr því, ef ríkið
á fískistofnana og leigir útgerðar-
monnum útgerðar- eða veiðiréttinn
(kvótana), að ekki sé um skattheimtu
að ræða, heldur þurfi útgerðarmenn
þá aðeins að greiða rétt verð fyrir
aðföng sín. Þetta er fráleitt, eins og
sést með því að bera útgerðarmenn
saman við bændur. Hliðstætt skipu-
lag í landbúnaði væri, að ríkið ætti
allar jarðir og bændur yrðu að leigja
þær af því (þeir yrðu að „greiða rétt
verð fyrir aðföng sín“). Hvort sem
þetta héti skattur eða jarðagjald,
væri það ný tekjulind fyrir ríkið og
þrengdi að sama skapi að bændum.
Hagfræðingar inni í Seðlabanka ís-
lands mega mín vegna trúa því, að
allur almenningur sé betur kominn
við það, að bændur séu leiguliðar en
eignamenn. En sú kenning hefur
verið prófuð víða í þróunarlöndunum,
þar sem hagfræðingar úr vestrænum
háskólum hafa náð völdum, og alls
staðar gefíst illa. Gildir ekki hið sama
um útgerðarmenn?
Markús þakkar það ríkinu, ef auk-
inn arður getur skapast í sjávarút-
vegi, þar eð ríkið taki þar að sér að
úthluta kvótum. Arðurinn skapist í
skjóli ríkisins. Þetta er laukrétt. En
hvaða ályktun eigum við að draga
af því? Vitaskuld gegnir ríkið lykil-
hlutverki í allri arðsköpun með því
að skilgreina eignaréttindi og vernda
þau fyrir öðrum en eigendunum. Til
þess greiðum við því einmitt skatta.
Af því leiðir þó ekki, að ríkið eigi
að hirða ailan arð, sem það gerir
okkur kleift að skapa. Með sömu
rökum mætti halda því fram, að ríkið
ætti að hirða allan ávinning einstakl-
inga, þegar þeir leggja sig fram um
að rækta garða sína — af þeirri
ástæðu einni, að ríkið vemdar eign-
arrétt þeirra á görðunum! Og auðvit-
að er hugsanlegur arður af fiski-
stofnum ekki sambærilegur við fund-
ið fé, eins og Markús telur. Það
krefst mikillar útsjónarsemi og at-
orku að draga sem flesta þorska úr
sjó með sem minnstum tilkostnaði.
Eignarréttur í krafti venju
Kjarni hins heimspekilega við-
fangsefnis er sá, hvernig menn geta
réttlátlega eignast það, sem ekki
hefur áður verið neinn eignarréttur
eftir Garðar Pálsson
Fimmtudaginn 14. mars, birti
Morgunblaðið viðtal við fjóra sjó-
menn á Suðumesjum um skoðana-
könnun SKÁÍS, en þar var spurt,
hve miklum fiski væri fleygt í sjóinn
árlega.
Valgarður Ármannsson, skipveiji
á Sigurði Þorleifssyni GK, segir orð-
rétt: „Því er ekki að neita að til eru
dæmi þess að físki sé fleygt einfald-
lega vegna þess að hann passar ekki
í pakkningamar.“ Síðan segir hann
orðrétt: „Við hendum engu hér.“ Sem
sagt, það eru einhveijir aðrir sem
gera slíkt. Áfram heldur hann orð-
rétt: „Ég veit dæmi þess að sjómenn
hafa fleygt stórþorski, sem ekki er
hægt að flaka í vélunum einungis
vegna þess að þeir nenna ekki að
handflaka fiskinn."
Þessar frásagnir renna styrkari
stoðum undir hina vísindalegu könn-
un SKÁÍS.
Andrés Guðmundsson, skipstjóri á
Þuríði Halldórsdóttur GK þorir ekki
að nefna neinar tölur varðandi þessi
mál og skilur eiginlega ekki hvaðan
þær em fengnar.
