Morgunblaðið - 03.10.1990, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. OKTÓBER 1990

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
ÁrniJörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sfmi 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Gleðidagur
í Þýskalandi
ýsku ríkin hafa nú verið
sameinuð. Á ótrúlega
skömmum tíma hefur tekist að
greiða úr vandamálum, sem
hafa verið einn helsti ásteyting-
arsteinninn á alþjóðavettvangi
frá lyktum síðari heimsstyrjald-
arinnar fyrir 45 árum. Stórt og
öflugt ríki hefur fæðst með frið-
samlegum hætti í hjarta Evrópu.
Þetta er gleðilegur atburður sem
krefst þess að litið sé á stöðu
Evrópumála og samskipti á al-
þjóðavettvangi með öðrum hætti
en áður.
Innan Þýskalands hefur al-
menningur áhyggjur af hinum
mikla kostnaði sem óhjákvæmi-
lega fylgir því að reisa austur-
hluta landsins úr rústum komm-
únismans. Fram hafa komið efa-
semdir um að hið nýja ríki verði
einlægur þátttakandi í samstarfi
vestrænna ríkja um öryggismál
í Atlantshafsbandalaginu
(NATO) eða um stjómmál og
efnahagsmál í Evrópubandalag-
inu. A sú skoðun nokkurn hljóm-
grunn, að Þýskaland hljóti að
beina athygli sinni mjög í austur
á næstu árum og áratugum.
Helmut Kohl, kanslari
Vestur-Þýskalands, hefur haft
ótvíræða forystu í sameiningar-
málinu. Honum hefur tekist að
yfirvinna hveija hindrunina á
eftir annarri jafnt innanlands
sem utan. Kanslarinn hefur ver-
ið hollur þeirri stefnu sem kristi-
legir demókratar mótuðu strax
og Sambandslýðveldið Þýska-
land varð til undir pólitískri for-
ystu Konrads Adenauers. Þá var
stefnan tekin á sameiningu með
þeim skynsamlega fyrirvara að
fyrst tækist Þjóðveijum að vinna
bug á reiðinni, óttanum og tor-
tryggninni í sinn garð vegna
tveggja heimsstyijalda. Aden-
auer taldi náið samstarf við
Evrópuríkin forsenduna fyrir því
að þetta tækist og má rekja
uppruna Evrópubandalagsins til
þess. Það væri í andstöðu við
þessa vélheppnuðu stefnu, ef
Þjóðveijar tækju nú að draga
úr áhuga sínum á þátttöku í
starfi Evrópubandalagsins.
Löngum hefur verið talið, að
Sovétstjórnin féllist ekki á sam-
einingu Þýskalands nema landið
yrði hlutlaust, einskonar belti á
milli austurs og vesturs í Evr-
ópu. Strax eftir að Berlínarmúr-
inn féll í nóvember á síðasta ári
komu upp efasemdir um að
nokkru sinni tækist að sameina
ríkin tvö vegna þess að tæplega
400.000 sovéskir hermenn væru
í A-Þýskalandi og ógjörningur
yrði að losna við þá. Hið ótrú-
lega hefur einnig gerst í þessu
efni. Sameinað Þýskaland verð-
ur ekki hlutlaust heldur aðili að
Atlantshafsbandalaginu og
samið hefur verið um að sovéski
herinn hverfi á brott fyrir árslok
1994. Ríkisstjórnir Þýskalands
og Sovétríkjanna hafa gert með
sér samning um náin samskipti
og Þjóðvéijar bera að verulegu
leyti kostnaðinn af brottflutn-
ingi sovéska hersins frá landi
sínu.
Undir forystu Adenauers og
Ludwigs Erhards, flokksbróður
hans, varð efnahagsundur í
Vestur-Þýskalandi. Á mettíma
tókst þjóðinni að endurreisa at-
vinnu- og efnahagslífið og er
það nú hið öflugasta í Vestur-
Evrópu. íbúar Vestur-Þýska-
lands axla miklar fjárhagslegar
byrðar vegna sameiningarinnar.
Helmut Kohl hefur sagt við íbúa
Austur-Þýskalands, að á þremur
til fjórum árum muni takast að
breyta heimahögum þeirra og
gera þá að blómlegum byggðum
í hjarta Evrópu. Kvíði sækir hins
vegar að mörgum og Oskar
Lafontaine, leiðtogi þýskra jafn-
aðarmanna, telur að of þungar
byrðar séu lagðar á þýskt efna-
hagslíf með sameiningunni. Ef
slík svartsýni nær tökum á
þýsku þjóðinni verður það eng-
um til góðs. Fjárhagslegur
styrkur Vestur-Þýskalands er
svo mikill að hann þolir þessa
áraun, ef rétt er á málum hald-
ið. Ef að líkum lætur líður vafa-
laust ekki heldur á löngu þar
til íbúar austurhlutans verða
teknir til við að nýta kosti fijáls-
ræðisins til hins ýtrasta.
