Morgunblaðið - 03.10.1990, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. OKTÓBER 1990
27
tefna
i
nokkru sóttur í sömu uppsprett-
una.“
- Þannig að hér var strax kom-
ið efnið i nasismann?
„Já, í Mein Kampf fór Hitler
ekki dult með að hann sótti ýmsar
hugmyndir sínar til heimsvalda-
stefnu, kynþáttastefnu og þjóðern-
isstefnu keisaratímabilsins. Nas-
istaflokkurinn átti sína forvera
bæði í Þýskalandi og Austurríki.
Sagnfræðingar á hægri vængn-
um hafa svo aftur á móti hafnað
kenningum um að nasisminn væri
framhald heimsvaldastefnu keis-
aradæmisins. Þeir telja einnig frá-
leitt, að innanlandsástandið hafi
verið undirrót að þessari stefnu,
og telja að hana verði að skýra í
samhengi við framferði annarra
stórvelda á þessum tíma. Öll hafi
þessi ríki keppt að því að auka
vald sitt, hér hafi verið um að
ræða sjálfstætt markmið að miklu
leyti óháð framvindu innanlands.
Þar má nefna Gerhard heitinn Ritt-
er, sem var lengi einn aðalmál-
svari þessara sjónarmiða. Hann
taldi stefnu Bismarcks hafa verið
friðsamlega og heimsveldisdrauma
fýrst hafa byrjað með Vilhjálmi II.
Sömuleiðis segir Ritter vafasamt
að rekja þýska hernaðarhyggju til
Prússa. En víst er að dýrkunin á
hermennsku og stríði var eitt af
því sem mjög setti svip sinn á
Þýskaland keisarans."
- Deilan um hver átti upptökin
að fyrri heimsstyijöldinni verður
víst seint útkljáð en hver er skoðun
þýskra sagnfræðinga á því atriði?
„Eftir fyrri heimsstyijöldina
kepptust þýskir sagnfræðingar við
að sýna fram á að Þjóðveijar hefðu
ekki átt sök á stríðinu. Þessi sögu-
skoðun vann sér fylgi og við upp-
haf seinni heimsstyijaldarinnar má
segja að einhugur hafi ríkt um það
meðal fræðimanna að stórveldin
hefðu öll átt nokkra sök á því að
stríðið braust út 1914. Löngu
seinna, 1961, kom út bók eftir
þýska sagnfræðinginn Fritz Fis-
cher Gríffnach der Weltmacht sem •
kollvarpaði hugmyndum manna
um þessi efni. Hann hélt því fram
að þýska keisaraveldið hefði átt
sök á því öllum öðrum veldum
framar að stríð hófst 1914. Hann
sýndi fram á að Bethmann-Hol-
weg, sem var kanslari Þýskalands
við upphaf fyrri heimsstyijaldar,
hefði ekki verið neinn friðarsinni
eins og menn höfðu almennt talið.
Kanslarinn hefði sett Þýskalandi
skýr markmið og þau voru að ná
efnahagslegu og pólitísku forræði
í Mið-Evrópu og á Balkanskaga
og leggja undir Þýskaland lönd í
austri á kostnað Rússaveldis. Næst
komust Þjóðveijar að ná þessum
markmiðum með Brest-Litovsk-
samningnum sem þeir gerðu við
Lenín árið 1918. Þar voru Þjóðverj-
um tryggð yfirráð yfir Póllandi,
landsvæðunum, þar sem Eystra-
saltsríkin voru síðar stofnuð, og
Úkraínu sem átti að heita sjálf-
stæð. Þetta var þó skammgóður
vermir eins og allir vita því Þjóð-
veijar lutu í lægra haldi á vest-
urvígstöðvunum.