Guðmundur Gils Einarsson og
Agnar Jóhannsson, báðir vélstjórar
á Stafnesi GK, töldu eitthvað athuga-
vert við könnunina. Þeir segjast með
engu móti geta sagt til um, hve miklu
sé fleygt árlega, en útiloka ekki að
svo sé gert. Guðmundur Gils Einars-
son, sagði ennfremur. Ég held að
þessar tölur hljóti að vera komnar
annarsstaðar að en frá sjómönnum.
í beinu framhaldi segir hann orðrétt:
„Mestu hlýtur þó að vera fleygt í
botnvörpuskipunum eins og gefur að
skilja." Þá vita menn það, að físki
er fleygt frá öllum skipum en þó
mest frá botnvörpuskipum. Nokkm
á. Hér koma tvær reglur til mála.
Önnur er að miða við venjuna. Hver
er hún á íslandi? Markús Möller
minnist á það í grein sinni, að ekki
sé fullkominn eignarréttur í gildi á
afréttum og í almenningum. Við
skulum því athuga, hvers konar
veiðiréttur hefur.verið viðurkenndur
á afréttum og í almenningum. í lög-
um um lax- og silungsveiði frá 1970
er kveðið á um það, að bændur, sem
eigi beitarrétt á afrétt, hafi einir þar
veiðirétt. Aðrir eiga þar ekki veiði-
rétt. I sömu lögum segir, að landeig-
andi, sem eigi land að stöðuvatni,
eigi einn veiðirétt í netlögum (115 m
frá landi), en í almenningi stöðuvatns
eigi landeigendur allir saman veiði-
réttinn. Aðrir eiga þar ekki heldur
veiðirétt.
Lítum þá á veiðirétt undan strönd-
um. í konunglegri tilskipun frá 1849,
sem enn gildir hér á landi, segir, að
eigendur strandfjarða eigi einir veiði-
rétt í fjörunni og netlögum (115 m
frá landi). Þá má fræðast um það í
Islenskum sjávarháttum Lúðvíks
Kristjánssonar, að eigendur strand-
jarða eiga margvíslegan venjurétt til
Ijörunytja. Aðrir eiga þá ekki veiði-
rétt eða afnotarétt á þessu hafsvæði.
Islenskur réttur, fordæmi og
venja, viðurkennir því tvímælalaust
það, sem Markús Möller kallar „fá-
menniskvóta". Annað atriði er mikil-
vægt: Skip ganga nú kaupum og
söfum miðað við það, að þeim fylgi
aflaheimildir. Bankar taka líka veð
í skipum miðað við þetta. Eignarrétt-
urinn hefur þegar myndast, þótt
ófullkominn sé. Ef útgerðarmenn eru
skyndilega sviptir kvótum, þá jafn-
gildir það stórfelldri eignaupptöku
án bóta og varðar líklega við stjórn-
arskrárákvæði um friðhelgi eignar-
réttarins.
Eignarréttur skaðar ekki aðra
Hin reglan, sem nota má til að
gera grein fyrir myndun eignarréttar
á eigendalausum gæðum, er kominn
frá John Locke. Hún er, að menn
síðar í viðtalinu segir Guðmundur
Gils orðrétt: „Menn, sem verið hafa
á togurunum og eru hættir, vilja
meina að miklum afla sé hent,
kannski ekkert í námunda við þessar
tölur, en þó töluverðu magni.“
Með frásögnum sínum staðfesta
sjómenn á Suðurnesjum að afla er
fleygt. Jafnframt viðurkenna þeir að
sjómenn, sem þátt tóku í könnun
SKÁÍS, séu ekki með stórfelldar
ýkjur.
Það hefir engin haldið því fram,
hvorki Kristinn Pétursson alþingis-
maður né neinn annar, að könnunin
hafí verið 100% marktæk. Þessi
könnun er fyrst og fremst gerð til
að opna umræðu um þessi alvarlegu
mál, áðuren í hreint óefni er komið.
Undirritaður hefir skrifað tvær
greinar um þessi mál í Morgunblað-
ið, til þess að vekja máls á illri með-
ferð á sjávarafla. Margir hafa rætt
þessi mál við mig og gefið mér gagn-
legar upplýsingar. Þeim kann ég
bestu þakkir. Alltaf koma nýjar upp-
lýsingar fram í dagsljósið, sem skýra
orsakir þessarar sóunar.
