Morgunblaðið - 11.11.1990, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1990
19
rátt fyrir
margra ára
heimildasöfn-
un um jökla
hér á landi,
hefur frain til
þessa ekki ver-
ið unnt að
túlka gögn í
heild vegna
þess að þekkingu hefur skort um
landið undir jöklunum. En með til-
komu kortanna, sem Helgi hefur
gert og fylgja bókinni, af yfirborði
og botni jökla, auk þykktar jökuls-
ins, hefur opnast nýr skilningur á
afrennsli íssins og jökulvatnsins hér
á landi. Kemur þarna býsna margt
forvitnilegt og nýtt fram á kortum
og í texta, sem Helgi lagði fram til
doktorsvamar við Óslóarháskóla
1988 og fékk mikið lof fyrir. „Til
þess að geta lýst afrennsli íss og
vatns frá jöklum þurfum við að
þekkja yfirborðsjökla og jökulbotn-
inn,“ segir hann til skýringar á
þeirri miklu vinnu sem að baki ligg-
ur. „Rennsli vatns undir jökli ræðst
af landhæðinni við botn og ísfarginu,
þ.e. þykkt íssins á hverjum stað.
Hvort tveggja var illa þekkt.“ Hann
bendir á að það var ekki fyrr en með
Fransk-íslenska leiðapgrinum á
Vatnajökul á árinu 1951 að gerðar
voru fyrstu mælingar með hljóðbylgj-
um á þykkt jökla hér á landi. Síðan
var litlu bætt við fyrr en eftir 1975,
þegar Raunvísindastofnun Háskól-
ans hóf þykktarmælingar með raf-
segulmælingum.
En hvemig og hvenær kom Helgi
Bjömsson að jöklarannsóknum? „Það
var Jón Eyþórsson veðurfræðingur,
sem ásamt Sigurði Þórarinssyni jarð-
fræðingi hafði staðið að stofnun
Jöklarannsóknafélags íslands fyrir
réttum 40 árum, sem ýtti mér út í
þetta. Á árinu 1963 var Jón að leita
að einhveijum til að starfa við jökla-
rannsóknir," segir Helgi. „Ég var að
ljúka stúdentsprófí og hann fékk
mig til þess að gerast veðurathug-
unarmaður um sumarið í Jökulheim-
um, skála félagsins í Tungnaárbotn-
um. Þegar ég heimsótti Jón til þess
að ræða þetta hringdi hann skyndi-
lega í Sigurð Þórarinsson og fór að
tala um að það þyrfti að senda strák-
inn í nám í jöklafræði. Það ákvað
ég síðan að gera eftir að hafa
kynnst þeim Jóni og Sigurði og fór
til náms í Ósló. Þar lagði ég stund
á jarðeðlisfræði, vatnafræði og tók
jöklafræði sem sérsvið. Sigurður
stakk að vísu upp á því að ég færi
til Svíþjóðar, en þar hafði hann á
sínum tíma lært jöklafræði hjá Hans
Ahlmann, sem stóð ásamt Jóni Ey-
þórssyni fyrir Sænsk-íslenska leið-
angrinum á Vatnajökul 1936-38.
Sigurður vann þar að sínum fyrstu
vísindastörfum með honum. Þannig
var Sigurður Þórarinsson fyrsti ís-
lendingurinn sem kom frá námi til
starfa í jöklafræðum. En svo kom
Heklugosið 1947 og þá sneri þessi
fjölhæfi vísindamaður sér að eldgos-
um.“ Helgi var því fyrsti sérmennt-
aði jöklafræðingurinn, sem fór alfar-
ið í þetta starf á íslandi. Hann
kveðst þó hafa verið of mörg ár nær
einn í þessu fagi, sem varð til þess
að hann vann líka að snjóflóðarann-
sóknum, sem annar maður á Veður-
stofunni hefur nú tekið við.