Það sem er hvað markverðast
við kenningar Fischers er að hann
sér glöggt samhengi á milli ut-
anríkisstefnu keisaradæmisins og
stefnu Hitlers. Aðrir sagnfræðing-
ar, einkum á hægri kantinum, vildu
halda því fram að nasisminn hefði
verið „slys“ í þýskri sögu og mark-
mið hans allt önnur en keisara-
stjórnarinnar. í raun má segja að
kenning Fischers hafi orðið ofan á
Morgunblaðið/Ól. K. Magnússon
„Undir forystu Konrads Adenauers og kristilegra demókrata var
grundvellinum kippt undan þýskri yfirgangs- og heimsvaldastefnu.“
Adenauer á Þingvöllum með Ólafi Thors forsætisráðherra 26. októ-
ber árið 1954.
heimsveldi en svaraði því neitandi.
Skort hefði hið rétta hlutfall land-
rýmis og fólksfjölda.
I hugmyndafræði nasismans
fólst afturhvarf til miðalda. í Mið-
og Austur-Evrópu átti að vera
kjarni „þúsund ára ríkisins", þar
sem „germanskir" menn skyldu
aðallega stunda landbúnað. Því
þurfti að útrýma íbúunum sem þar
voru fyrir í hernumdum löndum
eða hneppa þá í þrældóm.
Heimsyfirráð voru svo lokastigið
en svo virðist sem Hitler hafi ætlað
næstu kynslóð að ná því marki.
Það greindi einnig Hitler frá keis-
aranum að hann lagði mikið upp
úr því að halda friðinn við Breta
að hluta til vegna þess að þeir eru
germönsk þjóð. Hann vildi að Bret-
ar gæfu Þjóðveijum fijálsar hend-
ur á meginlandinu. A móti var
hann reiðubúinn að hafna flot-
auppbyggingu og verslunarsam-
keppni og fyrirleit í raun borgara-
stéttina og þá sem fengust við fé-
sýslu. Hitler vildi ekki heldur ný-
lendur í öðrum heimsálfum sem
hefði styggt nýlenduveldið Bret-
land.“
- Það hefur lítið borið á þjóðern-
isstefnu í Vestur-Þýskaiandi. En
hvað er eftir af rótum þýskrar
heimsvaldastefnu? Hvaða forsend-
ur eru fyrir því að hún vakni á ný?
„í vesturhluta Þýskalands var
aftur komið á lýðræði eftir stríð
og nú tókst svo vel til um fram-
kvæmdina, að sambandslýðveldið
hefur verið öðrum ríkjum til fyrir-
myndar um stjórnarfar og fijáls-
legt efnahagskerfi. Ég þekki varla
nokkurt þjóðfélag sem er opnara
og þar sem ríkir meiri fjölhyggja.
„Skipting Þýskalands var harmleikur sem nú er lokið á farsælasta hátt. Lýðræðið hefur sigrað í Þýska-
landi öllu.“
eftir heiftarlegar deilur sagnfræð-
inga, þótt' auðvitað viðurkenni
menn, að Hitler hafi í ýmsu brugð-
ið út af stefnu keisarastjórnarinn-
ar. Sjálfur taldi Hitler að hann
hefði markað Þjóðveijum algerlega
nýja utanríkisstefnu og hann for-
dæmdi þá gömlu, vegna þess að
hún hefði beinst að því að vinna
nýlendur í öðrum heimsálfum."
- Eftir að keisaradæmið hrundi
tóku Þjóðveijar loksins upp vest-
ræna stjórnarhætti _ og stofnuðu
Weimar-lýðveldið. Átti lýðveldið
sér lífsvon?
„Það hugsa ég, en andbyrinn
var sterkur. Lýðveldið var stofnað
í kjölfar ósigursins í fyrra stríði.
