Morgunblaðið - 03.10.1990, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. OKTÓBER 1990
Hvers vegna var fast-
gengisstefnan röng?
eftirHanneis Hólm-
stein Gissurarson
Senn líður að kosningum og vænt-
anlega nýrri stjórnarmyndun í kjölfar
j'eirra. Þótt verið geti, að núverandi
ríkisstjórn verði endurreist með
Kvennalísta innan borðs í stað Borg-
araflokks, er hitt líklegra, að Sjálf-
stæðisflokkurinn standi að stjórnar-
myndun ásamt Alþýðuflokki eða
Framsóknarflokki.' (Ég tel að vísu
rangt að útiloka stjórnarmyndun
Sjálfstæðisflokks og Alþýðubanda-
lags, en ekki er hún sennileg.) Sjálf-
ur hef ég lengi talið stjórnarmyndun
Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
flokks heppilegasta, en skoðanir
mínar hafa breyst nokkuð síðustu
viikur og mánuði: Alþýðuflokkurinn
er líklegastur til þess að vinna með
Sjálfstæðisflokknum að því að opna
hagkerfið, en það er okkur lífsnauð-
» synlegt vegna nýrra viðhorfa í Norð-
urálfunni. Mikilvægt er í þessu sam- i
bandi, að menn geri sér skýra grein
fyrir reynslu síðustu ára og dragi
af henni rétta lærsJóma. Hvað olli
því, að fastgengisstefnan mistókst?
Hvar fer jafnan úrskeiðis í stjóm
íslenskra efnahagsmála? Hvers
vegna er núverandi stjómarstefna
líka dæmd til að mistakast? Ég hef
lengi velt þessum spurningum fyrir
mér, og hér langar mig til að segja
lesendum Morgunblaðsins frá nokkr-
um niðurstöðum mínum, þótt ekki
iialdi ég, að ég hafi neinn stóra sann-
- leika fram að færa, og því síður að
margir verið mér sammála. En orðin
eru til alls fyrst.
I.
Það er flestum vafalaust í fersku
minni, að tveir í hópi kunnustu hag-
fræðinga landsins, þeir dr. Þorvaldur
Gylfason prófessor og dr. Vilhjálmur
Egilsson framkvæmdastjóri, deildu
ótt og títt um fastgengisstefnuna, á
meðan henni var fylgt. Þorvaldur
lagði þá áherslu á það, að hagkerfið
yrði stöðugra, væri vítahringur
sífelldra gengislækkana rofinn. Fyr-
irtæki og einstaklingar ættu að laga
sig að hinu fasta gengi, hagræða og
-^frspara. Þau fyrirtæki, sem ekki gætu
lagað sig að genginu, ættu að hætta
starfsemi sinni, í stað þess að skrán-
ing krónunnar væri notuð til þess
að halda þeim öllum gangandi. Fast
gengi veitti atvinnulífinu nauðsyn-
legan fjárhagslegan aga. Vilhjálmur
kvað hinsvegar fljótandi gengi nauð-
synlegt vegna sérstakra aðstæðna
íslendinga, sem byggju við miklar
sveiflur í sjávarafla og verði afurða
sinna. Stjórnvöld ættu ekki að halda
genginu uppi með handafli, eins og
hann orðaði það gjarnan. Þegar að-
stæður krefðust þess, ætti gengi að
lækka (og væntanlega þá að hækka,
þegar þess væri þörf). Gengi væri
ekkert annað en verð á peningum,
og þetta verð ætti að vera ftjálst
eins og á öllum öðrum vörum. Ég
hygg, að ágreiningi þeirra megi lýsa
svo, að Þorvaldur hafi viljað fast
gengi og lausa samninga, þar á
meðal kjarasamninga, en Vilhjálmur
á hinn bóginn kosið laust gengi og
fasta samninga. Þegar áföll hafi
dunið á atvinnulífínu, hafi Þorvaldur
viljað niðurfærslu, þ.e. lækkun inn-
lendra kostnaðarliða, en Vilhjálmur
uppfærslu, þ.e. hækkun útflutnings-
tekna.
Því betur sem ég hef hugsað um
þetta mál, því Ijósara hefur mér orð-
ið, að báðir þessir heiðursmenn höfðu
margt til síns máls en að eitthvað
vantaði samt í greiningu þeirra. Þor-
valdur hafði rétt fyrir sér um það,
að gengi krónunnar á að vera fast.