Um langan aldur hafa sam-
skipti Þýskalands og íslands
verið töluverð, Fáar Evrópuþjóð-
ir hafa gert sér betri grein fyrir
gildi íslenskrar menningar en
Þjóðveijar. Til Þýskalands hafa
íslendingar leitað sér menntun-
ar og fyrirmynda í ýmsum efn-
um. Á síðari árum hafa við-
skipti aukist milli þjóðanna og
þrátt fyrir deilur um yfirráð yfir
fiskveiðilögsögunni hafa á síðari
árum skapast náin tengsl milli
ríkjanna í sjávarútvegsmálum.
Þýskir stjórnmálamenn hafa lýst
skilningi á kröfum okkar um
yfirráð yfir auðlindum hafsins
samhliða_ nánari tengslum við
Evrópu. íslendingar hafa fyllstu
ástæðu til að samfagna með
Þjóðveijum á þessum gleðidegi
í sögu þeirra — og sögu Evrópu.
Viðtal við Þór Whitehead um sameiningu Þýskalands:
Þýsk heimsvaldas
er dauð og grafir
VIÐ sameininguna eflist Þýskaland bæði að íbúatölu og landrými.
Vestur-Þýskaland hefur þegar skotið nágrönnum sínum ref fyrir
rass í efnahagslegu tilliti og mörgum stendur nokkur ógn af því
stórveldi sem sameinað Þýskaland verður. Horfa þá margir til for-
tíðarinnar, þjóðernishyggju og heimsvaldastefnu keisaradæmisins
og síðar Hitlers og velta því fyrir sér með ugg í brjósti hvort ógn-
ir þessar eigi sér skýringu í gerð þýsku þjóðarsálarinnar. Vestur-
Þýskaland hefur að mörgu leyti verið fyrirmynd annarra Iýðræð-
isríkja hvað stöðugleika og fjölhyggju áhrærir og erfitt að ímynda
sér að þar blundi mikil árásargirni. Ríkið hefur bundist vestrænni
samvinnu tryggum böndum og varast alla ævintýramennsku á al-
þjóðavettvangi. Stjórnmál og opinber umræða í rúmlega fjörutíu
ára sögfu Vestur-Þýskalands hefur ætíð staðið í skugganum af
þriðja ríki nasismans og glæpaverkum þess. Er breytinga að vænta
á hlutverki Þýskalands í valdatafli Evrópu? Má búast við því að
sameining Þýskalands kveiki elda nýrra stórveldisdrauma og að
þjóðernisstefna færist þar í vöxt á ný? Morgunblaðið leitaði til
Þórs Whiteheads, prófessors í sagnfræði við Háskóla Islands, sem
meðal annars hefur sinnt fræðimennsku í Freiburg í Vestur-Þýska-
landi, til að ræða þessi mál og grafast fyrir um rætur þýskra stór-
veldisdrauma og þýskrar þjóðemisstefnu og hvort þær séu enn til
staðar.
„Ef við leiðum í upphafi hugann
að sameiningu Þýskalands árið
1871 þá kemur í ljós að það var
Prússland sem hafði þar forgöngu,
að nokkru leyti með valdi,“ segir
Þór. „Prússneskar hefðir settu
mark sitt á þetta nýja veldi. Það
er ein höfuðorsökin til þess hvern-
ig síðar fór. Þýskaland undir
Prússakóngi markaði sér stjórnar-
farslega sérstöðu á 19. öld. Þjóð-
veijar höfnuðu því þingræði og
lýðræði sem ávann sér sess í Bret-
landi og Frakklandi og annars
staðar í Norður- og Vestur-Evr-
ópu. Það var keisarinn sem skipaði
kanslarann, eða forsætisráðher-
rann, og ríkisstjórnina án þess að
þingið kæmi þar nærri. Þingið var
raunar fjarri því að vera spegil-
mynd af þjóðarviljanum vegna úr-
eltrar kjördæmaskipunar, sem var
hagstæð prússneska lénsveldinu.
Ráðandi íhaldsöfl í Þýskalandi
töldu sig þannig hafa sérstöku
stjómmála- og menningarlegu
hlutverki að gegna í Evrópu. Þjóð-
veijar hefðu markað sinn eigin
veg. Þeir höfnuðu fijálslyndi, skyn-
semishyggju og gildum breska
þingræðiskerfisins og frönsku bylt-
, ingarinnar. Þýska • hughyggjan,
’ rómantík og þjóðemishyggja var
allsráðandi. Hagsmunir „heildar-
innar“, þ.e. eins og þeir vora skil-
greindir af keisaranum og hans
mönnum, áttu ævinlega að ganga
fyrir hagsmunum einstaklinganna.