íhaldssamir þjóðernissinnar og
nasistar gátu notað þessa stað-
reynd til að ófrægja lýðræðis-
stjórnarfarið með því að tengja það
við ósigurinn í stríðinu og niður-
lægingu Þjóðverja. Eins og al-
kunna er hélst gamla valdakerfið
að nokkru við lýði í Weimar-lýð-
veldinu og grunnt var á öfga-
kenndri þjóðernisstefnu. Svo bætti
hrunið 1923 gráu ofan á svart og
Versalasamningurinn sjálfur og
óánægjan með hann.
Enn velta menn því samt fyrir
sér hvort nasisminn hafí verið óhjá-
kvæmilegur og hvort lýðveldið
hefði haldið velli ef kreppan mikla
hefði ekki skollið á 1929. Og vissu-
lega er margt sem bendir til þess
að lýðveldið hefði getað átt framtíð
fyrir sér. Það var kreppan sem gaf
Hitler byr í seglin.
En hvað var nasisminn? Hann
sótti mikið til gömlu stórveldis-
stefnunnar og gerði markmið
hennar í mörgu að sínum í bland
við kynþáttakenningar. Nasista-
flokkurinn hafði það einnig fram-
yfir fyrirrennara sína að hann
höfðaði til stærri hóps kjósenda,
ekki síst verkalýðs og millistétta.
Hann var byltingarsinnaður flokk-
ur sem lagðist eindregið gegn vest-
rænum áhrifum í Þýskalandi.
Kommúnistar vanmátu þetta bylt-
ingareðli og sögðu Hitler peð kap-
ítalista. En llitler fór sínu fram,
hann var sinn eigin herra, og
kommúnistar og jafnaðarmenn
fengu að súpa seyðið af því.
Hitler setti landvinninga i Evr-
ópu á oddinn. í Mein Kampf varp-
aði hann fram þeirri spurningu
hvort keisaradæmið hefði verið
Undir forystu Konrads Adenauers
og kristilegra demókrata var
grundvellinum kippt undan þýskri
yfirgangs- og heimsveldisstefnu.
Sambandslýðveldið gerðist vest-
rænt ríki í orðsins fyllstu merk-
ingu, og sneri baki við „þýsku leið-
inni“, sem þjóðernissinnar voru svo
stoltir af á fyrri tíð. Þjóðernis-
hyggja hefur raunar orðið að hálf-
gerðu skammaryrði í Þýskalandi
frá stríðslokum. Þjóðveijar hafa
lifað í skugganum af þeim glæpum
sem nasistar frömdu í seinni
heimsstyijöldinni. Eldri kynslóðin
í Vestur-Þýskalandi tregðaðist
lengi vel við að gera upp fortíðina
og kaus að gleyma sér í endur-
reisninni. Á 7. og 8. áratugnum
varð breyting þar á að kröfu yngra
fólks. Menn verða þess þó oft var-
ir í Vestur-Þýskalandi hversu mik-
ið kynslóðabil er þar stáðfest. Þeir,
sem komnir eru á efri ár, eru
margir hveijir allólíkir hinum
yngri, sem alist hafa upp í frelsi
og hagsæld sambandslýðveldisins.
Sú kenning, að leita beri orsak-
anna til stórveldisstefnu Þjóðveija
í þjóðareinkennum þeirra, er að
mínu viti fráleit. Það vill oft gleym-
ast að Hitler hlaut aldrei stuðning
meirihluta kjósenda í fijálsum
kosningum svo dæmi sé tekið og
það voru fleiri en þýskir gyðingar,
sem urðu fyrir barðinu á harð-
stjórn hans. Nasistar myrtu vita-
skuld íjölda annarra Þjóðveija,
hnepptu þá í ánauð eða hröktu úr
landi.“
- En hvað hefur komið í stað
þjóðernisstefnunnar?
„Það er hiklaust Evrópustefnan
sem Adenauer kanslari, risinn í
þýskri sögu eftirstríðsáranna, átti
mestan þátt í að móta.'Þjóðveijar
hafa náð sáttum við Frakka og
gegnt forystuhlutverki í samein-
ingu Evrópu eftir styijöldina.
