Morgunblaðið - 20.05.1990, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. MAÍ 1990
eftir Kristjón Þorvaldsson
myndinBjarni Eiríksson
NEI, ÞAÐ getur ekki verið
þetta hús. Útilokað.
Flókagata 53? Það stendur
svart á hvítu ... Slíkar
hugsanir vöknuðu, þegar
blaðamaður kom að
dagvistarheimilinu Hlíðabæ
og hugðist kynna sér málefni
vistmanna. Hlíðabær er ósköp
venjulegt hús í Hlíðunum.
Þegar litið er upp í gluggana
er Qarri að álykta, að um
venjulega stofnun sé að ræða.
Einungis skilti við
innganginn staðfestir, að
ókunnugur hafi ratað á réttan
stað, í Hlíðabæ, þjónustudeild
Múlabæjar, sem er dagvistun
fyrir einstaklinga með
Alzheimer-sjúkdóm eða
skylda sjúkdóma.
Leikfimin er fastur liður.
Vissara að vita
hvar maður á
að borða og
rifja upp nöfiiin
í leiðinni.
stakling. Frá stofnun hafa 80 ein-
staklingar dvalið í Hlíðabæ. Starfs-
menn eru níu en stöðugildi 8,4, auk
bílstjóra, sem flytur flesta vistmenn
til og frá heimilinu. Jón Snædal,
sem er starfandi læknir á Öldrunar-
Með stofnun Hlíðabæjar í
mars árið 1986 varð
mikil breyting á högum
margra sjúklinga með
heilabilun og aðstand
enda þeirra. Dagvistunin er starf-
rækt 5 virka daga vikunnar, frá
klukkan 8.00 til 16.00. Að jafnaði
er gert ráð fyrir 18 vistmönnum á
dag. Um er að ræða tveggja til
fímm daga vistun fyrir hvem ein-
Iækningadeild Landspítalans í Há-
túni, vitjar vistmanna vikulega.
Allir lögðust á eitt
Hlíðabær er afrakstur þrotlausr-
ar vinnu áhugafólks og starfs-
manna við umönnun aldraðra. Að-
dragandinn var skammur, miðað
við það sem almennt gerist í kerf-
inu. Eftir að almenn dagvist hafði
verið starfrækt í Múlabæ í Ármúla
um nokkurt skeið, var ljóst að minn-
isskert fólk einangraðist frá öðrum
og að því þurfti að sinna sérstakf
lega og á annan hátt en hinum,
Umræður um þarfír þessa fólks
leiddu smám saman til stofnunaf
FAAS, Félags aðstandenda Alz-
heimer-sjúklinga, 14. mars árið
1985. Félagið beitti sér fyrir umbót-
um fyrir heilabilað fólk ásamt þeim
aðilum sem standa að rekstri Múla-
bæjar, sem eru Samtök aldraðra,
SÍBS og Reykjavíkurdeild Rauða
kross íslands. Þessir aðilar sneru
sér til borgaryfirvalda sem brugð-
ust skjótt við og keyptu hið fallega
hús undir starfsemina á Flókagötu
53. FASS lét síðan ekki sitt eftir
liggja og með hjálp Rásar 2 og al-
mennings var húsið frágengið með
húsgögnum og öllu tilheyrandi. Það
eru ekki hvað síst húsmunirnir, sem
koma hver úr sinni áttinni, sem
setja heimilislegan svip á Hlíðabæ. ’
„Það hefur mikið vatn runnið til
sjávar síðan,“ segir Hugrún Þórðar-
dóttir, sjúkraliði, sem frétti af stofn-
un Hlíðabæjar um það leyti sem
12ÚÍ- 14ÍÍ Mtm MEÐ HEILÁBILUH
- þar al era 700-800 meú Meimer
TIL AÐ lýsa einkennum sem áður voru neftid kölkun, eru nú gjaman
notuð hugtök eins og elliglöp og heilabilun. Latneska heitið er de-
mentia. Þessi sjúkdómseinkenni geta haft ýmsar orsakir, en algeng-
asta orsökin er Alzheimer-sjúkdómurinn, sem er hrörnunarsjúkdómur
í heila. Ætla má að um 5% þeirra sem eru eldri en_65 ára hafi heila-
biiun. Þetta svarar til þess að 1200-1400 manns á íslandi hafi heilabil-
un af einhveiju tagi, þar af 700-800 með Alzheimer, en flestir hinna
með blóðrásartruflun, heilabilun eftir endurtekna blóðtappa í heila.
Aðaleinkenni eru minnisskerðing,
tjáningarörðugleikar og verk-
stol, sem lýsir sér í vangetu
sjúklingsins til að framkvæma jafn-
vel einföldustu verk, og tjáningar-
örðugleikar. Fleiri einkenni eru
einnig þekkt, sem stafa beint af
truflunum í heila. Þá er mjög al-
gengt að fram komi ýmis geðræn
einkenni, svo sem kvíði, þunglyndi,
ofsóknarhugmyndir og svefntrufl-
anir. „Við náum oft ágætum ár-
angri við að meðhöndla geðrænu
einkennin, en það er Iítið hægt að
gera varðandi önnur einkenni,“ seg-
ir Jón Snædal, læknir, sérfræðingur
á Öldrunarlækningadeild Landspít-
alans í Hátúni.