Menn geta ekki gert útreikninga og
áætlanir í sífallandi gjaldmiðli. Pen-
ingar eru mælikvarði á verðmæti,
og þessi mælikvarði má ekki vera á
eilífu reiki. Vilhjálmur hafði hins
vegar líka rétt fyrir sér um það, að
erfitt er eða ókleift að halda gengi
krónunnar blýföstu, eftir að aðstæð-
ur í atvinnulífi hafa gerbreyst. Það
kostar jafnan ófrið á vinnumarkaði
að breyta kjarasamningum til sam-
ræmis við breytingar á viðskiptakjör-
um okkar erlendis. Launastefna
stjórnvalda brestur fyrr eða síðar.
Menn geta ekki sett bráðabirgðalög
um verð á mörkuðum erlendis. En
greining þeirra beggja náði of
skammt. Þeir höfðu báðir rétt fyrir
sér, en aðeins að nokkru marki.
Hvað vantaði? Svarið er þetta, held
ég:
Fastgengisstefna er þá og þvl
aðeins skynsamleg og raunhæf,
að ekki sé rekinn seðlabanki og
viðskiptabankar lúti eðlilegum
lögmálum markaðarins. Ella hlýtur
fastgengisstefna að bresta, eins og
reyndin varð hér 1987 og hefur raun-
ar oft gerst áður, til dæmis 1939 og
1950. Þetta er reynsla annarra þjóða.
Chile-menn festu til dæmis pesóinn
við Bandaríkjadal á stjórnarárum
Pinochets, en urðu að skipta um
stefnu upp úr 1980. Það var ekki
heldur nein tilviljun, að fastgengis-
kerfið, sem kennt var við Bretton
Woods, féll með braki og brestum
árið 1971.
Ljónið verður ekki að grænmet-
isætu, þótt um það séu sett lög, hef-
ur Sir Alan Walters, fyrrverandi (og
núverandi?) efnahagsráðgjafi Mar-
grétar Thatchers, sagt í mín eyru.
Hann átti við það, að seðlabankar
breyta ekki um eðli, þótt þeim sé
skipað að fylgja fastgengisstefnu.
Fyrr eða síðar kemur að því, að þeir
láta undan stjórnmálamönnum, sem
skipa þeim að auka yfirdrátt ríkis-
ins, lækka vexti, minnka bindiskyldu
eða leika aðrar listir á peningamark-
aðnum. Hið sama er að segja um
þá viðskiptabanka, sem eru í eigu
ríkisins eða mjög háðir því. (Við-
skiptabankar geta auðvitað aukið
peningaþenslu með ógætilegum út-
lánum, þeir geta skapað peninga
óbeint eins og seðlabankar gera
beint, eins og Olafur Bjömsson pró-
fessor hefur margbent á.) Afleiðingin
verður, að fastgengisstefnan brestur.
Nota má' aðra líkingu, sem okkur
Islendingum er ef til vill tamari.
Ekki er við því að búast, að of-
drykkjumaður hætti að drekka þrátt
fyrir fögur fyrirheit og áminningar
annarra, ef flaskan er eftir sem áður
innan seilingar. Ætli hann að hætta
að drekka, verður hann að henda
flöskunni út á hafsauga, svipta sjálf-
an sig kostinum á misnotkun áfeng-
is. Þetta er kjarni málsins. Stjórn-
völd hafa lengi misnotað það vald,
sem þau hafa haft í peningamálum.
Þau eru eins líkleg til þess að halda
því'áfram og ofdrykkjumaðurinn til
að grípa til hinnar nálægu flösku.
Eina ráðið til þess að tryggja hér
stöðugan gjaldmiðil er að flytja seðla-
prentunarvaldið úr iandi, festa krón-
una við annan gjaldmiðil, jafnframt
því sem Seðlabankinn yrði lagður
niður, ríkisbankar seldir almenningi
og fullt frelsi lögfest á peningamark-
aðnum.
II.
