Morgunblaðið - 15.12.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. DÉSEMBER 1990
í heimi tilviljana
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Milan Kundera: ÓDAUÐLEIK-
INN. Skáldsaga. Friðrik Rafns-
son þýddi. Mál og menning 1990.
Milan Kundera er einn þeirra
evrópsku afreksmanna í menning-
arheiminum sem sitja í París og
láta ljós sitt skína þar og þaðan.
Sumir eru frá öðrum löndum en
Frakklandi, Kundera tékkneskur.
Þessir menningarstraumar berast
of sjaldan hingað til okkar, en með-
al þeirra sem greitt hafa götu þeirra
er þýðandi Kundera, Friðrik Rafns-
son, og verður slíkt seint fullþakk-
að.
Þegar Kundera semur skáldsög-
ur á annað borð verða þær langar
og yfírgripsmiklar, flóknar en líka
einfaldar þegar endar ná saman.
Hann er meistari í að blanda saman
ýmsum eiginleikum skáldsagna, rit-
gerða og jafnvel ljóða. Ódauðleik-
inn, nýjasta skáldsaga hans, er 315
bls. í stóru broti í íslensku þýðing-
unni.
Ritgerðarskáldsaga gæti Ódauð-
leikinn vissulega kallast. Skilgrein-
ingin á sér réttlætingu í því að
Kundera tekur til umræðu í Odauð-
leikanum svo margt sem heldur
vöku fyrir fólki, margs konar vanda
fjölmiðlasamfélags nútímans, ekki
síst innihaldsleysið. Þetta gerir
hann stundum eins og hann sé að
'skrifa blaðagrein eða umsögn um
bækur.
Ódauðleikinn hefur aftur á móti
svo marga kosti hinnar dæmigerðu
skáldsögu, m.a. ákveðinn söguþráð
og spennu að það vegur upp á
móti ritgerðarforminu.
Ljóðið er líka einkennilega nærri
í sögunni, stundum í smáköflum
sem eru í rauninni prósaljóð og
einnig í tilvitnunun í ljóðlist, ekki
síst franska brautryðjendur nútíma-
skáldskapar.
Eitt helsta stefíð (þau eru fleiri)
sem gengur í gegnum söguna er
handarhreyfing Agnesar, hvernig
hún veifar í kveðjuskyni, léttilega
og tælandi. Sömu hreyfmgu endur-
taka svo aðrar konur.
Ódauðleikinn er opin skáldsaga.
Ódauðleikinn er það sem skáld-
sagnahöfundar skrifa ekki þegar
þeir setja saman skáldsögu.
Ódauðleikinn er það sem skáld-
sagnahöfundur skrifar en eyðir
síðan.
Ódauðleikinn er það sem þér,
lesandi, finnst hann vera.
Eg hætti áður en lengra er hald-
ið og sný mér að Ódauðleikanum.
Fyrsti hlutinn, Andlitið, lýsir því
þegar sögumaður sér söguhetjuna,
Agnesi, fyrsta sinni og gérist forvit-
inn um hana. Eftir því sem á bók-
ina líður kynnumst við Agnesi bet-
ur, eiginmanni hennar, ástmönnum,
systur og vinum. í þeirri sögu eru
margir miilikaflar sem tengjast
saman.
Annar hlutinn samnefndur bók-
inni ijallar um hið óvenjulega sam-
band Bettínu, fæddrar Brentano,
og Goethes. Sú saga hefst í Weim-
ar heima hjá skáldinu, en þá er
Bettína tuttugu og sex ára, en
Goethe sextíu og tveggja.
Um þau Bettínu og Goethe, vin'-
áttu þeirra og árekstra sem sumir
kalla ást eru til ýmsar heimildir,
einkum bréfasafn Bettínu, en marg-
ir andans menn hafa lagt sitt til
mála við túlkun þessa ástarþríhyrn-
ings sem er einn af mörgum í
Ódauðleikanum.
Bettína var gift skáldinu Achim
von Arnim, Goethe Kristjönu sinni
sem þótti fremur hversdagsleg sam-
anborið við ungu glæsikonuna.
Kundera lætur þá Goethe og
Hemingway hittast í ríki hinna
dauðu. Sá síðarnefndi kvartar yfír
þeim sem eru alltaf að skrifa um
hann bækur, lifa á slúðrinu um
hann.