Mismunandi rennslisleiðir
íss og vatns
Verkefnin biðu hans. „Til þess að
geta metið ísforðann sem bundinn
er í jöklum þarf mynd af botninum
og einnig yfírborði jökulsins. En að
baki slíkri kortagerð liggúr mikið
starf,“ hóf Helgi útskýringar sínar,
þegar við erum að skoða þessi lit-
fögru kort sem fylgja bók hans, sem
Vísindasjóður Islendinga gaf út. Þar
eru fjögur kort af hvetju svæði, af
jökulbotninum, yfirborði jökulsins,
ísþykktinni og af ísa- og vatnaskil-
um. Þau sýna þijú stór svæði, vestan-
verðan Vatnajökul og Eyjabakkajök-
ulinn, sem höfðu forgang vegna
virkjana Landsvirkjunar á ám sem
þangað sækja forða sinn, og loks eru
kort af Hofsjökli öllum. En haldið
hefur verið áfram og nú er búið að
mæla og kortleggja þannig allan
norðurhluta Vatnajökuls, þ.e. að auki
svæði sem nær yfir Dyngjujökul
Brúaijökul og Kverkfjöllin. Eftir er
suðuijökullinn, þ.e. hluti Síðujökuls,
Skeiðaráijökull og Breiðamerkuijök-
ull. En Helgi sagði að áfram yrði
haldið að kanna fleiri jökla og stefnt
að því að mæla bráðlega Mýrdalsjök-
ul og Langjökul. Vel hefði verið
stutt við þessar rannsóknir af Lands-
virkjun og vonaðist hann til þess að
framhald yrði á samstarfí við þá
stofnun.
„Það er mikilvægt að þekkja af-
rennsli jöklanna vegna ánna sem
jaðan streyma og brúnna sem yfir
iær liggja," segir Helgi. „En auk
jess að geta lýst rennsli íss og vatns
frá degi til dags, þarf að huga að
hamförum sem verða vegna eldgosa
undir jökli, tæmingu jökullóna og
framhlaupum jökla. Virka gosbeltið
liggur undir jöklum á íslandi, annars
vegar undir vestanverðum Vatna-
jökli og Mýrdalsjökli og hins vegar
undir Hofsjökli og Langjökli. Fýrr-
nefnda greinin er mun virkari. Því
er mikilvægt að þekkja undirstöðuna
undir jöklunum til að vita hvar meg-
ineldstöðvarnar eru og síðan að
þekkja rennslisleiðir bræðluvatns ef
jarðskjálftamælingar benda til þess
að eldgos séu að heijast. Þannig
tengjast þessar rannsóknir einnig
almannavörnum hér á landi.
Þegar kort af yfírborði og lands-
lagi undir jöklinum eru fengin er
komið að korti sem lýsir straum-
stefnu íssins. Það sýnir af hve stóru
svæði ísinn skríður að leysingasvæði
ákveðinnar jökulár, t.d. Tungnaár
svo dæmi sé tekið. Og sama gildir
um vatnið, en það þarf ekki að koma
af sama svæði sem ísinn. Þetta er
einmitt sérlega áberandi á
Tungnaársvæðinu, þar sem íssvæðið
og vatnsrennslissvæðið falla ekki
saman. Ástæðan er sú, að ís af
svæði langt inni á Vatnajökli nær
að skríða vestur yfir fjallshryggi að
orðinn minni en hann var og Skeiðar-
árhlaup verða minni en áður. Það
hefur sem sagt kóinað í þessari eld-
stöð. En virknin í eldstöðvum á Is- f
landi getur verið sveiflukennd, eins
og við þekkjum í Kröflu. Það sem
gæti valdið stærra hlaupi á ný væri
því aukin kynding þarna niðri, svo
að vötnin stækkuðu á ný eða eldgos,
einkum ef það yrði norðan við vötnin
eins og líklega gerðist 1938, og féll
þá heitt bræðsluvatn niður í Gríms-
vötn. Þá gæti orðið snöggt stór-
hlaup. Að öðrum kosti má búast við
vatnsminni hlaupum, sem kemur sér
vel vegna brúnna á Skeiðarársandi.
Þess má geta í sambandi við þessar
rannsóknir að ávallt hefur verið gott
samstarf við Vegagerð ríkisins."
Þegar haft er orð á því hve merki-
legar þessar upplýsingar eru segir
Helgi: „Ástæðan fyrir því að við
getum sagt að kólni í Grímsvötnun-
um eru þær að þar eru einstæðar
aðstæður til þess að meta varmaafl
jarðhitasvæðis og eldstöðva. Þarna
hefur íshella verið sett ofan á hita-
plötu og því er þar kaloríumælir frá
náttúrunnar hendi. En einmitt þann-
ig voru varmamælar gerðir í eðlis-
fræðitilraunum í skólanum."
íssjáin rýnir gegnum jökulinn
Við mælingar á jöklunum hefur
þessi fræga íssjá, sem íslenskir vís-
indamenn hafa þróað, skipt sköpum.
En það mælitæki hefur varla hlotið
betri meðmæli en þau að Bandaríkja-
menn urðu að leita til Helga og fé-
laga hans til þess að fínna flugvél-
arnar sex í Grænlandsjökli. „Issjár-
mælingarnar eru gerðar þannig að
rafsegulbylgjur eru sendar niður í
Dr. Helgi Björnsson, jöklafræðingur.