Jafnframt má fullyrða að hern-
aðarstefnan gamla sé löngu útdauð
í Vestur-Þýskalandi, en marx-
lenínistar í „alþýðulýðveldinu“
reyndu að halda í „fornar hefðir“,
eins og gæsaganginn! Það er hins
vegar fátt sameiginlegt með sam-
bandshernum, Bundeswehr, og
gamla þýska hernum. Herinn er
nú þverskurður af samfélaginu,
eins og það hefur þróast frá
stríðslokum. Andúð á hermennsku
er meira að segja svo rík í landinu
að herinn hefur stundum átt í
mestu vandræðum með að valda
hlutverki sínu.“
- Hvað þá um einhvers konar
endurskoðunarstefnu, það er að
segja að Þjóðverjar telji að á þá
hafi verið hallað þegar málin voru
gerð upp eftir seinni heimsstyij-
öldina?
„Þýsk stjórnvöld hafa fallist á
að engar kröfur verði gerðar til
landsvæða í Póllandi sem tilheyrðu
Þýskalandi fyrir stríð. Hér riðu
jafnaðarmenn og fijálslyndir á
vaðið með sáttastefnu sinni, Ost-
politik, Willys Brandts á 8. ára-
tugnum. Flóttamenn frá þessum
svæðum sem helst eru líklegir til
að halda landakröfunni á lofti voru
áhrifamiklir fyrst eftir stríð en týna
nú óðum tölunni."
- Ýmsir virðast þó óttast ein-
hvers konar afturhvarf til þjóðem-
isstefnu í Þýskalandi, samanber
uppnámið út af ummælum breska
ráðherrans Nicholas Ridleys — tel-
ur þú þetta óhugsandi?
„Það get ég auðvitað ekki full-
yrt. Hitt tel ég víst að öfgafull
þjóðernisstefna á borð við nasis-
mann fái síst af öllu fest rætur í
Þýskalandi. Þjóðveijar hafa lært
nóg af sinni sögu til að varast slík
víti. Ég held aftur á móti að þeir
eigi eftir að finna sig á nýjan leik
sem eina þjóð, eftir að hafa verið
aðskildir með múrvegg og morðtól-
um í nærri þijá áratugi. En ég sé
ekki hvers vegna aðrar þjóðir
þyrftu að hafa áhyggjur af því að
Þjóðveijar fylltust álíka stolti yfír
þjóðerni sínu og menningu og til
dæmis Bretar og Frakkar. Fram-
lag þeirra til heimsmenningarinnar
er ómetanlegt þótt það hafi því
miður fallið í skuggann af mis-
gjörðum valdhafa. Það er líka ljóst
að Þjóðveijar eiga eftir að skil-
greina að nýju hlutverk sitt í al-
þjóðamálum. Þar skiptir höfuðmáli
að þeir ætla að halda áfram að
vera í félagsskap annarra vest-
rænna ríkja. Mér fínnst það ekkert
sérstakt undrunarefni að Sovét-
stjórnin skyldi að lokum kyngja
' öllum gömlu áróðurslummunum
um árásartilgar t Atlantshafs-
bandalagsins, og leggja blessun
sína yfír þátti >ku
Þýskalands í bai
vita að það er þ
og allri Evrópu
ekki úr tengslu
menn, Breta, Fi
ræðisþjóðir."
- Er þá ásta
sameinaðs
ilaginu. Rússar
i sjálfum í hag
>jóðveijar slitni
ið Bandarikja-
a og aðrar lýð-
il að gleðjast í
dag?
„Já, svo sa> -lega. Skipting
Þýskalands var harmleikur sem nú
er lokið á farsælasta hátt. Lýðræð-
ið hefur sigrað í Þýskalandi öllu.
Þess vegna geta íslendingar eins
og aðrar þjóðir samglaðst Þjóðveij-
um á þessum merka degi.“
Viðtal: Páll Þórhallsson