Goethe sóttist snemma eftir
ódauðleikanum. Það segist Heming-
way ekki hafa gert, en fylltist skelf-
ingu daginn sem hann áttaði sig á
að hann beið hans. Hemingway
segir við Goethe: „Maðurinn getur
bundið enda á líf sitt. En hann
getur ekki bundið enda á ódauðleika
sinn.“ Útgangurinn á Goethe
(grænt der um ennið, inniskór á
fótum og sveipaður marglitu sjali)
hneykslar Hemingway því að skáld-
jöfurinn gerir ekkert til að leyna
hrörnun sinni og afkáraskap. En
skýring Goethes er á þessa leið,
sögð í hálfum hljóðum við Heming-
way: „Útgangurinn á mér er vegna
Bettínu. Hún básúnar allsstaðar út
hvað hún elski mig mikið. Ég vil
því að fólk fái að sjá fyrirbærið sem
hún er svona hrifin af.“
Þetta sem dæmi um ódauðleik-
ann. Engin furða að Goethe kjósi í
sögunni þögnina, gleymskuna frem-
Friðrik Rafnsson
ur en frægðina, notfæri sér að hann
er dauður.
Kundera rifjar sífellt upp sam-
band Bettínu og Goethes, bætir
steini við stein í hleðsluna. Örlög
Agnesar, hið mótsagnakennda líf
samtímafólks verður þó þungamiðj-
an (ótal hliðarspor önnur stígur
höfundurinn, m.a. í frásögn um
kvennabósann Rúbens).
Þankarnir verða nokkuð lang-
dregnir á köflum, en leiftrandi frá-
sagnir, snjallar og fyndnar athug-
anir, bæta það upp og valda því
að lesandinn missir ekki áhugann.
Ein margra tilvitnana í skáldið
Arthur Rimbaud í Ódauðleikanum
er hin kunna setning úr Árstíð í
víti: „Við verðum að vera algerir
nútímamenn." Kundera leyfir sér
að leggja út af setningu höfuð-
í kynningu útgefanda segir:
„Spiegelhalter er einn kunnasti list-
ræni ljósmyndari Þýskalands.
í'jölvaútgáfan fékk hann í sam-
starfí við Herder-útgáfuna í Frei-
burg til að koma og ferðast um
landið og er bókin og 80 litmyndir
hans, flest heilsíðumyndir, árangur
þess starfs.
Sigurður A. Magnússon skrifar
svo við hlið ljósmyndanna um sam-
búð þjóðarinnar við landið, út frá
ýmsum sjónarhomum. Þannigyrkja
Miian Kundera
skáldsins, túlka hana á sinn hátt.
Það er Páll, maður Agnesar sem
flytur spekimálin: „Að vera alger
nútímamaður er að vera bandamað-
ur eigin grafara.“
Frá þessari niðurstöðu hvarflar
Kundera til annarrar, þess sem
frægðarpersónur verða stundum að
þola og reyna, en það er að vera
fómarlamb eigin dýrðar: „Dýrð
þýðir a& fjöidi fólks þekki þig án
þess að þú þekkir það; það heldur
að því leyfist allt gagnvart þér, vill
vita allt um þína hagi og lætur sem
það eigi þig.“
Saga Agnesar verður minnisstæð
eftir lestur Ódauðleikans og býður
upp á fleiri en eina túlkun. Mest
rækt er lögð við Agnesi í sögunni,
en aðalpersónan er að sjálfsögðu
Milan Kundera.
þeir tveir rithöfundurinn og ljós-
myndarinn sannkallaðan ástaróð
um landið, enda heillaðist Spiegel-
halter af landinu og hinum furðu-
legu leikjum litanna í ljósi og
skugga, sem hér er öðruvísi en
hann hafði áður kynnst.
Sigurður skiptir bókinni í 6 kafla,
sem lýsa hver með sínu móti af-
stöðu fólksins til landsins, sambúð
lands og lýðs. Þar er fjallað um
þætti eins og gróðurfarið, um ör-
nefnin, um ættjarðarástina, um
Ég ætla ekki að fullyrða að Agn-
es sé nútímakonan með stórum staf,
en hún er trúverðug, sérstaklega í
varnarleysi sínu, efasemdum og
ráðleysi.