Nú kunna einhveijir að segja, að
þetta sé hreint óráð, óraunhæft eða
óframkvæmanlegt. Flaumósa mæl-
skumaður vilji teyma íslendinga út
í óvissuna. En svo vill til, að þetta
ráð er þrautreynt. Ýmsar þjóðir búa
við það fastgengiskerfí, sem ég legg
hér til. Næitækasta dæmið er Lúx-
emborg, viðkomustaður margra ís-
lendinga á Ieið þeirra austur á bóg-
inn. Lúxemborgarmenn hafa ekki
neinn seðlabanka og nota í raun og
veru belgíska frankann, þótt einnig
sé prentaður Lúxemborgarfranki,
jafngildur honum, og er hann í um-
ferð í landinu ásamt belgíska frank-
anum. (Hinsvegar er mér sagt, að
Lúxemborgarfranki sé almennt ekki
gjaldgengur í Belgíu, þótt auðvitað
megi skipta honum í banka.) Annað
dæmi er peningakerflð í Hong Kong,
en mér hefur veist kostur á að kynn-
ast því í mörgum ferðum til Hong
Kong og viðræðum við einn helsta
höfund þess og góðan vin minn,
breska hagfræðinginn John Green-
wood. Þar sjá tveir einkabankar, The
Chartered Bank og Hong Kong and
Shanghai Banking Corporation, um
seðlaprentun, en sérstök opinber
nefnd hefur yfirumsjón með henni.
Stjórnast seðlaútgáfa af því, að Hong
Kong-dalur er skiptanlegurí hinu
fasta hlutfalli 7,8 á móti Banda-
ríkjadal. Seðlaprentun ræðst með
öðrum orðum af þeim forða Banda-
ríkjadala, sem Hong Kong hefur á
hveijum tíma. Segja má, að Hong
Kong sé á Bandaríkjadalsfæti með
svipuðum hætti og ríki heims voru
flest á gullfæti fyrir 1914.
Onnur dæmi eru til. Panama notar
bandaríkjadal í viðskiptum innan-
lands. (Eitt sinn ætlaði hagfræðingur
að bera saman frammistöðu seðla-
banka í Rómönsku Ameríku og
komst að þeirri niðurstöðu, að verð-
bólga væri minnst og árangur seðla-
bankans því bestur í Panama. En
hann greip í tómt, því að enginn
seðlabanki er í Panama!) Enginn
seðlabanki hefur heldur til skamms
tíma starfað í Færeyjum. Danski
seðlabankinn hefur um leið verið
seðlabanki Færeyja. Skotland, Mön-
eyja og Ermarsundseyjarnar prenta
sín eigin pund, jafngild því pundi,
sem Englandsbanki prentar. Að því
hníga þó tvenns konar rök, að heppi-
legast sé fyrir Islendinga að hafa
svipaðan hátt á og Lúxemborgar-
menn og Hong Kong-búar, að prenta
eigin gjaldmiðil í föstu hlutfalli við
forða af öðrum gjaldmiðli. í fyrsta
lagi missir útgefandi gjaldmiðilsins
þá ekki tekjur í hendur útlends seðla-
banka við það, sem óhjákvæmilega
gerist, að seðlar og mynt týnast,
fara í súginn. í öðru lagi gerir það
okkur kleift að horfa á myndir af
gömlum íslenskum þjóðhetjum á
seðlum okkar í stað Bretadrottningar
eða þýskra stórskálda. En særir það
samt ekki þjóðernistilfinningu okkar
að afsala okkur seðlaprentunarvaldi
í hendur útlendingum? Þeir, sem
spyija svo, gleyma því, að peningar
eru umfram allt mælikvarði á verð-
mæti með svipuðum hætti og eins
metra long stöng, sem varðveitt er
í París, er mælikvarði á lengd hluta.
Ef þessir áköfu þjóðernissinnar ætla
að vera sjálfum sér samkvæmir,
hljóta þeir að vilja taka upp fornar
mælieiningar, alin og spönn og stórt
hundrað silfurs. Metrakerfið er
franskt að uppruna og hvorki betra
né verra fyrir það. Hvers vegna tók-
um við þá líka upp hægri umferð
árið 1968?
Drykkjumaðurinn kastar flösk-
unni út í hafsauga, ef honum er al-
vara. Við ættum hins vegar að flytja
seðlaprentunarvald íslenskra stjórn-
valda úr landi vegna langvarandi
misnotkunar þess. En við nýtt pen-
ingakerfi er okkur að einu leyti meiri
vandi á höndum en drykkjumannin-
um. Við þurfum þá að velja „réttan“
gjaldmiðil og seðlabanka. Ég var um
tíma þeirrar skoðunar, að hyggilegt
væri að nota Bandaríkjadal sem
mælieiningu í peningaviðskiptum.
