Morgunblaðið - 28.10.1990, Blaðsíða 10

10 c
MORGUNBLAÐIÐ
MENNINGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR
28. OKTOBER 1990
•i
MYNDLIST /Er hægt aó mislíka vid myndlist?
Að láta sérmislíka qfviti
STUNDUM er sagt í gamni sem alvöru að í raun hafi enginn neitt vit
á myndlist, en allir hafi þar sínar persónulegu skoðanir. Þeir eru
lika þó nokkrir sem gefa lítið fyrir myndlist og halda því fram að
þeim sé illa við hana — og taka oft sérstaklega fram að þeim finnist
öll nútímalist (þ.e. annað en landslagsverk og persónumyndir) ein-
stök vitleysa. En þetta fær ekki staðist nánari umræðu; það hafa
nefnilega fæstir lært að láta sér mislíka við listina, þannig að vit sé í.
Mr að þarf nefnilega mikla reynslu
og íhugun til að geta látið sér
mislíka við listina, og þessu er oft
ruglað saman við önnur hugtök.
Nýlega var þetta vandamál rætt í
bandarísku fræði-
ríti, þar sem það
var sett fram á
há-alvarlegan hátt
í ljósi þeirra þreng-
inga sem frjáls list-
sköpun á við áð
glíma þar í landi
nú um stundir, og
lítillega hefur verið
minnst á í sumum fjölmiðlum. Vert
er að rekja þessa umræðu nokkuð
hér, því hún á ekki síður við á okkar
umburðarlynda landi en annars
staðar.
Tvö ráð eru til lausnar þessu
máli, eins og vænta má; annars veg-
ar að benda fólki á leiðir til að það
geti sagt af sannfæringu og rökvísi
að því mislíki ákveðin list, eða taka
því sem náttúrulögmáli að listrænir
dómar fólks byggist á klisjum, sem
eru mannskemmandi fyrir viðkom-
andi, skaðlegar fyrir listafólk og
menningu í landinu, og skilja ekkert
annað en vonleysi og tómleika eftir
sig. Af þessum kostum er augljóslega
eftir Eirík
Þorlóksson
uppbyggilegra að benda fólki á leiðir
til að láta sér mislíka listir á rétt-
lætanlegum grundvelli.
Það eru fjórar leiðir til að láta sér
mislíka við myndlist. Þtjár þeirra eru
rangar og séu þær valdar hefur við-
komandi lítinn rétt að að segja að
sér mislíki viðkomandi list; þar kem-
ur annað til.
Að gefa myndlist engan gaum.
Auðveldustu viðbrögðin við myndlist
sem maður telur að sér muni mislíka
er einfaldlega að sniðganga hana.
Fara ekki á sýningamar, kaupa ekki
verkin. Þessi lausn skaðar ekki lista-
fólkið, en hún er slakur vitnisburður
um það fólk sem setur þannig sinnu-
leysi ofar þeirri ögrun, sem felst í
því að þurfa að mynda sér skoðanir
á grundvelli eigin reynslu, en ekki
aðeins fyrir orð annarra.
Myndlist krefst þess að fólk velti
henni fyrir sér, hugsi um hana, taki
afstöðu til hennar; hún krefst þess
hins vegar ekki að fólki finnist verk-
in falleg eða líki við þau. Myndlistin
er ekki og hefur sjaldnast verið
flótti frá raunveruleikanum,- og lista-
menn þessarar aldar eru ekki þeir
fyrstu sem Qalla um erfið viðfangs-
efni á sviði tilfinninga, stjómmála
og trúmála. Aðeins með því að velta
myndlist fyrir sér getur fólk lært af
þeim viðfangsefnum sem þar er tek-
ist á við, og þroskast þannig sem
einstaklingar. Með því að gefa mynd-
list engan gaum missir fólk af þessu
tækifæri.
Að hafna myndlist.