Fiskurinn passar ekki í
pakkningarnar
í viðtalinu við Valgarð Ármanns-
son, sem hér er greint frá að ofan,
segir hann: Fiskinum er einfaldlega
fleygt, ef hann passar ekki í pakkn-
ingamar sem unnið er í.
Stirðnaður fiskur
Ef mikill afli berst að á frystitog-
urunum og ekki hefst undan að vinna
aflann, stirðnar hluti aflans í þeirri
stöðu, sem hann liggur. Þessi stirðn-
aði afli leggst illa í færíböndin, sem
flytja fiskinn að fiökunarvélunum.
Þessum fiski er því fleygt fyrir borð
að sögn sjómanna.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
megi slá eign sinni á _gæði, sé það
öðrum að skaðlausu. Eg hef haldið
því fram, að aðrir tapi ekki á því,
að útgerðarmönnum sé kleift að
græða (lækka hjá sér óþarfan kostn-
að. Þeir, sem verða nú að kaupa sér
kvóta til þess að geta hafið veiðar,
tapa ekki, þar eð þeir hafa sam-
kvæmt skilgreiningu að jafngóðum
tækifærum að hverfa í öðrum at-
vinnugreinum, eins og sýna má fram
á hagfræðilega. En tapar almenning-
ur á því, að útgerðarmenn fái útgerð-
arréttinn einir? Markús svarar ját-
andi. Væntanlega er meginástæðan
sú, að ríkið skattleggi nú þegar út-
gerðarmenn með því að halda gengi
of háu (þ.e. leyfa þeim ekki að selja
gjaldeyri sinn .á fpalsum markaði).
Hið háa gengi hafi síðan haldið uppi
meiri kaupmætti en ella hefði orðið.
Tvennt er um þetta að segja. í
fyrsta lagi er óskyldum málum bland-
að saman. Hugsanlegt væri (þótt ég
sé ekki hlynntur því sjálfur) að halda
Ég held að það væri hollt fyrir
sjómenn, sem eiga allt sitt undir físki
og góðum aflabrögðum að vera já-
kvæðir í allri umljöllun um þessi mál
og reyna að leita lausna sem að
gagni koma. Sjómenn verða að hafa
það hugfast, að þeir menn sem opn-
að hafa umræðu um þessi mál eru
fyrst og fremst að vinna með þjóðar-
hagsmuni í huga.
28. febrúar birtist athyglisverð
grein í Morgunblaðinu, þar sem sagt
er frá því að verðmæti séu unnin úr
afskurði af sjófrystum fiski frá
frystitogurunum, og skapi útflutn-
ingsverðmæti allt að 30 miljónum á
ári.
Marningurinn er saltaður og send-
ur til Frakklands, þar sem unnar eru
úr honum saltfiskbollur. Sölusam-
band íslenskra fiskframleiðenda á
þakkir skildar fyrir framtakið, en það
stendur að þessum tilraunum. Gunn-
ar Tómasson framleiðslustjóri hjá
Þorbirni hf. í Grindavík hefír tekið
þátt í þessum tilraunum með frysti-
togara fyrirtækisins, Hrafni Svein-
bjarnarsyni. Hann segir það algjöra
reglu hjá þeim að fleygja engum fiski
og reyna að fullnýta allan afla. Þetta
dæmi sýnir okkur hvað hægt er að
gera ef góður vilji er fyrir hendi.
Fram að þessu hefir umfjöllun
stjórnmálamanna, útgerðarmanna
og fiskifræðinga verið heldur rýr í
þessu mikla hagsmunamáli. Stjórn-
völd ættu tafarlaust að láta gera
aðra allsheijar könnun á meðal físki-
manna á því, hve miklum afla er
fleygt fyrir borð á ári. Með því móti
fengist skýrari mynd af þessu vanda-
máli. Vísindamenn Hafró gætu þá
með meiri nákvæmni metið sóknar-
þolið, áður en endanlegar tölur eru
gefnar út.