Reynslan sýndi, að meiri festa væri
í stjórnarfari í Bandaríkjunum en
Norðurálfunni. En aðstæður hafa
breyst. Þróunin hefur borið okkur
miklu nær Norðurálfunni en Banda-
ríkjununi og er líkleg til að halda
áfram i sömu átt. Þá má að vísu
spyija: Hvers vegna ættum við ekki
að nota vegið meðaltal einhverra
Norðurálfupeninga? Vegna þess að
eitt aðalatriðið er skiptanleiki eða
innleysanleiki gjaldmiðilsins. Inn-
lausnarskyldan takmarkar seðlaútg-
áfuna. Hugmynd mín er, að hér
megi nota tvo gjaldmiðla jöfnum
höndum, hinn íslenska og hinn út-
lenda. Bankar og önnur fyrirtæki
verði ætíð að geta skipt gjaldmiðlun-
um tveimur í föstu hlutfalli (einfald-
ast er, að hlutfallið sé einn á móti
einum). Þess vegna verðum við að
nota gjaldmiðíl, sem er notaður ein-
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Fastgengisstefna er
þá og því aðeins skyn-
samleg og raunhæf, að
ekki sé rekinn seðla-
banki og viðskipta-
bankar lúti eðlilegum
lögmálum markaðar-
ins“
hvers staðar annars staðar, en er
ekki aðeins reikningseining. Þótt
svissneskur franki sé líklegastur til
að vera traustur gjaldmiðill áfram í
Norðurálfunni, háttar svo um við-
skipti okkar, að eðlilegast er að velja
annaðhvort þýskt mark eða enskt
pund.
Nú er sá galli vissulega á því að
nota þýskt mark eða enskt pund, að
við tækjum áhættuna af slæmri
frammistöðu seðlabankamanna í
Þýskalandi eða Bretlandi. Ríkisstjórn
íslands afsalaði sér þá öllu seðla-
prentunarvaldi og yrði að flytja inn
þá verðbólgu, sem sá seðlabanki, sem
Islendingar kysu að nota, gæti hugs-
anlega efnt til. Ekki er ástæða til
að gera lítið úr slíkum mótrökum í
heimi óvissu og örra breytinga. Pen-
ingakerfi eftirstríðsáranna, Bretton
Woods-kerfið, var reist á banda-
ríkjadal vegna almenns trausts á
bandaríska seðlabankanum. Það
hrundi, þegar seðlabankinn lét undan
stjórnvöldum, meðal annars vegna
Víetnam-stríðsins. Nú binda þjóðir
Norðurálfunnar vonir við þýska
seðlabankann. En kemur ekki að því
fyrr eða síðar, að sá ágæti banki
fellur fyrir freistingunum? Nóg hefur
hann að minnsta kosti gefið nýlega
út af seðlum fyrir Austur-Þjóðveija.
Hvað gerist, ef jafnaðarmenn ná
völdum og taka austur-þýska at-
vinnuleysingja á opinbert framfæri í
stað þess að láta þá verða sér úti
um arðbær störf? Þótt slík mótrök
séu umhugsunarverð, hygg ég þó,
að hvor kosturinn, sem valinn yrði,
þýskt mark eða enskt pund, yrði
miklu betri í fyrirsjáanlegri framtíð
en íslensk króna í umsjá íslensks
seðlabanka. Valið á milli þessara
tveggja kosta er svipað valinu á milli
mannsins, sem er líklegur til að
skvetta í sig söngvatni við og við,
og hins, sem hefur alla tíð verið of-
drykkjumaður.
III.
Deilur þeirra Þorvaldar Gylfasonar
og Vilhjálms Egilssonar um fast-'
gengisstefnu eiga sér raunar nokkrar
sögulegar hliðstæður hér á landi.
Þorvaldur er með vissum hætti sam-
mála Jóni Þorlákssyni, sem vildi
standa innstæðueigendum skil á
sömu verðmætum 1925 ogþeir höfðu
lagt inn í banka 1914. Hann hækk-
aði þess vegna gengi eins mikið og
hann gat og taldi það síðan hlutverk
atvinnulífsins að laga sig að hinu
nýja gengi með kostnaðariækkunum,
þar á meðal launalækkunum (sem
hefðu einmitt verið réttlætanlegar,
þar sem hver króna keypti meira af
verðmætum eftir en áður). Ásgeir
Ásgeirsson, síðar forseti, var hins
vegar svipaðrar skoðunar og Vil-
hjálmur. Hann lagði áherslu á hags-
muni atvinnulífsins og frið á vinnu-
markaði og sagði í þingræðu árið
1926 að Jón væri bókstafstrúarmað-
ur á hinn fijálsa markað og vildi
heldur „sjá himin og jörð forganga
en að einn stafkrókur lögmálsins líði
undir lok“. Fleira er sambærilegt.