Kröftugri leið til að láta í ljós andúð
sína er að banna myndlist. Þetta er
hægt að gera með lagasetningum,
með því að neita listamönnum um
fé og sýningaraðstöðu, og almennt
sýna þeirri myndlist fullan fjand-
skap, sem ekki samræmist viðhorfum
stjórnvalda í þjóðfélagsmálum, trú-
málum, siðferðismálum eða listræn-
um stíl. Nasistar gerðu þetta í Þýska-
landi á fjórða áratugnum, Sovétríkin
eftir 1932, og Menntamálaráð ís-
lands (undir forystu Jónasar frá
Hriflu) með alræmdri háðsýningu
1942. í bók sinni „íslensk myndlist
á 19. og 20. öld“, II. bindi, vitnar
Bjöm Th. Bjömsson í orð Jónasar í
blaðagrein um þá listamenn sem átti
að banna: „... ég vil í nafni þjóðar
minnar leggja blátt bann við því, að
þessum grátlega ógæfusömu mönn-
um gefist tækifæri til að halda áfram
að blekkja landslýðinn og telja hon-
um trú um að það sem þeir séu að
gera sé list.“ Úr penna formanns
Menntamálaráðs barst ekki víðsýni
í það skiptið.
Gallinn við alla „ritskoðun" mynd-
listarinnar er hins vegar sá, að hún
skaðar bestu listamenn síns tíma
ekki síður en miðlungsmenn og þá
sem fljótt gleymast. Þannig komst
Edouard Manet í áratugi aldrei yfir
þær viðtökur sem málverkið „Olymp-
ia“ fékk 1865. Meðal hinna grátlegu
ógæfumanna hér á landi 1942 voru
taldir Jón Stefánsson, Gunnlaugur
Scheving og Þorvaldur Skúlason, og
verður varla sagt að listasagan hafi
reynst sammála þeim dómi. Því er
fánýtt að hafna myndlist í samtíman-
um, hvað þá að reyna að bæla hana
niður, því tíminn og sagan munu
ætíð kveða upp hinn endanlega dóm.
Að fordæma myndlistarmenn.
Það er stutt skref frá því að hafna
myndlist til þess að fordæma lista-
mennina sjálfa. Þannig hafa lista-
menn verið dæmdir og útskúfaðir í
gegnum aldimar, oftar en ekki vegna
samfélagsþróunar eða viðhorfa sem
koma list þeirra ekkert við. Þannig
Allar tegundir klæðningarstáls
og öll þjónusta
Hringdu og fáðu nánari
upplýsingar
BORGARNES
—ALLT í STÁLI —
sími: 93-71296 fax-. 93-71819
LEIKLIST /Tilheyraýktgervi ekki leiklist?
Um hárlwllur, góma og útlenskan hreim
í SÍÐASTA pistli enduðum við á
að tala um hugarástand áhorfand-
ans þegar gamanleikur er annars
vegar. Eflaust væri hægt að til-
færa og tíunda til eilífðamóns það
sem líklega getur þótt fyndið og
vakið hlátur. Það fer ekki hvað
síst eftir aðstæðunum hveiju
sinni. Á skemmtistöðunum hentar
ekki að bjóða upp á samskonar
gamanefni og í leikhúsunum, þar
sem móttökutæki áhorfendanna
em sljóvguð af áfengisneyslu.
að þýðir þó ekki að metnaðurinn
sé minni hjá flytjendum, heldur
verður að lækka kröfumar til inni-
halds „grínsins". Áfengið breytir þar
öllu. Það er hreinlega ekki hægt að
mmmmmmm^mm tefla fram jafn
vönduðu efni og í
leikhúsinu. „Mixt-
úran þarf öll að
vera grófari og oft
verðum við að
sleppa því efni sem
okkur þykir gott
og láta það bíða
betri tíma. Sami
áhorfandinn hagar sér öðruvísi í leik-
húsi en á skemmtistað. Þar er lítill
og Iélegur árangur af því að virkja
áhorfandann, því með áfenginu losar
„frosni" íslendingurinn oft svo ræki-
lega um hömlumar, að hann verður
ofvirkur," segir Gísli Rúnar Jónsson.