Tungnaá. En vatnið nær ekki að
fara yfir þessa sömu hryggi undir
jöklinum, heldur rennur meðfram
þeim og til Skaftár. Hryggirnir loka
leiðinni fyrir vatnið; en ísinn skríður
yfir þá. Til dæmis lokar hryggur
undir jökli leið vatnsins sem kemur
úr Skaftárkötlum, svo að það fer
ekki í Tungnaá. Hlaupvatnið kemst
ekki yfir þennan hrygg og kemur
því fram í Skaftá. Þetta er mjög slá-
andi dæmi.“ Þetta virðist afar einf-
alt þegar Helgi hefur sýnt okkur á
korti svæðið sem ísinn skríður eftir
og hins vegar leiðir vatnsins, en bak
við það liggja miklar rannsóknir.
íshella ofan á hitaplötu
Annað dæmi um viðfangsefni
jöklarannsókna eru Grímsvötnin, þar
sem ísinn bráðnar og vatn safnast
saman á jarðhitasvæði undir miðjum
Vatnajökli, en þar er kvikuhólf. „í
Grímsvötnum streymir ísinn að einni
miðju, þar sem er lægð, og bráðnar
þar vegna jarðhitans. í lægðinni
safnast bræðsluvatnið fyrir og brýst
út í jökulhlaupi þegar vatnsborð er
komið í vissa hæð og fellur 50 km
leið undir jökli niður á Skeiðarár-
sand. Nú hefur komið í Ijós að dreg-
ið hefur úr afli þessa jarðhitasvæðis
undanfarin ár. Má rekja það allt aft-
ur til 1960 eða jafnvel lengra aftur.
Varmaaflið í Grímsvötnum hefur
minnkað og á sama tíma hefur íshell-
an á vötnunum þykknað um 70-80
metra. Hún er nú 250 metra þykk
og flatarmál vatnanna hefur minnk-
að um þriðjung á þessum sama
tíma. Þar með er vatnsgeymirinn
ísinn og endurkastast þær frá botnin-
um. Tækið mælir tímann og þar sem
við þekkjum hraðann, þá fást upplýs-
ingar um vegalengdina niður á botn.
Slíkt mælitæki hafði verið notað á
köldum, bræðsluvatnslausum jöklum
frá því um 1965. En ekki reyndist
unnt að beita því á þíðjöklana á ís-
landi. Það var ekki fyrr en 1975 að
við komumst að því hvernig á þessu
stóð og að lengja þyrfti bylgjulengd-
ina til þess að sjá gegnum þíðjökul.
Þá smíðuðum við hér á Raunvísinda-
stofnun Háskólans íssjá með lengri
bylgjulengd, svo að bylgjan truflaðist
ekki af vatninu í jöklunum. Þorbjörn
Sigurgeirsson prófessor hafði komið
upp á Raunvísindastofnun öflugri
tæknideild til þess að ráða við slík
vandamál. Tekist hefur að þróa tæk-
ið áfram vegna þess að við höfum
fengið tækifæri til þess að vinna að
umfangsmiklum mælingum hér á
landi með aðstoð styrktarsjóðs Eg-
gerts Briem og Vísindasjóðs og í
samstarfi við Landsvirkjun. Mæling-
arnar eru alltaf að verða fljótvirkari
og áreiðanlegri. Alltaf hefur verið
farið með íssjána í vorferðir Jökla-
rannsóknafélagsins og í fjölmarga
leiðangra á vegum Landsvirkjunar.
Þessi íssjá hefur reynst feikilega vel
við jöklarannsóknir hér á landi. Og
Raunvísindastofnun hefur smíðað
svona tæki bæði fyrir Norðmenn og
Svía.“
Helgi játar því að óneitanlega
hafí verið gaman að leitinni að flug-
vélunum á Grænlandi sem þar gróf-
ustrí jökulinn árið 1942. Þar fundu
þeir með íssjármælingum flugvélarn-
ar á 85 metra dýpi í jöklinum og
mældu um leið afkomu jökulsins frá
1942. Bandaríkjamennirnir boruðu
sl. sumar niður að þeim og fóru inn
í eina vélina. Komu þeir upp með
hríðskotabyssu og fleira dót. En
Helgi segir að ákaflega erfítt verði
að ná vélunum upp. Bandaríkja-
mennirnir vilja þó halda áfram til-
raunum til þess, því ekki munu vera
nema 6 flugvélar af hvorri tegund í
Bandaríkjunum, þ.e. Boeing 17 sem
kallaðar voru Fljúgandi virki og
P-38, orustuvélar sem einkenndust
af tvöföldum búk.