Dr. Benjamín Eiríksson gagnrýndi
fastgengisstefnuna, sem fylgt var
hér á landi frá 1925 til 1939, með
svipuðum hætti og ég hef hér gert.
í hinu merka riti sínu frá 1938,
Orsökum erfiðleikanna í atvinnu-
og gjaldeyrismálunum, benti
Benjamín á það, að hin innri mótsögn
fastgengisstefnunnar væri í því fólg-
in, að bankar sköpuðu peningaþenslu
með óhóflegum útlánum, þótt gengi
væri haldið föstu. Afleiðingin verður
óhjákvæmilega óraunhæf eftirspurn
innanlands, of mikill kaupmáttur, og
halli á viðskiptum við útlönd, sem
aðeins verður leystur með innflutn-
ingshöftum (eins og gert var á
kreppuárunum) eða gengislækkun
(eins og síðan hefur verið gert).
Annmarkinn á deilum þeirra Þor-
valdar og Vilhjálms er einmitt, að
þær bæta harla litlu nýju við. Við
höfum heyrt flestar eða allar rök-
semdir þeirra áður, og við höfum
reynt ráð þeirra. Fyrst fylgdum við
fastgengisstefnu og urðum að grípa
til innflutningshafta. Síðan reyndum
við fljótandi gengi með-þeim afleið-
ingum, að íslenska krónan seig til
botns og er hvergi seljanleg annars
staðar en í íslenskum bönkum. Giska
má á, að hagvöxtur hafi lengi verið
um 1% minni á ári vegna hinnar
þrálátu verðbólgu hér á landi en
hann hefði getað verið. Þetta merk-
ir, að hinn ósýnilegi kostnaður af
verðbólgu (en gengislækkanir eru
auðvitað aðeins ein hlið hennar) hef-
ur verið geypilegur fyrir íslenskt
launafólk. Eg er að vísu ekki í nokkr-
um vafa um það, að fljótandi gengi
er heppilegra en gengisstýring á veg-
um seðlabanka. Gengislækkun er ill-
skárri en innflutningshöft (eða
skuldasöfnun erlendis eins og nú
hefur lengi tíðkast). Þar höfðu þeir
Benjamín Eiríksson og Ólafur
Björnsson rétt fyrir sér 1950 og þeir
Jónas Haralz og Jóhannes Nordal tíu
árum síðar. En ég færi þessar hug-
leiðingar á blað í því skyni að benda
á þriðja kostinn, sem er fast gengi
án seðlabanka og seðlaprentunar-
valds. Líklega komumst við næst
slíku peningakerfi á heimastjórnar-
árunum. Þá var íslandsbanki, sem
var einkabanki og að miklu leyti í
eigu útlendinga, éeðlabanki landsins,
en seðlaprentunarvald hans tak-
markaðist mjög af gullfætinum, sem
íslenska krónan var á ásamt hinni
dönsku: íslandsbanki varð hvenær
sem er að snara út gulli fyrir krónu,
og íslenska krónan var jafngild hinni
dönsku. Þetta er stöðugasta peninga-
kerfi, sem við höfum búið við.
Nú hljóta einhveijir lesendur að
segja, að ég geti ekki látið eins og
verkalýðsfélög og vinnudeilur séu
ekki til. Hvernig í ósköpunum eigum
við að leysa úr þeim án þess sveigjan-
leika, sem seðlaprentunarvaldið færir
okkur? Það er rétt, að ekki er unnt
að slíta peningamál úr samhengi við
kjaramál. En við þurfum að gera
okkur ljóst, hvert hið raunverulega
orsakasamband er. Það eru ekki
óhóflegar launahækkanir, sem valda
peningaþenslu og með henni verð-
bólgu. Óðru nær. Það er óhófleg
peningaþensla, sem veldur hvoru
tveggja, verðbólgu og óhóflegum
launahækkunum. Uppspretta verð-
bólgu er ætíð í seðlabanka. í frjálsu
hagkerfí, þar sem menn semja um
laun á eigin ábyrgð, þá verða þau
fyrirtæki gjaldþrota, sem hækka
laun óhóflega, og þeir launþegar at-
vinnulausir, sem setja of hátt verð
upp fyrir þjónustu sína. Óhóflegum
launahækkunum er því ekki að kenna
um verðbólguna. Þetta er svipuð
skýring, ef skýringu skal kalla, og
þegar sagt er, að maður sé drykk-
felldur, af því að hann hafi átt erfiða
æsku, og margir eru drykkfelldir,
þótt þeir hafi ekki átt erfiða æsku.
Menn eru drykkfelldir, af því að þeir