' Sumir leikhúsmenn hafa illan bif-
ur á öllu gamanefni og hafa jafnvel
tilhneigingu til að flokka allt slíkt
sem ómerkilega lágmenningu. Þessu
viðhorfi hafa íslenskir gamanleikar-
ar kynnst, þegar þeir hafa reynt að
teygja sig út fyrir hefðbundinn
leikstíl með ýktum leik og gervum.
Þeim finnst það jafnvel hamla
þroska sínum sem leikarar, ef þeir
fá ekki að fara þessa leið. En þá
heitir það gjarnan hjá þeim sem
eftir Hlín
Agnorsdóttur
unna hámenn-
ingu, að
vera með
skríls-
læti og
fífla-
Ieik.
„Fíflaleikur er
mjög vondur leikur, leikinn
af leikurum sem ekki ráða við gam-
anleik. Oftast verður slíkur munur
að ófullburða skrípaleik — öðru
nafni jólasveinaleik. Munurinn á
slíkum leik og gamanleik leikara sem
hefur hæfileika er að sá síðarnefndi
er einfaldlega fyndinn, en hinn
ekki. Sá sem er fyndinn nær oft til
fjöldans og verður vinsæll. En það
má helst ekki, því það er skoðun
sumra að leikarinn niðurlægi sjálfan
sig með því að skemmta fjöldanum.
Okkur finnst hins vegar nauðsynlegt
að leikhús sem skemmtilegt og
fínnst því þetta viðhorf lýsa fyrirlitn-
ingu á áhorfandanum. Fyrir sumum
skiptir það engu máli hvort áhorf-
andinn kemur í leikhús eða ekki.
Ef við búum til leiksýningu, sem
gefur eitthvað í kassann er það
flokkað sem sölumennska og þykir
ljótt. Þá er sagt að við séum að
gera eitthvað annað. Einn þekktasti
gamanleikhöfundur Breta, Noel
Coward (1899-1973) sagði að í hans
huga væri mesta viðurkenningin á
starfi leikarans fólgin í því að sömu
leikhúsgestimir kæmu aftur og aftur
í leikhúsið ótilneyddir. Það væri síð-
ur en svo nauðsynlegt að vera með
skrílslæti til þess að ná til fjöldans,
leikari þarf ekki einu sinni að leika
illa til þess — hann nær einfaldlega
til fjöldans þegar hann gerir vel,“
heldur Gísli áfram.
Bæði hann og Edda Björg-
vinsdóttir hafa verið gagnrýnd
fyrir að ofnota gervi eins og
hárkollur, góma og gervitenn-
ur. Sjálf líta þau á gervið sem
eitt mikilvægasta hjálpartæki
leikarans. Með því að skapa
“útlit persónunnar sem fyrst
'komast þau betur í samband við
Jhana, þau íklæðast gervi hennar
og verða hún. Þessu má ef til vill
lfkja við áhrifamátt grímunnar bæði
í helgi- og trúarathöfnum fmm-
stæðra þjóðflokka svo og í allri leik-
listarsögunni, þar sem gríman hjálp-
ar viðkomandi persónu eða leikara
að taka á sig aðra mynd og þar með
umbreyta sjálfum sér hið innra.
Áhrifin eru ótvíræð. „í þeim leikstíl
sem við eigum að venjast hér á
landi hefur það nálgast bannfæringu
ef leikari notaði gervi sem hækju
við að skapa ytra útlit á þeirri per-
sónugerð, sem hann ætlar að túlka.
Samkvæmt ákveðinni leikhefð og
aðferð við þjálfun leikara, sem aðal-
lega er ættuð úr skóla Stanislavskís
á öll sköpun að koma inann frá og
er það gott og blessað. Ein afbökun-
in á þessari aðferð var sérstaklega
áberandi upp úr 1970 á Norðurlönd-