Framhlaup jökla
flylja til árvatnið
Auknar rannsóknir á framhlaup-
um jöklanna eru nú framundan. Én
nýlega voru Helgi Björnsson og fé-
lagar við íssjármælingar á Síðujökli
af því tilefni að þar gæti verið að
byrja framhlaup, eins og varð síðast
1963-64 og þar áður 1934. Tíma-
lengdin stendur heima. Smásprungur
ná nú orðið langleiðina upp að Háu-
bungu og í sumar varð skjálftahrina,
sem gæti tengst myndun þeirra, og
er nú órói að byija aftur. Gæti fram-
hlaupið orðið innan árs. Fyrir hlaup-
ið 1963 sá Jón Eyþórsson óeðlilega
miklar sprungur við Pálsfjall einu
ári fyrir framhlaupið í Síðujökli. Því
var farið strax í haust til þess að
hafa öruggar mælingar á ástandinu
áður en jökullinn fer af stað. Og þá
vaknar spurningin: Af hveiju hlaupa
jöklar?
„Eins og fram kemur í bókinni
gerði ég athuganir á því hvort
Tungnaáijökull og Síðujökull hreyf-
ast nægilega hratt til þess að bera
fram það sem á þá bætist. Vestur-
jöklarnir skríða
fram um 30 metra
á ári, en þyrftu að
tvöfalda hraðann
til þess að losná
við það sem á þá
bætist. ís safnast
því fyrir uppi á
jöklinum og hann
verður hærri og
brattari með
hveiju ári. Það
gengur vitanlega
ekki endalaust.
Þess vegna er
þessi hreyfing í
jöklunum. Svo fer
að jökullinn hleyp-
ur fram með ham-
förum. Við höfum
athugað hve mikið
safnast á jökulinn
árlega og hve mik-
ið hann ber fram
og sett fram sjúk-
dómsgreiningu í
bókinni. Það
stefnir í fram-
hlaup, en þegar
kemur að ör- sökum sjúkdóms-
ins vandast málið. Við rannsóknir
erlendis hefur verið sett fram sú til-
gáta um orsakir framhlaupa, að þeg-
ar skerspenna við jökulbotn nær
vissu marki við aukinn bratta jökuls-
ins breytast vatnsrennslisleiðir undir
jökli. Þær eyðileggist vegna álags
við aukna spennu. Vatn hætti þá að
renna greiða leið um vatnsgöng við
jökulbotn og dreifíst um samtengdar
vatnshvelfingar og renni þar hægt
fram með háum þrýstingi svo að jök
ullinn fljóti fram á vatnslagi. Önnur
tilgáta er að vatnsrennslisleiðir í set-
lögum undir jöklinum lokist, vatns-
þrýstingur í þeim vaxi, þáu verði
vatnsósa, missi styrk sinn og jökull-
inn fljóti fram ofan á grautnum.
Vonandi getum við lagt hér eitthvað
til málanna með rannsóknum á okk-
ár framhlaupum.“
Síðujökull ruddist fram um hálfan
km 1964, en svæðið sem tættist í
sundur náði yfir 500 ferkm. Við
framhlaup fellur yfirborðið og lækk-
ar um allt að 100 metra efst á jöklin
um, að því er Helgi segir. Jökullinn
breytir um lögun óg það hefur
mörg ár eftir framhlaup áhrif
skrið Issins annars vegar og vatnsins
hinsvegar. „Jökullinn sogar ís og
vatn frá nágrönnunum, stelur vatni
úr nálægum ám. Framhlaupin valda
þannig sveiflum í ánum. Áratugir
líða milli framhlaupanna, svo að
sveiflumar geta orðið langar. í mörg
ár á eftir getur aukist vatn í einni
ánni og minnkað í annarri. Það er
gagn að því að þekkja slíkar sveiflur
í vatnsrennsli jökullóna. Það skiptir
máli fyrir rekstur virkjana og vegna
áhrifa á brúarmannvirki. Framhlaup-
in get_a einnig stíflað dali og myndað
lón. Úr þeim falla jökulhlaup. Og
aurburður stóreykst einnig í ánum
við framhlaupin vegna þess að jökul-
rof stórvex við hamfarirnar. Er
skemmst að minnast framhlaups í
Hagajökli í Langjökli 1980 þegar
mikill aur kom í Hvítá og aðrar ár
á svæðinu. Jökullinn hljóp þá fram
um kílómetra. Enn lengra er síðan
Brúaijökull t norðanverðum Vatna-
jökli hljóp fram um eina 8 km
1963-64 á 50 km breiðu svæði.“
Þetta geta því orðið miklar hamfarir.