Kundera er það hugaður höfund-
ur (kannski meðvitaður um veik-
leika lesenda) að hann hikar ekki
við að gera frásögnina ögn reyfara-
lega. Dauði Agnesar er til dæmis
af því tagi og margt í samskiptum
kynjanna er í anda afþreyingarbók-
mennta. Sama er að segja um per-
sónugerð. Hvað um hinn undarlega
prófessor Avenaríus til dæmis sem
„leikur sér .og leikurinn er það eina
sem skiptir hann máli í heimi sem
engu máli skiptir."
Höfundi Ódauðleikans er það
einkar lagið að skemmta og brjóta
um leið fólk til mergjar, gera sér
hinn margrómaða tilvistarvanda að
íþrótt. í þessum tilgangi svífst hann
einskis. Hann afhjúpar fólk mis-
kunnarlaust um leið og hann skeyt-
ir ekki um reglur hefðbundinnar
sögu, hefur endaskipti á því rót-
gróna til þess að finna nýja fleti.
Honum tekst þetta ætlunarverk
sitt.
Tilviljunin er heiti fímmta hluta
og það eru tilviljanimar í lífí okkar
sem sagan er grundvölluð á. Sögu-
maður rifjar þetta upp við Avenar-
íus: „Mig dreymir um að skrifa
mikla bók um þetta efni: Hendinga-
kenninguna.“ Með Ódauðleikanum
rætist sá draumur.
Þýðing Friðriks Rafnssonar er
mjög læsileg og fátt að henni að
fínna. Það hve vel hefur tekist er
afrek út af fyrir sig sé það haft í
huga að bókin kom fyrst út í Frakk-
landi í janúar á þessu afi.
þjóðtrú og þjóðsögur, um túlkun
landsins og ástina til þess í Ijóðum,
í listaverkum og jafnvel nútíma-
skáldsögum.
Hin enska útgáfa íslandsbókar-
innar kallast Iceland Isle of Light
og er eftir sendiherrahjónin Mars-
hall Brement og Pamelu Sanders,
þar sem þau rifja upp margvísleg
kynni af þjóðinni og landinu.
Franska útgáfan kallast L’Islande
Désert de lumiére og er eftir Gér-
ard Lemarquis, sem er búsettur hér
og þýska útgáfan sem Herder sér
um er eftir íslandsvininn Hug-
Fleck."
Hver þessara bóka er 112 bls.
• •
ISLANDSBOK FRA FJOLVA
„ÍSLAND er nafn þitt“ heitir ljósmyndabók um ísland sem Fjölva-
útgáfan hefur gefið út. Höfundar eru þýski ljósmyndarinn Erich
Spiegelhalter og Sigurður A. Magnússon rithöfundur. Á sama tíma
eru gefnar út sérstakar útgáfur af bókinni á ensku, frönsku og þýsku.
Samtími Hannibals
Bækur
Björn Bjarnason
HANNIBAL V ALDIMARSSON
og samtíð hans, fyrra bindi.
Höfundur: Þór Indriðason.
Útgefandi: Lif og saga, 1990.
378 blaðsíður með ljósmyndum.
Þetta er stór bók og höfundur
hefur aflað sér mikilla heimilda,
einkum úr verkalýðssögunni og
stjórnmálasögu Vestfjarða. Les-
andinn hlýtur hins vegar að sakna
þess, hve lítið er sagt frá þeim, sem
bókin heitir eftir, Hannibal Valdi-
marssyni. Hans er í raun ekki getið
fyrr en á blaðsíðu 101 í bókinni.
Þá er hann lítillega kynntur til sög-
unnar en bókina alla geta menn
lesið án þess að fá aðra lýsingu á
söguhetjunni en þeir geta sjálfír
mótað í huga sínum með því að
lesa endurprentanir á blaðagreinum
eftir hann eða opinberar frásagnir
af pólitískum átökum og verka-
lýðsátökum, þar sem Hannibal átti
hlut að máli.
í formála bókarinnar segir höf-
undur, að hann hafí síðla árs 1989
rætt við Hannibal um þá hugmynd
að skrifa sögu hans og spurt hann
hver væri hugur hans til slíkrar
vinnu. Síðan segir: „Hann kvað af-
stöðu sína til sagnaritunar vera þá
að engin saga væri rétt skrifuð og
allra síst ef menn ætluðu að festa
á blað sögu, sem mælt væri fram
af munni þess sem skrifa ætti um.