Alzheimer er sjúkdómur ellinnar,
en þeir yngstu eru á sextugsaldri
þegar einkennin byrja. Síðan fjölgar
tilfellum mjög í efri aldurshópum
og segir Jón að hérumbil megi
margfalda með 10 á hveijum ára-
tug. Meðal þeirra sem eru sjötugir,
er hlutfallið ‘A-l prósent, en um
30-40 prósent þeirra sem ná 95 ára
aldri fá sjúkdóminn. Árið 1906 lýsti
þýski læknirinn Alois Alzheimer
fyrst sjúklingi með dementia, heila-
bilun, og sýndi fram á ákveðnar
breytingar í heilanum samfara þess-
um einkennum. Þessar lýsingar eru
enn í fullu gildi og sjúkdómurinn
hlaut nafn sitt af lækninum.
Alzheimer-sjúkdómurinn þróast
yfírleitt jafnt og þétt, en dagamunur
getur verið hjá sjúklingunum. Jón
segir algengustu þróunina að við-
komandi eigi fyrst erfltt með að
leggja á minnið, nöfn, skilaboð og
ýmis erindi sem hann ætli að sinna.
„Fólk verður sem sagt gleymið, en
það getur verið erfitt að vita hvort'
um er að ræða góðkynja ástand, sem
getur gerst hjá öllum, eða byijun á
sjúkdómnum." Eftir því sem tíminn
líður, verður minnistapið greini-
legra. Það fer að heyra til undan-
tekninga að viðkomandi muni eitt-
hvað sem hann reynir að leggja á
minnið. Eftir því sem minnistapið
ágerist, fer sjúklingurinn meira og
minna að upplifa sig eins og fyrir
20-30 árum. Áttræður maður fer
t.d. að tala eins og hann sé í fullri
vinnu og með konuna og krakkana
heima. Ef þetta ágerist, þá fer hann
jafnvel að tala eins og hann sé enn
yngri. Þá hafa síðustu áratugirnir
þurrkast út.
Á seinni stigum sjúkdómsins er
algengt að sjúklingar eigi erfitt með
að framkvæma hin einföldustu verk,
að klæða sig, borða með hníf og
gaffli. „Sjúklingurinn áttar sig ekki
á því lengur hvemig hann á að beita
verkfærunum, hvort buxurnar til-
heyra efri eða neðri hluta líkamans,
eða hvort hálsmálið eða ermin er
fyrir höfuðið. Þetta er kallað verk-
stol og getur þróast það langt, að
hann hætti frumstæðum athöfnun,
eins og t.d. að ganga. Þegar svo
er komið er sjúkdómurinn langt
genginn og viðkomandi bundinn við
stól eða rúm.“
Hjá sumum verður tjáningin
snemma brengluð, en hjá flestum
síðar. Fyrst eiga menn erfitt með
heiti, nafnorðin. Setningar verða
styttri og einfaldari og sjúklingurinn
„Það vantar umræðu um umönn-
unarform fyrir fólk sem ekki get-
ur verið lengur heima,“ segir Jón
Snædal læknir.
þarf að umsegja hlutina oft. Hann
finnur ekki réttu orðin og þeir sem
eru í kringum hann eiga erfitt með
að skilja. Sumir bregðast þannig
við, að þeir búa til orð í eyðurnar
og þá koma út allskyns nýyrði og
undarlegheit. Aðrir kunna að bregð-
ast við með þögninni, missa hæfi-
leikann til að tala.
Ef sjúklingurinn lifir fram á loka-
stig sjúkdómsins, þá er þannig kom-
ið fyrir honum, að hann þarf hjálp
við nánast allar athafnir, getur ekki
gengið, þarf hjálp við að borða,
getur jafnvel ekki snúið sér í rúmi,
hefur ekki stjórn á þvaglátum. Ef
hrörnunin verður mikil þá bregst
Iífsnauðsynleg starfsemi eins og
kynging, þá er lungnabólga ofl á
næsta leiti, enda algengasta dánar-
orsökin. Hjá mörgum er sjúkdómur-
inn það hæggengur, að þeir í’ara
aldrei á þetta lokastig. Jón bendir
t.d. á að í Hlíðabæ eru sjúklingar
sem sáralítil breyting hefur verið á
í 2-3 ár.
Alzheimer er ekki hægt að greina
svo öruggt sé á meðan sjúklingurmn
lifir, en nýjar rannsóknir gefa vonir
um að það verði hægt. Það er þVJ
ekki fyrr en við krufningu sem í ljós
koma breytingar í heila, sem kallað-
ar eru elliskellur og taugaklippi
virðast vera úrgangsefni sem frum-
unum hefur ekki tekist að losa sig
við. Þessi efni hlaðast upp °S
skemma frumurnar. Ennfremur eru
oft greindar eggjahvítuútfellingar 1
æðum heilans og víðar.
Nokkuð hefur verið rætt um
umhverfislegar ástæður sjúkdóms-
ins, en ekkert hefur verið sannað.
„Það eru til ættir, þar sem Alzheim-
er-sjúkdómurinn er algengur, en
það er ekki vitað hvernig hann erf-
ist. Það sem menn hafa fyrst og
fremst verið að athuga eru umhverf-
isþættir, eins og t.d. ál, veirusjúk-
dómar og truflun í ónæmiskerfi Ifka-
mans. Engin af þessum skýringum
þykir sennileg í dag.“ Ástæðan fyr-
ir því að áhrif áls eru könnuð sér-