Sjómenn á Suðurnesjum
staðfesta sóun á sjávarafla
gengi áfram of háu þrátt fyrir mynd-
un eignarréttar til fiskistofna. í öðru
lagi er alls ekki víst, hver áhrifin
verða af fijálsu gengi. Þar eru þrír
kostir. Verið getur, að gengi lækki.
Þá munu aðrar útflutningsgreinar
en sjávarútvegur blómgast og al-
menningur hagnast. Annar kosturinn
er, að gengi breytist ekki, en þá
versna hvorki né batna kjör almenn-
ings. Og gengi kann að hækka vegna
mikils arðs af sjávarútvegi við mynd-
un eignarréttar á fiskistofnum. Þá
vænkast hagur allra launþega: Þeir
geta þá keypt meira fyrir krónur
sínar. Ég el í bijósti miklar efasemd-
ir um útreikninga blessaðra speking-
anna okkar í Seðlabankanum um
framtíðaráhrif kvótakerfísins á kjör
almennings. Munu þeir útreikningar
standast betur en fyrri hagspár
þeirra?
Dagskránni breytt
til hins verra
Einn alvarlegasti gallinn við hug-
myndir Markúsar Möllers og annarra
þjóðnýtingarsinna í sjávarútvegsmál-
um er að með því er umræðuefnum
og áhersluatriðum í stjórnmálum
breytt til hins verra. Þetta fólk sér
blika á gull úr greipum Ægis og
gleymir því, hveijir draga það að
landi. Ef ríkið eignaðist þessa tekju-
lind, þá myndu allar raddir um sparn-
að í ríkisrekstri þagna. Þá yrði dag-
skrárefnið, hvar ætti að eyða, en
ekki hvar ætti að spara. Þeir, sem
halda, að aðrir skattar myndu lækka
við það, að þessi nýja tekjulind yrði
til, eru blátt áfram ekki staddir niðri
á jörðunni. Þeir vita ekki, hvað varð
um olíuauðinn í Noregi og Mexíkó:
Skattar lækkuðu ekki, heldur jókst
eyðsla ríkisins. En áróðursbrögð
þessara manna og blekkingar breyta
engu um það, að kvótafrumvarp
Halldórs Ásgrímssonar er í senn
skynsamlegt og réttlátt. Vonandi
bera þingmenn gæfu til að sam-
þykkja það, svo að útgerðarmenn
geti haldið áfram að vera uppréttir
eignamenn, ötulir brautryðjendur,
kapítalistar í bestu merkingu orðs-
ins, en ekki leiguliðar á hnjánum.
Höfundur er lektor í
stjórnmálafræði í
félagsvísindadeild Háskóla íslands
ogerað skrifa rit undir heitinu
„Fiskistofharnir við ísland:
Ríkiseign eða þjóðareign?"
Garðar Pálsson
Einar Júlíusson eðlisfræðingur
skrifaði stórsnjalla grein í Morgun-
blaðið 7. nóvember 1989. Þar ræðir
hann um stofnstærðir, kvótakerfíð
og handahófskenndar tillögur Hafró
um takmörkun á þorskveiðum. Hann
telur allar tillögur, sem ekki eru
studdar sterkum rökum marklitlar.
Hann varar einnig við undanlátssemi
við stjómmálamenn, sem oft á tíðum
láti stundarhagsmuni villa sér sýn.
Hvernig stendur á því, að útgerð-
armenn og forysta þeirra í Lands-
sambandinu hafa ekkert til málanna
að leggja? Skyldi hagfræðingur
Landssambandsins hafa ofkeyrt sig
á ummælunum um Kristinn Péturs-
son alþingismann?
Ég fullyrði að enginn á eins mikið
undir því og útvegsmenn að já-
kvæðra lausna sé leitað í þessu máli.
Nú fer senn að líða að því að loka-
umræður verði hafnar á hinu háa
Alþingi um kvótakerfíð. Alþingis-
menn geta ekki látið sem þetta
vandamál sé ekki til. Þessi mál þarf
að ræða af hreinskilni svo til lausnar
leiði.
Höfundur er deildarstjóri
skipa tæknis viðs
Landlielgisgæslunnar.