Hann sagðist þó engan veginn setja
sig á móti því að stjórnmálasaga
sín yrði tekin saman og byggð á
þeim heimildum sem til eru henni
viðvíkjandi.“ Síðar í formálanum
segir höfundur: „Ég tók þá afstöðu
til verksins, sem mér þótti liggja
beinast við, að einskorða ekki frá-
sögnina við Hannibal einan heldur
fjalla ekki síður um þá stjórnmála-
hreyfíngu sem hann heyrði til, Al-
þýðuflokkinn. Með því að rekja sögu
Alþýðuflokksins jafnhliða sögu
jafnaðarmanna á Isafirði og vest-
fírskrar verkalýðshreyfíngar reyni
ég að draga upp hið almenna bak-
svið stjómmálanna í þeirri von að
þannig fáist í sögu Hannibals það
samhengi sem ég tel nauðsynlegt
svo starf hans og breytni verði bet-
ur skilin en ella.“ Enn segir höfund-
ur: „Frásögnin byggir nánast alfar-
ið á rituðum heimildum, blöðum og
bókum, sem hafa að geyma fróðleík
um Alþýðuflokkinn á ísafirði og
skjölum og fundargerðum flokks
og félaga sem við sögu koma.“
Þessi skilmerkilega greinargerð
höfundar skýrir sig sjálf. Hann birt-
ir sem sé ekki neinar nýjar upplýs-
ingar frá Hannibal Valdimarssyni
eða um hann heldur tengir pólitískt
starf Hannibals við þróun þjóðmála
og einkum verkalýðsmála og bæjar-
Þór Indriðason i
mála á ísafírði. Hér er því ekki um
ævisögu að ræða og þeir sem ætla
að lesa þetta fyrra bindi til að kynn-
ast persónulegum högum Hannibals
verða fyrir vonbrigðum.
Verkalýðssaga og stjómmála-
saga jafnaðarmanna og sósíalista
hér á fyrra helmingi aldarinnar
hefur víða verið sogð. Fyrir þá sem
hafa áhuga á að kynnast í smáatrið-
um kjara- og vinnudeilum á Isafirði
og þar um kring á fjórða áratug
aldarinnar er þessi bók mikil náma.
Höfundur rekur slík ágreiningsmál
Hannibal Valdimarsson
af kostgæfni og gerir einnig glögga
grein fyrir stjómmálaþróuninni á
Isafírði og Vestfjörðum.
Stíllinn sem höfundur velur sér
er sléttur og felldur, ládeyðan er
oft of mikil til að textinn sé
skemmtilegur aflestrar. Alúðin sem
lögð er við að miðla sem flestum
staðreyndum til lesandans veldur
því, að honum finnst hann oft týn-
ast í smáatriðum. Við skjótan yfir-
lestur er þess ekki kostur að kynna
sér einstaka þætti ítarlega eða
fletta upp í öðrum ritum til að stað-
reyna það sem sagt er. Heimilda
er ekki heldur getið í þessu bindi
verksins eri boðað að frá þeim verði
skýrt í seinna bindinu.
Bókin er skipulega samin. Henni
er skipt í tvo hluta: Ágrip af aldar-
fari og Fyrir vestan. Þessir tveir
hlutar skiptast síðan í 14 kapítula
sem síðan er skipt niður í kafla.
Bókinni lýkur eftir myndun nýsköp-
unarstjómarinnar á árinu 1945 og
í síðustu köflunum er gerð stuttlega
grein fyrir sjónarmiðum hraðskiln-
aðarmanna og lögskilnaðarmanna
vegna sambandsslitanna við Dani
en Hannibal skipaði sér í síðar-
nefnda hópinn og varði málstað
hans af hörku á Isafirði.
Af sögunni má ráða, að Hannibal
hafí verið harðskeyttur málsvari
skoðana sinna. Hann hafí vakið
mikla reiði meðal andstæðinga
sinna sem vönduðu honum ekki allt-
af kveðjurnar og lögðu hendur á
hann ef því var að skipta. Hins
vegar var Hannibal í hópi þeirra á
þessum tíma, sem voru í minnihluta
hvort heldur boðuð var þjóðnýting
eða hægfara leið til lýðveldisstofn-
unar.
Það er mikið verk að semja slíka
bók og gefa hana út á um það bil
einu ári. Frágangur er góður, þótt
prentvillur megi finna. Sú spurning
vaknar að lestri loknum, hvort þessi
mikli texti sé ekki efniviður sem
höfundur hefði átt að nota betur
til að vinna úr við ritun raunveru-
legrar ævisögu Hannibals Valdi-
marssonar.