Þýskir lærdómsmenn kepptust við
að dásama þessa heildarhyggju og
þýska „hetjuandann", sem þeir
töldu mótvægi gegn fyrirlitlegri
' „kaupsýslumenningu" Vestur-
landa — einstaklingshyggju og
efmshyggju.
Þegar Vilhjálmur II keisari varð
allsráðandi í Þýskalandi árið 1890
hóf hann stórveldisstefnuna til
vegs en af lítilli fyrirhyggju. Hann
hafði ekki skýr markmið önnur en
þau að Þýskaland ætti að verða
heimsveldi. Þetta var þeim mun
erfiðara fyrir þá sök að hinar stór-
þjóðirnar í Evrópu, Bretar, Frakk-
ar og Rússar, höfðu þegar komið
sér upp heimsveldum. Það var því
heldur lítið um laust rými í öðram
heimsálfum, þegar Þjóðveijar
komu loksins til leiks í nýlendu-
kapphlaupinu. Gamli „járnkanslar-
inn“, Bismarck, hafði forðast alla
ævintýrapólitík og reynt að halda
góðu samkomulagi við Rússa til
þess að þeir mynduðu ekki banda-
lag við Frakka. Hann vissi að
Þýskaland, „ríkið í miðið“, gæti
tæplega barist á tvennum
vígstöðvum — í austri og vestri,
ef til átaka kæmi. Bismarck hafði
lagt mikið Uppúr því að friðmælast
við Rússa. En Vilhjálmur II klúðr-
aði þessu eins og Hitler síðar.
Hann steig einnig það örlagaríka
skref að hefja geysilega flotasmíð
sem Bretar litu á sem hreina ögran
við sig.“
- Hvernig skýra þýskir sagn-
fræðingar uppruna stórveldis-
drauma og þjóðernishyggju keis-
aratímans?
„Um þetta efni hafa staðið miki-
ar deilur. Einn hópur sagnfræðinga
sækir skýringar sínar mjög til Eck-
hardts Kehrs, sem sjálfur var
skammlífur og lést árið 1933. Kehr
var jafnaðarmaður og var undir
áhrifum frá Karli Marx og Max
Weber. Hann leit á tilurð stórveld-
isstefnunnar í ljósi stéttabaráttu.
Undirrót stefnunnar hafi verið ótti
keisarans og aðalsins við að verka-
lýðurinn næði völdum enda voru
jafnaðarmenn í mikilli sókn á þess-
um tíma. Keisarinn og íhaldsmenn
hafi viljað beina óánægju almenn-
ings út á við.
Kehr og eftirmenn hans segja
einnig að þróunin í Þýskalandi
hafi greinst frá þróuninni í Bret-
landi og Frakklandi að því leyti
að gamla júnkaraveldið prússneska
hafi að nokkra runnið saman við
borgarastéttina með þeim afleið-
ingum að aðallinn hafði áfram tögl
og hagldir. Borgarastéttin hafi
orðið hálfgerð undirtylla gamla
lénsveldisins. Á meðan hafi borg-
arastéttin verið orðin ráðandi afl í
Frakklandi og Bretlandi. Við sam-
ranann hafi júnkararnir „sett það
sem skilyrði" að gamla stjórn-
skipulaginu yrði haldið. Þannig
hafi skapast algjört misræmi á
milli framþróunar í efnahagsmál-
um, iðnvæðingar, og stjórnarfars-
ins, sem hjakkaði í sama farinu.
Þótt hér sé auðvitað um einföldun
að ræða er svo mikið víst að fijáls-
lynd, borgaraleg öfl voru áhrifalít-
il í Þýskalandi keisarans, enda
aðstæður allar erfiðar. Eftir að
jafnaðarmenn færðust í aukana
með kröfur um þjóðnýtingu og
valdatöku „verkalýðsins“, sáu
fijálslyndir þann kost vænstan að
falla í faðm við stjórnlynda íhalds-
menn.
Enn má nefna til sögunnar
sam-þýsku hreyfínguna og þá
staðreynd að flokkur gyðingahat-
ara náði töluverðu fylgi í Þýska-
landi keisaratímans. Ymsir þýskir
áhrifamenn aðhylltust einnig sós-
íaldarwinisma, höfnuðu kristileg-
um gildum og sögðu að einungis
hinir hæfustu lifðu af. Barátta
stórveldanna um nýlendur og
markaði væri hliðstæð þeirri bar-
áttu, sem alls staðar færi fram í
náttúranni. Þessi þýska þjóðernis-
blanda var öll heldur görótt, rétt
eins og marxisminn, sem var að
Mannfjöldi fagnar Vilhjálmi I, keisara hins nýja sameinaða Þýskalands, er hann kemur til Berlínar
1871 ásamt Otto von Bismarck, járnkanslaranum svonefnda. Skömmu áður hafði Vilhjálmur, sem áður
var aðeins konungur Prússa, tekið við keisaratigninni í Versölum eftir sigurinn yfir Frökkum.