Óþekktur hryggur undir jökli
Við skoðum myndirnar af vestan-
verðum Vatnajökli. Helgi bendir á
jessa geysilegu öskju undir Bárðar-
bungu með börmum í 1700-1800
metra hæð kring um vel afmarkaðan
botn sem nær niður í 1100 metra
hæð. En hæð bungunnar er í 2010
metrum. ísinn er þar 850 metrar á
jykkt. Þarna yrði land eins og stór
hola í jaxli ef ísinn bráðnaði. Undir
jöklinum er greinilega mikilfenglegt
landslag. Á kortinu af botninum á
jessu svæði sést einkennilegur
hryggur, sem ekki var áður vitað um,
og liggur frá austri til vesturs frá
Hamrinum yfír í Grímsvötn. Mikið
líf er í þessum hrygg. Þar hafa verið
tíðir jarðskjálftar á undanförnum
árum. Þar er jarðhiti og sigkatlar,
sem jökulhlaup falla undan í Skaftá.
Hvergi í heiminum eru til jafn
nákvæm kort af jökulbotnum sem
jessi. Og hvergi jöklarannsóknir
jessum líkar. „Við höfum fengið
mikinn stuðning", segir Helgi þegar
haft er orð á því. Spurður um hvort
þessar rannsóknir séu þekktar er-
lendis kvað hann Alþjóða jöklarann-
sóknafélagið hafa óskað eftir því að
halda hér alþjóðlega ráðstefnu um
kortagerð og jöklamælingar 1985.
Helgi Björnsson hefur tvisvar setið
í stjóm alþjóðasamtakanna. í fýrra
skiptið 1982-85 og var kosinn aftur
í stjórnina nú í haust. Verið er að
leggja að honum að verða ritstjóri
rits fyrirhugaðrar ráðstefnu samtak-
anna í Kína á næsta ári. En miklir
jöklar eru í Tíbet. Spurður að þvi
hvort hann ætli ekki að slá til, svar-
aði hann: „Það væri gaman að kom-
ast til Kína.“
Jöklarannsóknafélagið 40 ára
Helgi Bjömsson er formaður
Jöklarannsóknafélags íslands, sem
er 40 ára um þessar mundir, stofnað
22. nóvember 1950 af 41 áhuga-
manni um jöklarannsóknir. Nú eru
félagar 550 talsins. Frá stofnun þess
hafa verið farnar árlegar rannsókna-
ferðir á Vatnajökul á vegum félags-
ins. „Við munum halda áfram að
fylgjast með því sem er að gerast á
Vatnajökli og vara við Skeiðarár-
hlaupum. Félagið byggði snemma
skála á Grímsfjalli og í Jökulheimum
og nú hefur það byggt 11 hús, þar
af 9 skála til þess að auðvelda jökla-
rannsóknir. Eftir að reglulegar ferðir
á þess vegum hófust komst fyrst á
skipuleg gagnasöfnun um jökla.
Staða jöklarannsókna væri allt öðru
vísi og verri nú, ef félagsins hefði
ekki notið við,“ segir Helgi.
Að lokum víkjum við talinu að
auknum áhuga á jöklunum okkar,
með fyrirsjáanlegri ásókn ferða-
manna og jafnvel útflytjenda. Má
benda á að frá jöklunum kemur m.a.
vatnið sem margir hyggjast nú bora
eftir til útflutnings og jöklarnir
geyma sem svarar 25 ára úrkomu
af öllu landinu. „Jökulís er mjög
ómengaður. Jökull sem er nú að
skríða fram á Breiðamerkursand er
líklega 500-1000 ára gamall, fallinn
sem snjór löngu fyrir iðnbyltingu og
þá mengun sem henni hefur fylgt
um allan heim. Því þarf að gæta
þess að fara vel með þennan fersk-
vatnsforða“, segir Helgi Björnsson.
Hann segir mér að nýlega hafi erlent
fyrirtæki leitað hjá honum upplýs-
inga vegna áforma um að flytja héð-
an út jökulís og setja á stofn risa-
verksmiðju. Síðan kvaðst hann hafa
heyrt í fréttum að þeir hefðu rætt
það við iðnaðarráðherra. Og hann
bætir við:„Fyrirsjáanleg er einnig
vaxandi ásókn ferðamanna í að end-
urnærast á þessum hreinu tæru jökl-
um með jöklaferðum með tilheyrandi
mengun frá farartækjum og fólki.
Að þessu þarf að huga fyrr en
seinna."